خبرگزاری رضوی گزارش می دهد:
نگاهی به تجربه شگرف گردشگران خارجی از حضور در حرم رضوی
خبرگزاری رضوی. بهمن دهستانی. تأثیــرات شــگرف آموزه هــای قــرآن بــر میــراث فرهنگــی اســلامی کــه بخشــی از جاذبه هــای گردشـگری فرهنگـی اسـت، بـر کسـی پوشـیده نیسـت. بناهـای مذهبـی و عام المنفعـه فراوانـی در ادوار مختلف تمدن اسلامی ســاخته شــده اند کــه مســجدها، آرامگاه هــا، آب انبارهــا، کاروانســراها و ... نمونه هــای کوچکــی از آن به شــمار می آینــد. تمامــی ایــن بناهــا و تزیین هــای آن تحــت نفــوذ و تأثیر فــراوان قــرآن و تعالیــم آن قــرار دارند.
تاریــخ نه چنــدان دور اروپــا نشـان می دهـد کـه تنهـا گـروه خاصـی از اشـراف و افـراد متمکـن در ایـن قـاره بـه مسـافرت میپرداختند درحالی کـه پیامبـر اسلام از همـان ابتـدا مسـلمانان را بـر اسـاس دسـتور خداونـد یکتـا، بـه انجـام مسـافرت برای کسـب دانش و گسـترش دیــن حتــی در چیــن تشــویق می نمود.
سال ها است گردشـگری در اشـکال گوناگونـی ماننـد گردشـگری طبیعـی، تاریخـی، ورزشـی، الکترونیکی، مذهبــی و فرهنگــی پدیــدار شــده اســت.
موضــوع دیــن و مذهــب بــه انحــای گوناگــون بــا مســائل مرتبــط بــا گردشــگری فرهنگــی پیونــد خــورده اســت امـا غالبـًا برجسـته ترین جنبـۀ آن در قالـب زیـارت و دیـدار از اماکـن متبرکـه مطالعـه می شـود.
سـفر بـه اماکـن مقـدس شـاید بـه دلایـل زیـادی از اعتقـادات مذهبـی گرفتـه تـا رفع کنجـکاوی، انجـام بگیـرد. بـا ایـن توصیـف، در متـون تحقیقاتـی مربـوط به ایـن موضوع عمدتـا انگیـزۀ زیارت برجسـته شـده و مـورد توجـه قـرار گرفتـه اسـت.
با وجـود اهمیـت زیـارت امامـان و اهمیـت گسـتردۀ آن در شـناخت ویژگیهـای اعتقـادی مذهـب تشـیع، تحقیقـات جامعهرشـناختی و مردمشـناختی در ایـن زمینـه بسـیار محـدود بـوده اسـت. هـدف ایـن پژوهش که با عنوان « بررسی روایت گردشگران از تجربه حضور در اماکن مقدس با رویکرد پدیدارشناسانه: مطالعه موردی حرم رضوی» به کوشش آقای مصطفی محمودی، دانش آموخته دکترای گردشگری دانشگاه علامه طباطبائی تهران سامان یافته و در آخرین شماره فصلنامه فرهنگ رضوی انتشار منتشر گردیده است؛ آن اسـت کـه معانـی نهفتـه در تجربـۀ زیـارت و بازدیـد از اماکـن مقدس را آشـکار و نحـوۀ ساخته شـدن اجتماعـی ایـن معنا (پدیـدار زیـارت) را در روایت هـای زائـران و مهمانـان غیرمسـلمان امـام رضـا(ع) در حـرم رضـوی جستجو کنـد. از ایـن رو سـؤالات پژوهش بـه ایـن شـرح اسـت: گردشگران مذهبی و فرهنگی چه توصیفی از حرم رضوی دارند(بعد ذهنی)؟ و مهمتریــن بخــش تجربــۀ گردشــگران مذهبــی و فرهنگــی بــر اســاس روایتهــای آنــان چیســت(بُِعد عینــی)؟
رویکرد پدیدارشناسانه روش تحقیق این پژوهش را شکل می دهد. پیش فرض اصلی و غالبا ضمنی پدیدارشناسی این است که دنیایی که در آن زندگی می کنیم در آگاهی ما خلق گردیده و معانی ذهنی مبنای ویژگی های عینی جامعه هستند. پدیدارشناسی تجربی اساسا به دنبال این است که افراد دنیای فردی و اجتماعی خود را چگونه می سازند. پدیدارشناسی تجربی زیارت در این نوشتار با تأکید بر آرای برگر و لاکمن به عنوان طرح نظری مرجع منطور شده است.
جامعه آماری این پژوهش گردشگران مذهبی و فرهنگی خارجی و ایرانی هستند. بیشترین ملیت گردشگران مورد مطالعه مربوط به کشور ایران و قاره اروپا بوده است. اکثر گردشگران خارجی در روایت های خود به زیبایی و آرامش بخشی حرم برای تعمق اشاره می کنند که مهم ترین ویژگی یک مکان برای جستجوگران، معنویت است. بطور مثال گردشگری از انگلیس، زیبایی حرم رضوی را این گونه توصیف می کند: «شما می توانید حرم طلایی را از دور ببینید. این یک صحنه آرامبخش زیباست. شما همراه هزاران نفر از مردم نماز می خوانید، ممکن است اشتباه کنید که آن ها در حال زیارت حرم هستند اما در واقع آن ها از خداوند رحمت می طلبند و از امام می خواهند که از خدا بخواهد در روز قضاوت(قیامت) به آن ها کمک کند. شما می توانید در نشستن و تعمق درباره معنای زندگی و معنای خوب بودن انسان شرکت کنید. مکانی دوست داشتنی برای دیدن اسلام واقعی در عمل».
گردشگر آمریکایی هم که در سال 2016 به مشهد سفر کرده است با نامیدن این مکان به عنوان «قلب روحانی ایران»، توصیه خود را برای کسب معنویت به این صورت روایت می کند: «این مکان برای ایرانیان یا شیعیان نیاز به توضیح ندارد. این تجربه ای روشن است و حتی اگر مذهبی هم نباشید می توانید شگفت زده شوید. همه چیز درباره آرامش، سکوت و وقت داشتن برای تمرکز بر معنویت است؛ بنابراین، بهترین زمان برای بازدید بعد از نیمه شب است که جمعیت کمتری وجود دارد. برای مشاهده یک قطعه تاریخ هم در کنار مسجد گوهرشاد توقف کنید».
در این پژوهش متکی بر رویکرد پدیدارشناسانه بعد از ساتخراج عناصر مشترک اظهار شده توسط افراد جامعه آماری نتایج جالب توجهی به دست آماده است که در دو فهرست بُعد ذهنی زیارت و دیگری بُعد عینی گردآوری شده است و نشان دهنده مؤلفه هایی است که می تواند موجب پیوند و ارتباط با ملل گوناگون و غیرمسلمانان شود. زیبا، بعترین، باشکوه، مقدس، آرام بخش، باارزش، مهیج، تاریخی، روحانی، ... بخشی از توصیات گردشگران خارجی و عموما غیرمسلمان حرم رضوی بوده است.
تأکید بر وجود راهنما، وجود تور بازدید، معماری، آینه کاری و گنبدطلا، مساجد و موزه ها، چادر، عظمت بنا، جمعیت و شلوغی و مکان ها یمجاز به ورود برای غیرمسلمانان از عمده جلوه های مادی و ملموس در نظر گردشگران غیرایرانی و غیرمسلمان حرم رضوی بوده است.
این داده ها که بطور مفصل در شماره بهار 1401 فصلنامه فرهنگ رضوی توسط بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع) به تازگی منتشر شده است می تواند منبعی برای پژوهش های جامع تر در شناسایی گستره زائران حرم امام رضا(ع) باشد و در شناخت هرچه بهتر موقعیت بین المللی مشهد مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین این اطلاعات می تواند در امر سیاستگذاری فرهنگی و اجتماعی و رفاهی و امنیتی در داخل و خارج از حرم مطهر رضوی مد نظر قرار گیرد و زمینه تحول در برنامه ها و اقدامات جاری در بزرگترین کانون زیارتی و مذهبی ایران اسلامی و یکی از مراکز بزرگ جهان اسلام و تشیع را فراهم آورد.
تاریــخ نه چنــدان دور اروپــا نشـان می دهـد کـه تنهـا گـروه خاصـی از اشـراف و افـراد متمکـن در ایـن قـاره بـه مسـافرت میپرداختند درحالی کـه پیامبـر اسلام از همـان ابتـدا مسـلمانان را بـر اسـاس دسـتور خداونـد یکتـا، بـه انجـام مسـافرت برای کسـب دانش و گسـترش دیــن حتــی در چیــن تشــویق می نمود.
سال ها است گردشـگری در اشـکال گوناگونـی ماننـد گردشـگری طبیعـی، تاریخـی، ورزشـی، الکترونیکی، مذهبــی و فرهنگــی پدیــدار شــده اســت.
موضــوع دیــن و مذهــب بــه انحــای گوناگــون بــا مســائل مرتبــط بــا گردشــگری فرهنگــی پیونــد خــورده اســت امـا غالبـًا برجسـته ترین جنبـۀ آن در قالـب زیـارت و دیـدار از اماکـن متبرکـه مطالعـه می شـود.
سـفر بـه اماکـن مقـدس شـاید بـه دلایـل زیـادی از اعتقـادات مذهبـی گرفتـه تـا رفع کنجـکاوی، انجـام بگیـرد. بـا ایـن توصیـف، در متـون تحقیقاتـی مربـوط به ایـن موضوع عمدتـا انگیـزۀ زیارت برجسـته شـده و مـورد توجـه قـرار گرفتـه اسـت.
با وجـود اهمیـت زیـارت امامـان و اهمیـت گسـتردۀ آن در شـناخت ویژگیهـای اعتقـادی مذهـب تشـیع، تحقیقـات جامعهرشـناختی و مردمشـناختی در ایـن زمینـه بسـیار محـدود بـوده اسـت. هـدف ایـن پژوهش که با عنوان « بررسی روایت گردشگران از تجربه حضور در اماکن مقدس با رویکرد پدیدارشناسانه: مطالعه موردی حرم رضوی» به کوشش آقای مصطفی محمودی، دانش آموخته دکترای گردشگری دانشگاه علامه طباطبائی تهران سامان یافته و در آخرین شماره فصلنامه فرهنگ رضوی انتشار منتشر گردیده است؛ آن اسـت کـه معانـی نهفتـه در تجربـۀ زیـارت و بازدیـد از اماکـن مقدس را آشـکار و نحـوۀ ساخته شـدن اجتماعـی ایـن معنا (پدیـدار زیـارت) را در روایت هـای زائـران و مهمانـان غیرمسـلمان امـام رضـا(ع) در حـرم رضـوی جستجو کنـد. از ایـن رو سـؤالات پژوهش بـه ایـن شـرح اسـت: گردشگران مذهبی و فرهنگی چه توصیفی از حرم رضوی دارند(بعد ذهنی)؟ و مهمتریــن بخــش تجربــۀ گردشــگران مذهبــی و فرهنگــی بــر اســاس روایتهــای آنــان چیســت(بُِعد عینــی)؟
رویکرد پدیدارشناسانه روش تحقیق این پژوهش را شکل می دهد. پیش فرض اصلی و غالبا ضمنی پدیدارشناسی این است که دنیایی که در آن زندگی می کنیم در آگاهی ما خلق گردیده و معانی ذهنی مبنای ویژگی های عینی جامعه هستند. پدیدارشناسی تجربی اساسا به دنبال این است که افراد دنیای فردی و اجتماعی خود را چگونه می سازند. پدیدارشناسی تجربی زیارت در این نوشتار با تأکید بر آرای برگر و لاکمن به عنوان طرح نظری مرجع منطور شده است.
جامعه آماری این پژوهش گردشگران مذهبی و فرهنگی خارجی و ایرانی هستند. بیشترین ملیت گردشگران مورد مطالعه مربوط به کشور ایران و قاره اروپا بوده است. اکثر گردشگران خارجی در روایت های خود به زیبایی و آرامش بخشی حرم برای تعمق اشاره می کنند که مهم ترین ویژگی یک مکان برای جستجوگران، معنویت است. بطور مثال گردشگری از انگلیس، زیبایی حرم رضوی را این گونه توصیف می کند: «شما می توانید حرم طلایی را از دور ببینید. این یک صحنه آرامبخش زیباست. شما همراه هزاران نفر از مردم نماز می خوانید، ممکن است اشتباه کنید که آن ها در حال زیارت حرم هستند اما در واقع آن ها از خداوند رحمت می طلبند و از امام می خواهند که از خدا بخواهد در روز قضاوت(قیامت) به آن ها کمک کند. شما می توانید در نشستن و تعمق درباره معنای زندگی و معنای خوب بودن انسان شرکت کنید. مکانی دوست داشتنی برای دیدن اسلام واقعی در عمل».
گردشگر آمریکایی هم که در سال 2016 به مشهد سفر کرده است با نامیدن این مکان به عنوان «قلب روحانی ایران»، توصیه خود را برای کسب معنویت به این صورت روایت می کند: «این مکان برای ایرانیان یا شیعیان نیاز به توضیح ندارد. این تجربه ای روشن است و حتی اگر مذهبی هم نباشید می توانید شگفت زده شوید. همه چیز درباره آرامش، سکوت و وقت داشتن برای تمرکز بر معنویت است؛ بنابراین، بهترین زمان برای بازدید بعد از نیمه شب است که جمعیت کمتری وجود دارد. برای مشاهده یک قطعه تاریخ هم در کنار مسجد گوهرشاد توقف کنید».
در این پژوهش متکی بر رویکرد پدیدارشناسانه بعد از ساتخراج عناصر مشترک اظهار شده توسط افراد جامعه آماری نتایج جالب توجهی به دست آماده است که در دو فهرست بُعد ذهنی زیارت و دیگری بُعد عینی گردآوری شده است و نشان دهنده مؤلفه هایی است که می تواند موجب پیوند و ارتباط با ملل گوناگون و غیرمسلمانان شود. زیبا، بعترین، باشکوه، مقدس، آرام بخش، باارزش، مهیج، تاریخی، روحانی، ... بخشی از توصیات گردشگران خارجی و عموما غیرمسلمان حرم رضوی بوده است.
تأکید بر وجود راهنما، وجود تور بازدید، معماری، آینه کاری و گنبدطلا، مساجد و موزه ها، چادر، عظمت بنا، جمعیت و شلوغی و مکان ها یمجاز به ورود برای غیرمسلمانان از عمده جلوه های مادی و ملموس در نظر گردشگران غیرایرانی و غیرمسلمان حرم رضوی بوده است.
این داده ها که بطور مفصل در شماره بهار 1401 فصلنامه فرهنگ رضوی توسط بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع) به تازگی منتشر شده است می تواند منبعی برای پژوهش های جامع تر در شناسایی گستره زائران حرم امام رضا(ع) باشد و در شناخت هرچه بهتر موقعیت بین المللی مشهد مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین این اطلاعات می تواند در امر سیاستگذاری فرهنگی و اجتماعی و رفاهی و امنیتی در داخل و خارج از حرم مطهر رضوی مد نظر قرار گیرد و زمینه تحول در برنامه ها و اقدامات جاری در بزرگترین کانون زیارتی و مذهبی ایران اسلامی و یکی از مراکز بزرگ جهان اسلام و تشیع را فراهم آورد.
