گفتگو با پیشکسوت تولید کننده «تراش سنگ» فیروزه؛
آموختن حرفه سنگ‌تراشی در جوار حرم امام مهربانی‌ها
به گزارش خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ در طبقه دوم بازار مرکزی دنبال قدیمی‌ترین کاسب این بازار می‌گشتم که با راهنمایی یکی از مغازه‌داران به حاج محمود کفاش معرفی شدم. آدرس مغازه حاجی در بلوک 121/2 واقع شده بود. مغازه‌ای که در کنار انواع تسبیح رنگ و وارنگ، اجناس دیگری هم در آنجا وجود داشت.
وقتی خودم را به او معرفی کردم، مخالفتی برای صحبت با یک خبرنگار نداشت. طی مصاحبه بیشتر جذب صحبت‌هایش می‌شدم. شاید برای این بود که نمی‌دانستم تسبیحی که زائران امام رضا(ع) خرید کرده و به عنوان سوغات مشهد به دیار خود می‌برند، تنها تسبیح تولید این شهر نیست، بلکه از چند کشور ما تسبیح وارداتی داریم که هر کدام برای خود داستانی دارد.
آخر مصاحبه نیز متوجه شدم با فردی مصاحبه گرفتم که فقط کاسب نیست، بلکه پیشکسوت‌ترین تولید کننده و هنرمند رشته تراش سنگ‌هاي قيمتي و نيمه قيمتي است و تنها هنرمند استان خراسان رضوي بوده که اين هنر اصيل ايراني را در معرض ديد مردم الجزاير قرار داده است. «گنجینه هنر» عنوان مغازه‌اش گواه این مطلب است.
بیش از 50 سال کار سنگ‌تراشی
حاجی کفاش که در کودکی سختی‌های زیادی را متحمّل شده است و امروز به عنوان یک هنرمند و تولید کننده سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی مشغول کار بوده، معتقد است، آدم با سختی و تلاش شبانه‌روزی به جایی می‌رسد و در توضیح بیشتر ادامه می‌دهد: «من سال 1336 در کوچه‌ای منتسب به پنجه حضرت رضا(ع) واقع در پانصدمتری ورودی غربی حرم مطهر رضوی به دنیا آمدم و از سن 10 سالگی همراه برادر بزرگم به بازار زنجیر واقع در محدوده حرم مطهر می‌رفتیم و من از همان دوران با حرفه تراش سنگ آشنا شدم. پدرم هم در بازار فرش فروش‌ها در بازار بزرگ مشغول کار بود که متأسفانه در سن 13 سالگی او را از دست دادم. یادم نمی‌رود روزهای سرد و برفی زمستان، برادرم از ساعت 7 صبح من را سوار دوچرخه می‌کرد و با خود به مغازه می‌برد. آن زمان در ماه مبارک رمضان قانون بازار چنین بود که از چند ساعت قبل اذان صبح به مغازه می‌رفتیم و تا ساعت 2 و 3 بعدظهر سرکار بودیم. در همان دوران کودکی ظهرها یک ساعت وقت استراحت داشتیم با بقیه بچه‌ها داخل حرم بازی می‌کردیم و بچگی ما با کار و بازی در حرم مطهر رضوی سپری شد و در سنین نوجوانی هم شش کلاس اکابر رفتم و درس خواندم».
بازار امام رضا(ع) جایگزین بازار زنجیر
بازار امام رضا(ع) تنها بازار شناخته شده مشهد است که اغلب زائران مصمم هستند حتما خریدهای خود را از این بازار که مزیّن به نام حضرت است، انجام دهند. حاجی کفاش یادی می‌کند از بازار زنجیر مشهد که زائران برای خرید سوغات به آنجا مراجعه می‌کردند و ادامه می‌دهد: «اغلب افراد در بازار زنجیر شغل سنگ‌تراشی داشتند، این بازار رفته‌رفته با تخریب پیرامون حرم مطهر از بین رفت و در سال 1352 دیگر موجودیت زیادی از بازار بزرگ شهر باقی نماند. من آن زمان در این بازار مغازه‌ام اجاره‌ای بود که بعد از خرابی بازار کارم را در منزل دنبال کردم تا اینکه در مدت کوتاهی بازار امام رضا(ع) در محل فعلی ساخته شد و به هر کاسب بازار قدیم یک باب مغازه در بازار جدید داده شد که من هم یک مغازه آنجا خریدم و خودم صاحب مغازه شدم. اما در حدود 10 سال می‌شود که از آن بازار به بازار مرکزی در چهارراه شهدا نقل مکان کردم. این بازار هم قبل انقلاب باغی از باغات آستان قدس رضوی بوده که در اوایل پیروزی انقلاب به بازار تبدیل شده است».
تسبیح وارادات کشورهای مختلف
انواع تسبیح رنگ و وارنگ از در و دیوار مغازه حاج محمود کفاش آویزان است که هر کدام از لحاظ تولید، طرح و ارزش با یکدیگر فرق دارند و داستانی که شرح حال آنها را از بیان این تولیدکننده پیشکسوت تسبیح می‌شنویم که تشریح می‌کند: «تسبیح‌های بازار فروش مشهد از کشورهای چین، افغانستان، مصر و عراق است. قبل از اینکه تسبیح از چین وارد ایران شود، ما تسبیح وارداتی از عربستان داشتیم.
تسبیح‌هایی که من در مغازه‌ام دارم تسبیح پلاستیکی و فیروزه تولید مشهد، تسبیح شاه مقصود تولید افغانستان، تسبیح یُسر نقره‌کوب و فیروزه‌کوب تولید مصر، تسبیح تربت تولید کربلا، تسبیح سندلوس کهربایی تولید نجف است.
تسبیح‌های بدست آمده از یُسر سواحل مصر را یُسر مصری می‌گویند. یُسر گونه‌ای گیاه دریایی است که در آب‌های گرم دریای احمر نزدیک سواحل کشورهای عربستان و مصر می‌روید. تسبیح تربت اولین تسبیح‌هایی بوده که از کربلا می‌آید.
معدن سنگ شاه مقصود در شمال قندهار و جنوب غرب آرامگاه شاه مقصود قرار دارد. از این‌رو، به سنگ شاه مقصودی معروف شده است. این سنگ به رنگ زرد، سبز و سرخ و البته بیشتر به رنگ سبز روشن و به ندرت به رنگ آبی وجود دارد».
فیروزه سنگ با قدمت 5 هزار سال
این تولیدکننده سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی که سنگ فیروزه برای تسبیح، نگین انگشتر و دیگر زیورآلات زنانه تراش می‌دهد از باقی مانده این سنگ هم تابلو می‌سازد که نمونه آنها را قاب کرده و برای فروش در معرض زائران قرار داده است. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «از مغز فیروزه تسبیح درست می‌شود. اینها فیروزه خالص بوده و زحمتش خیلی زیاد است. در ماه حدود 20 تا تولید می‌کنیم. تسبیح فیروزه بهترین تسبیحی است که تولید می‌شود، قیمتی بوده و خیلی ثواب دارد. خریدار آن اغلب عرب‌ها هستند.
فیروزه یک سنگ قدیمی است که بیش از 7 هزار سال قدمت دارد. 16 مدل سنگ فیروزه در دنیا داریم که معادن آنها در آمریکا، مصر، افغانستان و ایران وجود دارد. اما بهترین فیروزه مال معدن نیشابور است. البته حدود 30 سال می‌شود که در شهر بابک کرمان هم فیروزه پیدا شده که فسیل همان مس کرمان است. سنگ هر دو معدن کرمان و نیشابور کیفیت عالی دارد. معدن سنگ فیروزه نیشابور اجاره شخصی حاج آقای خاتمی بود، سپس دست آستان قدس رضوی و بعد هم به دست بنیاد شهید و امورایثارگران افتاد. پس از انقلاب اسلامی این معدن به مزایده گذاشته شد، الان در حال حاضر دست خود مردم نیشابور است که شرکت تعاونی تشکیل دادند و فیروزه را به صورت مزایده گذاشته و می‌فروشند. ما شرکت تعاونی داریم ولی دیگر به ما هم سنگ نمی‌دهند و باید آزاد بخریم. سابقه کار در این حرفه ملاک نیست، هر کس پول بدهد حرف اول را می‌زند.
با فيروزه‌هاي تراش خورده تسبیح و نگین انگشتر می‌سازم و ذره‌اي از فيروزه‌ها دور ريخته نمي‌شود و از تکه‌هاي ريز آن نيز گردنبند و ساير زيورآلات زنانه درست می‌کنم.
مدت ۳۰ سال است که با اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز همکاری دارم و زیر نظر اتحادیه سنگ‌تراشان فیروزه کار می‌کنم. تاکنون در بیش از ۵۰ نمایشگاه داخلی و خارجی حضور یافتم».
برکت کاسبی به یُمن وجود حضرت
حاجی کفاش که سالیان سال و بیشترین روزهای عمر خود را با کار و زحمت گذرانده، برکت کارش را در خشنودی خدا و خدمت به خلق می‌داند و می‌گوید: «همیشه سعی کردم با مشتری‌هایم که زائران حضرت هستند، مدارا کنم. مواردی پیش آمده که بچه‌ای به همراه مادرش به مغازه‌ام آمده و قصد خرید داشتند اما بخاطر بالا بودن قیمت جنس از خریدن آن منصرف شده‌اند. اما من نگذاشتم این زائران آقا ناامید از مغازه‌ام بروند، آن جنس را به آنها هدیه دادم و خوشحال از مغازه‌ام رفته‌اند که همین خوشحالی زائران، رضایت امام رضا(ع) را در پی داشته و برکت آن را در زندگی‌ام دیده‌ام. یا زائری داشتم که تعداد زیادی تسبیح می‌خواسته تا در ورودی حرم آنها را به زائران هدیه دهد، اما پولش آنقدر نبوده که هزینه آنها را پرداخت کند. با او اینگونه معامله کردم که نیمی از هزینه را بپردازد تا من هم در این کار خیر او شریک شوم».
وقتی خودم را به او معرفی کردم، مخالفتی برای صحبت با یک خبرنگار نداشت. طی مصاحبه بیشتر جذب صحبت‌هایش می‌شدم. شاید برای این بود که نمی‌دانستم تسبیحی که زائران امام رضا(ع) خرید کرده و به عنوان سوغات مشهد به دیار خود می‌برند، تنها تسبیح تولید این شهر نیست، بلکه از چند کشور ما تسبیح وارداتی داریم که هر کدام برای خود داستانی دارد.
آخر مصاحبه نیز متوجه شدم با فردی مصاحبه گرفتم که فقط کاسب نیست، بلکه پیشکسوت‌ترین تولید کننده و هنرمند رشته تراش سنگ‌هاي قيمتي و نيمه قيمتي است و تنها هنرمند استان خراسان رضوي بوده که اين هنر اصيل ايراني را در معرض ديد مردم الجزاير قرار داده است. «گنجینه هنر» عنوان مغازه‌اش گواه این مطلب است.
بیش از 50 سال کار سنگ‌تراشی
حاجی کفاش که در کودکی سختی‌های زیادی را متحمّل شده است و امروز به عنوان یک هنرمند و تولید کننده سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی مشغول کار بوده، معتقد است، آدم با سختی و تلاش شبانه‌روزی به جایی می‌رسد و در توضیح بیشتر ادامه می‌دهد: «من سال 1336 در کوچه‌ای منتسب به پنجه حضرت رضا(ع) واقع در پانصدمتری ورودی غربی حرم مطهر رضوی به دنیا آمدم و از سن 10 سالگی همراه برادر بزرگم به بازار زنجیر واقع در محدوده حرم مطهر می‌رفتیم و من از همان دوران با حرفه تراش سنگ آشنا شدم. پدرم هم در بازار فرش فروش‌ها در بازار بزرگ مشغول کار بود که متأسفانه در سن 13 سالگی او را از دست دادم. یادم نمی‌رود روزهای سرد و برفی زمستان، برادرم از ساعت 7 صبح من را سوار دوچرخه می‌کرد و با خود به مغازه می‌برد. آن زمان در ماه مبارک رمضان قانون بازار چنین بود که از چند ساعت قبل اذان صبح به مغازه می‌رفتیم و تا ساعت 2 و 3 بعدظهر سرکار بودیم. در همان دوران کودکی ظهرها یک ساعت وقت استراحت داشتیم با بقیه بچه‌ها داخل حرم بازی می‌کردیم و بچگی ما با کار و بازی در حرم مطهر رضوی سپری شد و در سنین نوجوانی هم شش کلاس اکابر رفتم و درس خواندم».
بازار امام رضا(ع) جایگزین بازار زنجیر
بازار امام رضا(ع) تنها بازار شناخته شده مشهد است که اغلب زائران مصمم هستند حتما خریدهای خود را از این بازار که مزیّن به نام حضرت است، انجام دهند. حاجی کفاش یادی می‌کند از بازار زنجیر مشهد که زائران برای خرید سوغات به آنجا مراجعه می‌کردند و ادامه می‌دهد: «اغلب افراد در بازار زنجیر شغل سنگ‌تراشی داشتند، این بازار رفته‌رفته با تخریب پیرامون حرم مطهر از بین رفت و در سال 1352 دیگر موجودیت زیادی از بازار بزرگ شهر باقی نماند. من آن زمان در این بازار مغازه‌ام اجاره‌ای بود که بعد از خرابی بازار کارم را در منزل دنبال کردم تا اینکه در مدت کوتاهی بازار امام رضا(ع) در محل فعلی ساخته شد و به هر کاسب بازار قدیم یک باب مغازه در بازار جدید داده شد که من هم یک مغازه آنجا خریدم و خودم صاحب مغازه شدم. اما در حدود 10 سال می‌شود که از آن بازار به بازار مرکزی در چهارراه شهدا نقل مکان کردم. این بازار هم قبل انقلاب باغی از باغات آستان قدس رضوی بوده که در اوایل پیروزی انقلاب به بازار تبدیل شده است».
تسبیح وارادات کشورهای مختلف
انواع تسبیح رنگ و وارنگ از در و دیوار مغازه حاج محمود کفاش آویزان است که هر کدام از لحاظ تولید، طرح و ارزش با یکدیگر فرق دارند و داستانی که شرح حال آنها را از بیان این تولیدکننده پیشکسوت تسبیح می‌شنویم که تشریح می‌کند: «تسبیح‌های بازار فروش مشهد از کشورهای چین، افغانستان، مصر و عراق است. قبل از اینکه تسبیح از چین وارد ایران شود، ما تسبیح وارداتی از عربستان داشتیم.
تسبیح‌هایی که من در مغازه‌ام دارم تسبیح پلاستیکی و فیروزه تولید مشهد، تسبیح شاه مقصود تولید افغانستان، تسبیح یُسر نقره‌کوب و فیروزه‌کوب تولید مصر، تسبیح تربت تولید کربلا، تسبیح سندلوس کهربایی تولید نجف است.
تسبیح‌های بدست آمده از یُسر سواحل مصر را یُسر مصری می‌گویند. یُسر گونه‌ای گیاه دریایی است که در آب‌های گرم دریای احمر نزدیک سواحل کشورهای عربستان و مصر می‌روید. تسبیح تربت اولین تسبیح‌هایی بوده که از کربلا می‌آید.
معدن سنگ شاه مقصود در شمال قندهار و جنوب غرب آرامگاه شاه مقصود قرار دارد. از این‌رو، به سنگ شاه مقصودی معروف شده است. این سنگ به رنگ زرد، سبز و سرخ و البته بیشتر به رنگ سبز روشن و به ندرت به رنگ آبی وجود دارد».
فیروزه سنگ با قدمت 5 هزار سال
این تولیدکننده سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی که سنگ فیروزه برای تسبیح، نگین انگشتر و دیگر زیورآلات زنانه تراش می‌دهد از باقی مانده این سنگ هم تابلو می‌سازد که نمونه آنها را قاب کرده و برای فروش در معرض زائران قرار داده است. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «از مغز فیروزه تسبیح درست می‌شود. اینها فیروزه خالص بوده و زحمتش خیلی زیاد است. در ماه حدود 20 تا تولید می‌کنیم. تسبیح فیروزه بهترین تسبیحی است که تولید می‌شود، قیمتی بوده و خیلی ثواب دارد. خریدار آن اغلب عرب‌ها هستند.
فیروزه یک سنگ قدیمی است که بیش از 7 هزار سال قدمت دارد. 16 مدل سنگ فیروزه در دنیا داریم که معادن آنها در آمریکا، مصر، افغانستان و ایران وجود دارد. اما بهترین فیروزه مال معدن نیشابور است. البته حدود 30 سال می‌شود که در شهر بابک کرمان هم فیروزه پیدا شده که فسیل همان مس کرمان است. سنگ هر دو معدن کرمان و نیشابور کیفیت عالی دارد. معدن سنگ فیروزه نیشابور اجاره شخصی حاج آقای خاتمی بود، سپس دست آستان قدس رضوی و بعد هم به دست بنیاد شهید و امورایثارگران افتاد. پس از انقلاب اسلامی این معدن به مزایده گذاشته شد، الان در حال حاضر دست خود مردم نیشابور است که شرکت تعاونی تشکیل دادند و فیروزه را به صورت مزایده گذاشته و می‌فروشند. ما شرکت تعاونی داریم ولی دیگر به ما هم سنگ نمی‌دهند و باید آزاد بخریم. سابقه کار در این حرفه ملاک نیست، هر کس پول بدهد حرف اول را می‌زند.
با فيروزه‌هاي تراش خورده تسبیح و نگین انگشتر می‌سازم و ذره‌اي از فيروزه‌ها دور ريخته نمي‌شود و از تکه‌هاي ريز آن نيز گردنبند و ساير زيورآلات زنانه درست می‌کنم.
مدت ۳۰ سال است که با اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز همکاری دارم و زیر نظر اتحادیه سنگ‌تراشان فیروزه کار می‌کنم. تاکنون در بیش از ۵۰ نمایشگاه داخلی و خارجی حضور یافتم».
برکت کاسبی به یُمن وجود حضرت
حاجی کفاش که سالیان سال و بیشترین روزهای عمر خود را با کار و زحمت گذرانده، برکت کارش را در خشنودی خدا و خدمت به خلق می‌داند و می‌گوید: «همیشه سعی کردم با مشتری‌هایم که زائران حضرت هستند، مدارا کنم. مواردی پیش آمده که بچه‌ای به همراه مادرش به مغازه‌ام آمده و قصد خرید داشتند اما بخاطر بالا بودن قیمت جنس از خریدن آن منصرف شده‌اند. اما من نگذاشتم این زائران آقا ناامید از مغازه‌ام بروند، آن جنس را به آنها هدیه دادم و خوشحال از مغازه‌ام رفته‌اند که همین خوشحالی زائران، رضایت امام رضا(ع) را در پی داشته و برکت آن را در زندگی‌ام دیده‌ام. یا زائری داشتم که تعداد زیادی تسبیح می‌خواسته تا در ورودی حرم آنها را به زائران هدیه دهد، اما پولش آنقدر نبوده که هزینه آنها را پرداخت کند. با او اینگونه معامله کردم که نیمی از هزینه را بپردازد تا من هم در این کار خیر او شریک شوم».
