سفارش امام رضا(ع) به یک تجارت پرسود جهت تقرب به خدا
به گزارش خبرگزاری رضوی چهارشنبه‌های امام رضایی را در محضر احادیث رضوی هستیم با شرح حدیثی از امام رضا(ع) در گفتگو با استاد حوزه و دانشگاه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد سلطانی تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.
از توصیه‌های مهم امام رضا(ع) به شیعیان، سخاوتمندی است و حتی تقرب به خدا و بهشت را از ویژگی‌های سخاوتمندان شمرده‌اند. در این‌باره توضیحی بفرمایید؟
یکی از موعظه‌های امام رضا(ع) به دیگران مخصوصاً شیعیان همواره این بوده است که اهل سخاوت و بخشش باشند. حضرت در همین روایتی که به آن اشاره کردید و در عیون اخبار الرضا(ع) آمده، می‌فرماید: «السخی قریب من الله قریب من الجنة قریب من الناس بعید من النار والبخیل بعید من الجنة بعید من الناس قریب النار؛ شخص با سخاوت، به خدا، بهشت و مردم نزدیک است و از آتش دور و در مقابل بخیل از خدا، بهشت و مردم دور است و به آتش نزدیک.» در روایت دیگری که در تحف العقول نقل شده، درباره ویژگی انسان بخشنده و انسان بخیل می‌فرماید: «السَّخیُّ یَأکُلُ مِن طَعامِ النّاسِ لِیَأکُلوا مِن طَعامِهِ، والبَخیلُ لا یَأکُلُ مِن طَعامِ النّاسِ لِئَلاّ یَأکُلوا مِن طَعامِهِ؛ سخاوتمند از غذای مردم می‌خورد، تا مردم از غذای او بخورند اما بخیل از غذای مردم نمی‌خورد تا آنها نیز از غذای او نخورند.
در عیون اخبار الرضا(ع) آن حضرت در سفارشی به فرزندش امام جواد(ع) نیز می‌فرماید: ای ابا جعفر شنیده‌ام هنگامی که سوار مرکب می‌شوی و قصد بیرون رفتن داری غلامان از روی بخل، تو را از در کوچک بیرون می‌برند تا مبادا کسی از تو خیری ببیند. به حقی که من بر تو دارم از تو می‌خواهم که رفت و آمدت جز از در بزرگ نباشد و هر گاه قصد سوار شدن و بیرون رفتن داری، با تو کیسه‌های درهم و دینار باشد تا اگر کسی چیزی از تو خواست به او عطا کنی و اگر در بستگانت کسی از تو طلب و درخواست کمک نمود، مبادا از پنجاه دینار کمتر به او ببخشی، و بیشتر از پنجاه دینار را خود دانی، و اگر از عمه‌زادگانت زنی از تو مالی طلب کرد، مبادا از بیست و پنج دینار به او کمتر ببخشی، و بیشتر از این مقدار را خود دانی. من اینگونه می‌خواهم که خداوند به تو برتری دهد. انفاق کن و از خدا مترس از اینکه بر تو تنگ گیرد و تهیدست شوی.
آیا در قرآن کریم هم توصیه و سفارشی بر این امر شده است؟
بله، اصل سفارش و تأکید امام رضا(ع) برای سخاوت و بخشش، برخاسته از آیات نورانی قرآن کریم است. خداوند در قرآن کریم با کلید واژه‌هایی مانند «انفاق»؛ «صدقه»، «احسان» و «جود» نسبت به این مسئله تأکید فراوان نموده است. برای نمونه در آیه 254 سوره بقره می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِی یوْمٌ لا بَیعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلا شَفَاعَةٌ...» یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش به کار آید و نه دوستی و نه شفاعتی... در آیه 29 سوره فاطر، قرآن کریم بخشش و انفاق را تجارتی پر سود، در آیه 271 سوره بقره سبب آمرزش، آیه 254 سوره بقره وسیله نجات در آخرت و در آیه 39 سوره سبأ مایه فزونی اموال معرفی نموده که در یک کلمه، نفع تمام این آثار به خود شخص بر می‌گردد. خداوند در آیه 272 سوره بقره می‌فرماید: «...وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیرٍ فَلِأَنْفُسِکم...».
البته برای انفاق شرایطی نیز بیان کرده است که طبق آیه 267 بقره انفاق از بهترین اموال و نه اموال کم ارزش، آیه 9 سوره حشر اموال مورد نیاز انسان، آیه 273 بقره بخشش به نیازمند، آیه 271 بقره بخشش آشکار و پنهانی، آیه 264 سوره بقره بخشش بدون منت و اذیت و آزار، بخش فقط از روی اخلاص و طبق آیه 265 بقره فقط برای کسب رضایت الهی، آیه 6 سوره مدثر کوچک‌شمردن بخشش خود و بر اساس آیه 27 سوره مائده بخشش از اموال حلال برخی از این شرایط هستند.
از سیره امام رضا(ع) در مورد سخاوت و بخشش برایمان بگویید؟
اولین عامل به تعالیم روح‌بخش قرآنی خود حضرات معصومین(ع) بوده‌اند. امام رضا(ع) قبل از اینکه دیگران را به این امر تشویق نماید خود به آن عمل کرده است و سرتاسر زندگی آن حضرت مملو از بخشش است. در روایات و در مناقب ابن شهرآشوب آمده است که آن حضرت یک سال تمام ثروت خود را در روز عرفه بین نیازمندان تقسیم کرد. شخصی به ایشان گفت: این گونه بخشش، ضرر است. حضرت فرمود: این گونه بخشش ضرر و زیان نیست بلکه غنیمت است، هرگز چیزی را که به وسیله آن طلب اجر و کرامت می کنید را ضرر و زیان حسابی نکنید. در بحارالانوار نیز آمده است که هر وقت برای آن حضرت سفره غذا را پهن می‌کردند، ایشان از هر غذایی مقداری بر می‌داشت و در کاسه‌ای می‌ریخت و برای نیازمندان می‌فرستاد و آیه 11 سوره بلد «فلا اقتحم العقبه» را تلاوت می‌کرد و می‌فرمود: خداوند می‌داند که همه مردم قدرت این را ندارند که بنده آزاد کنند، لذا برای آنها راه دیگری قرار داد و آن غذا دادن به فقرا است.
روش آن حضرت در بخشش نیز طبق دستور قرآن کریم بود. آن حضرت در بخشش طوری رفتار می‌کرد تا سائل کمترین احساس شرمندگی داشته باشد. طبق آنچه در بحارالانوار آمده و بنا بر برخی نقل‌ها آن حضرت در مجلسی با یاران خود مشغول صحبت‌کردن بود. جمعیت زیادی نیز در آن مجلس حضور داشت که ناگهان مردی بلند قامت و گندمگون وارد مجلس شد و به حضرت سلام کرد و گفت: من مردی از دوستان پدران و نیاکان شما هستم. از حج برمی‌گشتم که خرجی خود را گم کردم. اگر شما به من کمک نمایید تا به وطنم برسم پولی که شما به من می‌دهید را از طرف شما در وطنم صدقه خواهم داد. حضرت فرمود: بنشین. بعد از مدتی که جمعیت پراکنده شدند و جز عده کمی باقی نماندند، امام(ع) به اتاق رفت و بعد از مدت کمی بازگشت و دستش را از بالای در بیرون آورد و پرسید آن مرد کجاست؟ مرد جواب داد: من در حضور شما هستم. ایشان فرمود: این دویست اشرفی را بگیر و خرج کن، لزومی هم ندارد که از طرف من صدقه بدهی. از نزد من خارج شو تا تو را نبینم و تو نیز مرا نبینی. بعد از رفتن آن مرد، فردی که در آنجا حضور داشت به امام رضا(ع) عرض کرد: شما نسبت به این شخص احسان و بخشش نمودید. علت اینکه فرمودید تا شما او را نبینید و او شما را نبیند چیست؟ آن حضرت فرمود: از ترس اینکه مبادا شرمندگی در صورت او ببینم. آیا از رسول خدا(ص) نشنیده‌اید که فرمودند: حسنه مخفیانه با هزار حج برابر است.
چه توصیه‌ای در این رابطه برای مخاطبان ما دارید؟
آموختن سیره و سبک زندگی اهل بیت(ع) و اقتدا کردن و جامه عمل‌پوشاندن به آن در زندگی امروز تنها راه برای بالا بردن کیفیت و سبک زندگی دوران است. اگر کسی فقط به بخشی از سیره و سبک زندگی امام رضا(ع) عمل کند، تغییر محسوسی در زندگی او پدید خواهد آمد. شیعیان و پیروان امام رضا(ع) از اخلاق و فضایل آن حضرت درس بگیرند و تا می‌توانند خود را به آن صفات نیک بیارایند که اگر این چنین باشد، هم خوشبختی خود و خانواده و جامعه را تأمین کرده‌اند و هم مکتب حیات‌بخش اهل بیت(ع) را با عمل خویش به جهانیان معرفی نموده‌اند. مخصوصاً صفت نیک و پسندیده سخاوت و بخشندگی را که موجب الفت و محبت و صمیمت بیشتر و نیز جلب رحمت الهی خواهد بود.
از توصیه‌های مهم امام رضا(ع) به شیعیان، سخاوتمندی است و حتی تقرب به خدا و بهشت را از ویژگی‌های سخاوتمندان شمرده‌اند. در این‌باره توضیحی بفرمایید؟
یکی از موعظه‌های امام رضا(ع) به دیگران مخصوصاً شیعیان همواره این بوده است که اهل سخاوت و بخشش باشند. حضرت در همین روایتی که به آن اشاره کردید و در عیون اخبار الرضا(ع) آمده، می‌فرماید: «السخی قریب من الله قریب من الجنة قریب من الناس بعید من النار والبخیل بعید من الجنة بعید من الناس قریب النار؛ شخص با سخاوت، به خدا، بهشت و مردم نزدیک است و از آتش دور و در مقابل بخیل از خدا، بهشت و مردم دور است و به آتش نزدیک.» در روایت دیگری که در تحف العقول نقل شده، درباره ویژگی انسان بخشنده و انسان بخیل می‌فرماید: «السَّخیُّ یَأکُلُ مِن طَعامِ النّاسِ لِیَأکُلوا مِن طَعامِهِ، والبَخیلُ لا یَأکُلُ مِن طَعامِ النّاسِ لِئَلاّ یَأکُلوا مِن طَعامِهِ؛ سخاوتمند از غذای مردم می‌خورد، تا مردم از غذای او بخورند اما بخیل از غذای مردم نمی‌خورد تا آنها نیز از غذای او نخورند.
در عیون اخبار الرضا(ع) آن حضرت در سفارشی به فرزندش امام جواد(ع) نیز می‌فرماید: ای ابا جعفر شنیده‌ام هنگامی که سوار مرکب می‌شوی و قصد بیرون رفتن داری غلامان از روی بخل، تو را از در کوچک بیرون می‌برند تا مبادا کسی از تو خیری ببیند. به حقی که من بر تو دارم از تو می‌خواهم که رفت و آمدت جز از در بزرگ نباشد و هر گاه قصد سوار شدن و بیرون رفتن داری، با تو کیسه‌های درهم و دینار باشد تا اگر کسی چیزی از تو خواست به او عطا کنی و اگر در بستگانت کسی از تو طلب و درخواست کمک نمود، مبادا از پنجاه دینار کمتر به او ببخشی، و بیشتر از پنجاه دینار را خود دانی، و اگر از عمه‌زادگانت زنی از تو مالی طلب کرد، مبادا از بیست و پنج دینار به او کمتر ببخشی، و بیشتر از این مقدار را خود دانی. من اینگونه می‌خواهم که خداوند به تو برتری دهد. انفاق کن و از خدا مترس از اینکه بر تو تنگ گیرد و تهیدست شوی.
آیا در قرآن کریم هم توصیه و سفارشی بر این امر شده است؟
بله، اصل سفارش و تأکید امام رضا(ع) برای سخاوت و بخشش، برخاسته از آیات نورانی قرآن کریم است. خداوند در قرآن کریم با کلید واژه‌هایی مانند «انفاق»؛ «صدقه»، «احسان» و «جود» نسبت به این مسئله تأکید فراوان نموده است. برای نمونه در آیه 254 سوره بقره می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِی یوْمٌ لا بَیعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلا شَفَاعَةٌ...» یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش به کار آید و نه دوستی و نه شفاعتی... در آیه 29 سوره فاطر، قرآن کریم بخشش و انفاق را تجارتی پر سود، در آیه 271 سوره بقره سبب آمرزش، آیه 254 سوره بقره وسیله نجات در آخرت و در آیه 39 سوره سبأ مایه فزونی اموال معرفی نموده که در یک کلمه، نفع تمام این آثار به خود شخص بر می‌گردد. خداوند در آیه 272 سوره بقره می‌فرماید: «...وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیرٍ فَلِأَنْفُسِکم...».
البته برای انفاق شرایطی نیز بیان کرده است که طبق آیه 267 بقره انفاق از بهترین اموال و نه اموال کم ارزش، آیه 9 سوره حشر اموال مورد نیاز انسان، آیه 273 بقره بخشش به نیازمند، آیه 271 بقره بخشش آشکار و پنهانی، آیه 264 سوره بقره بخشش بدون منت و اذیت و آزار، بخش فقط از روی اخلاص و طبق آیه 265 بقره فقط برای کسب رضایت الهی، آیه 6 سوره مدثر کوچک‌شمردن بخشش خود و بر اساس آیه 27 سوره مائده بخشش از اموال حلال برخی از این شرایط هستند.
از سیره امام رضا(ع) در مورد سخاوت و بخشش برایمان بگویید؟
اولین عامل به تعالیم روح‌بخش قرآنی خود حضرات معصومین(ع) بوده‌اند. امام رضا(ع) قبل از اینکه دیگران را به این امر تشویق نماید خود به آن عمل کرده است و سرتاسر زندگی آن حضرت مملو از بخشش است. در روایات و در مناقب ابن شهرآشوب آمده است که آن حضرت یک سال تمام ثروت خود را در روز عرفه بین نیازمندان تقسیم کرد. شخصی به ایشان گفت: این گونه بخشش، ضرر است. حضرت فرمود: این گونه بخشش ضرر و زیان نیست بلکه غنیمت است، هرگز چیزی را که به وسیله آن طلب اجر و کرامت می کنید را ضرر و زیان حسابی نکنید. در بحارالانوار نیز آمده است که هر وقت برای آن حضرت سفره غذا را پهن می‌کردند، ایشان از هر غذایی مقداری بر می‌داشت و در کاسه‌ای می‌ریخت و برای نیازمندان می‌فرستاد و آیه 11 سوره بلد «فلا اقتحم العقبه» را تلاوت می‌کرد و می‌فرمود: خداوند می‌داند که همه مردم قدرت این را ندارند که بنده آزاد کنند، لذا برای آنها راه دیگری قرار داد و آن غذا دادن به فقرا است.
روش آن حضرت در بخشش نیز طبق دستور قرآن کریم بود. آن حضرت در بخشش طوری رفتار می‌کرد تا سائل کمترین احساس شرمندگی داشته باشد. طبق آنچه در بحارالانوار آمده و بنا بر برخی نقل‌ها آن حضرت در مجلسی با یاران خود مشغول صحبت‌کردن بود. جمعیت زیادی نیز در آن مجلس حضور داشت که ناگهان مردی بلند قامت و گندمگون وارد مجلس شد و به حضرت سلام کرد و گفت: من مردی از دوستان پدران و نیاکان شما هستم. از حج برمی‌گشتم که خرجی خود را گم کردم. اگر شما به من کمک نمایید تا به وطنم برسم پولی که شما به من می‌دهید را از طرف شما در وطنم صدقه خواهم داد. حضرت فرمود: بنشین. بعد از مدتی که جمعیت پراکنده شدند و جز عده کمی باقی نماندند، امام(ع) به اتاق رفت و بعد از مدت کمی بازگشت و دستش را از بالای در بیرون آورد و پرسید آن مرد کجاست؟ مرد جواب داد: من در حضور شما هستم. ایشان فرمود: این دویست اشرفی را بگیر و خرج کن، لزومی هم ندارد که از طرف من صدقه بدهی. از نزد من خارج شو تا تو را نبینم و تو نیز مرا نبینی. بعد از رفتن آن مرد، فردی که در آنجا حضور داشت به امام رضا(ع) عرض کرد: شما نسبت به این شخص احسان و بخشش نمودید. علت اینکه فرمودید تا شما او را نبینید و او شما را نبیند چیست؟ آن حضرت فرمود: از ترس اینکه مبادا شرمندگی در صورت او ببینم. آیا از رسول خدا(ص) نشنیده‌اید که فرمودند: حسنه مخفیانه با هزار حج برابر است.
چه توصیه‌ای در این رابطه برای مخاطبان ما دارید؟
آموختن سیره و سبک زندگی اهل بیت(ع) و اقتدا کردن و جامه عمل‌پوشاندن به آن در زندگی امروز تنها راه برای بالا بردن کیفیت و سبک زندگی دوران است. اگر کسی فقط به بخشی از سیره و سبک زندگی امام رضا(ع) عمل کند، تغییر محسوسی در زندگی او پدید خواهد آمد. شیعیان و پیروان امام رضا(ع) از اخلاق و فضایل آن حضرت درس بگیرند و تا می‌توانند خود را به آن صفات نیک بیارایند که اگر این چنین باشد، هم خوشبختی خود و خانواده و جامعه را تأمین کرده‌اند و هم مکتب حیات‌بخش اهل بیت(ع) را با عمل خویش به جهانیان معرفی نموده‌اند. مخصوصاً صفت نیک و پسندیده سخاوت و بخشندگی را که موجب الفت و محبت و صمیمت بیشتر و نیز جلب رحمت الهی خواهد بود.
