يك پژوهشگر علوم ديني در گفتگو با خبرگزاری فرهنگ رضوی:
جایگاه دعا در میان مکاتب تربیتی/ ادعیه رضوی بیشتر جنبه آموزشی و تربیتی دارند/ جامعه امروز نیازمند محتوای صحیفۀ رضویه است
عالیه شریفی، محقق و پژوهشگر علوم دینی و منتخب همایش علمی پژوهشی کرامت انسانی از منظر رضوی در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار فرهنگ رضوی اظهار کرد: اگرچه بسیاری از محققان و پژوهشگران حوزۀ مطالعات علوم اسلامی کوشش کرده‌اند تا به بازشناسی سخنان گهربار ائمه اطهار(علیه السلام) و بررسی مبانی و اصول دیدگاه ایشان بپردازند، اما آنچه تاکنون مطرح شده، بیشتر شرح و تفسیر احادیث منقول از آن بزرگواران همراه با غلبۀ نگاه شرح حالی و سیره نگاری بوده است.
به گفته وی، این در حالی است که لازم است برای تبیین دیدگاه ها و مبانی نظری و اعتقادی هر شخصیتی، به بررسی و تحلیل محتوای کلام او پرداخت، چرا که به واسطۀ فهم گفتمان هر شخص و چینش منطقی سخنان او در کنار همدیگر و تحلیل محتوای آنهاست که می توان تا اندازۀ زیادی به درکی جامع از دیدگاه های آن فرد در رابطه با موضوع مورد مطالعه و اعماق اندیشه های او دست یافت.
این محقق ادامه داد: مهم ترین ضرورت چنین تحقیقاتی نیز، تبیین دقیق تر نقش و کارکردهای «امام معصوم»(علیه السلام) در جامعۀ اسلامی و جایگاه هدایت گری و فرهنگ سازی ایشان است.
وی با اشاره به اینکه از امام رضا(علیه السلام) احادیث و روایت های متعددی نقل شده که بخشی از آنها، ادعیه ای است که برای رفع حوائج مردم و دفع بلایای ارضی و سمائی به جامعۀ اسلامی آموزش داده اند، گفت: این ادعیه در کتابی با عنوان الصحیفة الرضوشة الجامعة توسط موحد ابطحی اصفهانی جمع آوری شده است.
شریفی افزود: اصطلاح «سبک زندگی» به عنوان یکی از اصطلاح های علوم اجتماعی، پیوند مستقیم و وثیقی با مجموعه‌ای از مفاهیم مرتبط با گفتمان خود دارد، مفاهیمی مانند: عینیت و ذهنیت، فرهنگ و جامعه، فرهنگ عینی و ذهنی، شکل و محتوا، رفتار و معنا، اخلاق و عقیده و ... .
به گفته این محقق علوم اسلامی، سبک زندگی اموری را شامل می شود که به زندگی انسان، اعم از بُعد فردی، اجتماعی، مادی و معنوی او مربوط می شود؛ اموری نظیر بینش ها (ادراک ها و اعتقادها) و گرایش ها (ارزش ها، تمایل ها و ترجیح ها) که اموری ذهنی یا رفتار درونی هستند و رفتارهای بیرونی (اعم از هوشیارانه و غیرهوشیارانه، حالت ها و وضعیت جسمی)، وضعیت های اجتماعی و دارایی ها که امور عینی هستند.
منتخب همایش علمی پژوهشی کرامت انسانی از منظر رضوی گفت: سبک زندگی به عنوان تجلی عینی اندیشه ها و عقاید، تأثیر فراوانی نیز بر عقاید و اندیشه ها و به خصوص صفات انسانی دارد و از این رو شکلگیری خلق‌وخو و نگرش ها عموماً متأثر از سبک زندگی است.
وی افزود: برخی، سبک زندگی را تجسم تلاش انسان برای یافتن ارزش های بنیادی یا به تعبیری فردیت برتر خود در فرهنگ موجود و شناساندن آن به دیگران تعریف کرده و برخی دیگر آن را به کلیّت زندگی و همۀ فرایندهای عمومی و خصوصی آن تطبیق داده‌اند.
این پژوهشگر اظهار کرد: در این میان آنچه اهمیت پرداختن به سبک زندگی را در پژوهش های اجتماعی و اعتقادی مهم می سازد، نتایج ناشی از انتخاب سبک های مختلف برای زندگی است که در مواردی منجر به ظهور و بروز بسیاری از آسیب های اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی در سطح جوامع شده و در مواردی دیگر رشد و پیشرفت های علمی، اقتصادی و فرهنگی را برای آنها به ارمغان می آورد.
به گفته وی، آنچه اندیشمندان مسلمان را به تأمل و تعقل در سبک زندگی اسلامی واداشته، تأثیر سوء و زیانباری است که جوامع اسلامی در قرون اخیر از تمدن و فرهنگ کشورهای که از سبک زندگی غیراسلامی تبعیت می کنند، متحمل شدهاند.
شریفی ادامه داد: در طی سالیان گذشته شاهد آن بوده‌ایم که به گونه‌ای لجام گسیخته و ناهنجار، بعضاً برخی از عناصر و مؤلفه های سبک زندگی غربی در میان جوامع اسلامی منتشر شده و در مواردی زمینۀ انحراف جوامع را فراهم آورده است که ضرورت پرداختن بیشتر به چنین پژوهش هایی را نشان می دهد.
وی به مزایای سبک زندگی اسلامی اشاره کرد و افزود: در مورد شاخصه های سبک زندگی از منظر اندیشمندان غربی باید گفت که اکثر موارد اشاره شده، تنها در حوزۀ فردی یا بخش هایی از مسائل اجتماعی بوده و رویکردی کامل و جامع در زمینۀ نیازها و اقتضائات نوع بشری را ندارند.
به گفته شریفی در موارد مطرح شده توسط این اندیشمندان، به مؤلفه های نوع اعتقاد و بینش فرد؛ نوع اندیشه و منطق حاکم بر اعمال فرد؛ نوع گرایش و روابط انسانی فرد در خانه و جامعه؛ نوع احساس ها و روابط عاطفی فرد در خانه و جامعه؛ کیفیت تأمین نیازهای ثانویه فرد در محیط های مختلف؛ توجه به دوران قبل و بعد از حیات فرد در دنیا؛ توجه به جایگاه دین در زندگی فرد؛ توجه به جایگاه اراده در شکلگیری سبک زندگی؛ توجه به کیفیت اعمال فرد در فرایند سبک زندگی توجه نشده است.
این محقق افزود: یکی از امتیازهای خاص سبک زندگی اسلامی آن است که در آن به همۀ عوامل و عناصر فردی، اجتماعی، عاطفی، اعتقادی، اقتصادی و ... زندگی یک فرد توجه کرده و تلاش دارد تا به صورت آییننامه و دستوری کامل و جامع در همۀ زمینه ها و بدون ایجاد هیچ گونه ابهام و نقصی، زندگی یک فرد را از پیش از تولد تا بعد از حیات، برنامهریزی و هدایت کند.
وی ادامه داد: این مطلب بدان معناست که سبک زندگی اسلامی پیوستاری بزرگ است که دارای مراتب مختلفی با توجه به سطح نگرش ها، بینش ها و قابلیت های افراد دارد؛ لذا هرچه قابلیت و توانایی افراد در برخورداری و فهم معارف دینی گسترش یافته، سطح سبک زندگی آنان ترقّی پیدا می کند و کاهش این سطح بیانگر نداشتن توانایی فرد در فهم معارف و برخورداری از مواهب این نعمت بزرگ است. از همین روی است که در قرآن کریم افراد جامعۀ ایمانی، مرتب به افزایش ابعاد ایمانی امر شدهو در تعریف منافقان نیز مسئلۀ نزدیکی و دوری آنان به کفر و ایمان مطرح شده است.
شریفی به جایگاه دعا در میان مکاتب تربیتی هم اشاره کرد و گفت: خداوند به عنوان «ربُ العالمین» تربیت هر موجودی را خود، عهدهدار شده و تمامی مخلوقات را با طبیعتهای مختلفشان، به سوی کمال لایق خود پیش می برد و فیض خویش را به قدر استعداد و به فراخور حال آنان به سویشان سرازیر می کند، اما در خصوص انسان بر او منّت گذاشته و قسمتی از کار خود در تربیت را به او واگذار کرده و انسان را در انتخاب خیر و شرّ، مختار کرده است: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا» کتاب های آسمانی به همراه پیامبران الهی نیز بدین منظور نازل شدهاند، چنان که می فرماید: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ ...» و «بُعِثتُ لاتمُم مکارمَ الاخلاق».
به گفته این محقق علوم اسلامی، پس از رسول خدا، جانشینان پاک و معصومش همواره پرچمدار راه هدایت و تربیت انسان بوده و بدین منظور از الگوها و روش های تربیتی مختلفی استفاده کرده‌اند.
وی تصریح کرد: سخنان گهربار ائمه اطهار(علیه السلام) پس از قرآن کریم، گرانقدرترین میراث دین مبین اسلام و دستورالعملی برای سعادت هر دو جهان است. این محتوای غنی و هویت‌بخش، قابلیت آن را دارد که در حوزه های مختلف علوم بشری مورد استفاده قرار گرفته و به عنوان مبنایی برای مطالعات بنیادین و کاربردی، به ویژه در راستای توسعه و ترویج سبک زندگی اسلامی و الگوهای تربیتی در نظام های آموزشی در نظر گرفته شود.
منتخب همایش علمی پژوهشی کرامت انسانی از منظر رضوی گفت: زبان ادعیه دربردارندۀ حاصل تمامی این مشرب ها و روشهاست، چرا که در دعا، هم به نتیجۀ اخروی و ثواب و عقاب مترتب بر اخلاق و رفتار اشاره شده و هم به عنصر محبت، انس با خدا، توجه به معرفت نفس و عرفان الهی و نیز به حُسن و قبح افعال و همچنین به آثار اجتماعی و نتایج بار آمده از آن در زندگی دنیا، توجه می شود و با این ترکیب، سالک را با قدرتی تمام، به سوی فضیلت ها سوق داده و از پلیدی ها دور نگه می دارد.
به گفته شریفی، امام خمینی(ره) به عنوان ادامه دهندۀ راه تربیتی ائمه اطهار در جامعۀ اسلامی، از دعا به عنوان یکی از مهمترین مؤلفه های مؤثر در ایجاد تغییر و تحول در انسان یاد کرده و می فرماید: «هرچه مسائل بخواهید در این ادعیه هست. زبان ادعیه با زبان عادیای که احکام می خواهند بگویند، دوتاست. زبان ادعیه با زبان فلسفه هم دوتاست. با زبان عرفان علمی هم دوتاست. یک زبان دیگری است، مافوق اینها ... زبان اثرگذار و متحول کنندهای است».
وی خاطرنشان کرد: بر این اساس می توان روش دعا را «منهج اسلامی» نامگذاری کرد که تلاش دارد با زبانی خاص و اثرگذار و در عین حال ملموس و عینی به تربیت انسان پرداخته و از این رهگذر سبک زندگی اسلامی را در جامعه نهادینه کند که تجلّی عینی آن در ادعیه منقول از امامان معصوم متبلور است.
این محقق افزود: قالب های بیانی به کار رفته در ادعیه رضوی که در پژوهش مورد استفاده قرار گرفته شامل غلبه رویکرد آموزشی و تربیتی در مناسک عبادی، الگوسازی از اهل بیت(علیه السلام) با توصیف و معرفی ایشان، تبیین اصول عقاید و ضرورت های دینی، تاکید بر اصل تولی و تبری و لزوم رعایت تعادل در آن، آموزش آداب عبادت و بندگی، غفلت زدایی از افراد جامعه و باید ها و نبایدهای مسیر زندگی است.
وی به نتایج حاصل از تحلیل محتوای ادعیۀ رضویه اشاره کرد و افزود: بیش از آنکه این متون جنبۀ دعایی داشته باشند، جنبۀ آموزشی و تربیتی داشته و آن امام همام تلاش دارند تا با استفاده از ابزار تبلیغاتی دعا، مفاهیم مهمی را به مردم و جامعۀ اسلامی آموزش دهند.
شریفی افزود: به عنوان نمونه، تجلیل از پیامبر اکرم و ائمه اطهار از جمله مواردی است که بیشترین کاربرد را در ادعیۀ رضویه داشته و بیانگر آن است که امام رضا تلاش داشتند در قالب دعا، جامعۀ اسلامی را در زمان ها و شرایط گوناگون متوجه اهل بیت کرده و جایگاه والای ایشان را گوشزد کنند.
به گفته وی، این مطلب زمانی بهتر تبیین می شود که توجه داشته باشیم در این ادعیه به توسل به اهل بیت نیز بسیار سفارش شده و به دفعات بر استجابت دعا در ضمن استجابت دعای ائمه اطهار نیز اشاره شده است. بدیهی است همۀ این امور با رویکرد و هدفی تربیتی در ادعیۀ آن امام همام جای گرفته است.
این محقق ادامه داد: به نظر می رسد در یک نگاه تربیتی و آموزش محور، می توان موارد فوق را به عنوان راهکارها و اصولی برای تحقق و تکامل تربیت دینی در دو بُعد فردی و اجتماعی و در نهایت نیل به الگوی سبک زندگی اسلامی در جامعه در نظر گرفت.
