استاد ادیان و الهیات تطبیقی در گفتگو با خبرگزاری رضوی:
اهتمام جامعه جهانی به دین و معنویت بعد از کرونا افزایش چشمگیر را نشان می دهد
خبرگزاری رضوی- ساحل عباسی؛ شیوع ویروس کووید19 یا بیماری کرونا در مدت زمان کوتاهی در سراسر جهان، شگفتی و اضطراب فراوانی را برای جامعه بشری پدید آورد و بار دیگر مسئله نیازمندی انسان به معنویت و موعود منجی را در صدر توجهات محافل و مراکز ادیان قرار داد. به مناسبت روز جمعه که متعلق و منسوب به حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است درباره این موضوع با پروفسور همایون همتی استاد برجسته ادیان و عرفان گفتگو کرده ایم.
بعد از بحران همه گیری کرونا توجهات زیای به نقش ادیان و معنویت برای تقویت امید و تاب آوری بشر در دنیا به وجود آمدبرخوردها در مواجهه با کرونا را در بین مردم و رهبران دینی جهان چگونه ارزیابی می کنید؟
بعد از شیوع ویروس کرونا دو دیدگاه از سوی متفکران و اندیشمندان ایرانی انتشار یافت، ضمن اینکه رهبران و متفکران سایر ادیان نیز راهبردهای خاص خود را داشتند. در ایران دو جریان رو در روی هم قرار گرفتند. جریان اولی که بعد از شیوع ویروس کرونا فعال شد جریانی بود که از این بیماری برای حمله به دین، روحانیت، مساله دعا، زیارت و آموزه های دینی سوء استفاده کرد. این جریان تلاش کرد تا دین را به خرافه گستری و خرافه باوری متهم کند، لذا دینداران را تحقیر و به روحانیت حمله کرد که روحانیون باعث ترویج خرافه اندیشی هستند. این جریان کوشید تا با شبهه افکنی مردم را از دین منحرف کند که اگر خدایی و دینی وجود دارد، دین و آیین ها برحق هستند چرا کرونا از مقدس ترین شهرها یعنی شهرهای زیارتی آغاز شد؟ چرا برخی از روحانیونی که به این بیماری مبتلا شدند دار فانی را وداع گفتند و چرا خدا و پیامبر مبلغان دین خود را از بیماری نجات نداد. همان زمان به خاطر دارم که زیر سوال بردن هایی از این دست از سوی مولوی عبدالحمید آغاز شد.
نتشار نواری از وی در فضای مجازی که چنین مسائلی را مطرح کرد به این موضوع دامن زد. از آن زمان بسیاری از روشنفکران نیز به دنبال این جریان مدیریت دولت و حاکمیت دینی و اصل نظام را زیر سوال بردند که کشور دیر قرنطینه شد و درباره ویروس کرونا به دلایل سیاسی یا انتخاباتی دیر اطلاع رسانی شد. هنگامی که این مسائل بالا گرفت برخی از طلاب جوان و بعضی از اندیشمندان کم تجربه و ناآزموده برای دفاع از دین به میدان آمدند، هرچند تلاش آنها برای دفاع از ساحت دین قابل ستایش است اما چون در عرصه مباحث اندیشه ایی، فرهنگی و اعتقادی از پختگی کامل برخوردار نیستند با لحنی عوامانه و ساده اندیشانه به زعم خود به دنبال دفاع از دعا، معنویت، دینداری و آموزه‌های دینی برآمدند، که البته بین سطح سواد این افراد و دفاعیه هایی که ارائه شد من باب ضعف و قوت آنها تفاوت هایی وجود دارد، بنحوی که برخی دفاعیه ها قوی و برخی ضعیف و حتی بعضی‌ها سوءاستفاده گرایانه بود که برخی ازآنها به هیچ وجه قابل دفاع نیست.
برخی از روایت هایی که درباره پزشکی مطرح شد یا برخی موضوعات که متاسفانه به دنبال سوء استفاده از باورهای ساده لوحانه مردم بود در کنار جریان دیگری که جریان سکولار، روشنفکران و متفکرانی که دغدغه دینی نداشتند اما دنبال می کردند، این دسته تلاش کردند تا اینگونه وانمود کنند که ظهور کرونا نشانه غلبه علم بر دین است، لذا بحث هایی مثل مسائل گالیله و نیوتن و آنچه بر دانشمندان گذشته را پیش کشیدند و یک بار دیگر به آنچه در تاریخ مسیحیت و جوامع غربی و اروپایی بود اشاره کردند تا به نوعی علم را در برابر دین قرار دهند. ظهور کرونا را در برابر دینداری نوعی غلبه سکولاریزم و نشان دهنده حقانیت سکولاریزم و تفکر غیر دینی و غیر مذهبی خود عنوان کردند. این دو جریان تلاش های زیادی کردند اما آن جریانی که به دفاع پرداخت طیف گسترده تری بود که در یک زمان مفصل باید به آن اشاره شود.
دبیر کل سازمان ملل در پیامی از رهبران ادیان خواست تا درزمینه بیماری کرونا همکاری و مشارکت کنند، دینداران سایر مذاهب در برابر کرونا چه کردند؟
در باب رفتار الهی دانان، رهبران و متفکران مسیحی یهودی، حتی هندو و بودا می توان گفت این ها به دعا و نیایش پرداختند. در خود واتیکان مسیحیان به جلسات دعا و نیایش پناه بردند، معنویت و خدا را محور قرار دادند، یعنی مساله ویروس کرونا را فرصتی برای دعوت انسان ها به سوی خدا و تقویت معنویت د رزندگی ها مورد استفاده قرار دادند تا بنحوی بتوانند جایگاه معنویت را در زندگی بشر ارتقاء دهند. لذا می توان گفت درمیان سایر ادیان از ویروس کرونا تقریبا استفاده های اخلاقی ساده صورت گرفت، بنابراین این ها مجموعه کارهایی بود که در غرب انجام شد.
اما یک سری دیگر از فیلسوفان، الهی دانان و متفکران به پدیدارشناسی کرونا پرداختند. این گروه الهیات کرونا و الهیات پسا کرونا، پدیدار شناسی کرونا را مطرح کردند و اینکه جهان در شرایط کنونی چه سبک زندگی و مناسبات اجتماعی و رفتارهای فردی و اخلاقی را تبیین کنند. البته موضوع حائز اهمیت برای بنده مطرح شدن پرسشهای الهی و فلسفی است که در شرایط کرونایی چگونه باید از دینداری سخن گفت، چگونه دین را تبلیغ کرد و چگونه دین را فهمید.
مهم ترین رهیافت دینی برگرفته از فرهنگ اهل بیت(ع) برای مواجهه با شرایط جدید جهانی و مقابله با ویروس کرونا را چه می دانید؟
به هر حال در جهان کرونا زده کنونی همه باید به این موضوع دقت کنیم که فرصت مناسبی برای تسویه حساب و مچ گیری از دولت یا روحانیت نیست، نه به این معنا که از سوء مدیریت و ضعف مدیریت و غفلت ها و کاستی های عملکرد روحانیون بنا به وظایف آنها در قبال جامعه انتقاد نشود، بلکه سخنان و لحن انتقادات ما نباید منجر به این تصور شود که در چنین وضعیتی به دنبال مچ گیری از یکدیگر هستیم یا به عبارتی قصد حمله به روحانی و تسویه حساب با دین وجود دارد. متاسفانه برخی رفتارها نشان داد که برخی به دنبال تسویه حساب با دین هستند تا از دریچه ویروس کرونا به مسائل مهمی چون دعا کردن و زیارت کردن و حوزه و روحانیت بهره برداری کنند، در حالی که این موضوع در چنین وضعیتی ناجوانمردی است و نباید به این مباحث پرداخت. چرا که جایی برای کینه ورزی، توهین، پرخاش گری وجود ندارد و هر کسی به این رفتارها دست بزند عمل خلاف انسانی مرتکب شده است. بنده معتقدم در وضعیت کنونی به جای تسویه حساب های سیاسی و جناحی باید به درد مردم فکر کرد، با رنج مردم همراه شد و با جامعه همدلی و همزبانی کرد.
برجسته ترین آموزه های جهانشمول معارف اهل بیت(ع) را برای مردمان و شرایط کنونی بیشتر چه عناوینی است؟
در شیوع و تداوم بیماری کرونا انتظار می رود که مردم بخصوص طبقات برخوردار جامعه به سمت ایثار، خدمت به هم نوع خود حرکت کنند و با احسان و یاری رساندن به هم کمک کنند. این محورها همگی سرفصل های تعلیمات اخلاقی اسلامی است که بخصوص در سنت شیعی و سیره اهل بیت علیهم السلام به کرات تاکید شده تا مردم در همه ی شرایط بخصوص شرایط بحرانی با دستگیری از فقرا و طبقات ضعیف جامعه از آنها حمایت کنند، لذا براساس آموزه های شیعی معتقد هستم که اینک زمان از خودگذشتگی ، اخلاق و نوع دوستی است تا زمان شبهه افکنی و طرح مباحث پیچیده و فلسفی که در زمان خود در زمان مناسب باید مطرح و بررسی شود. در همه ی شرایط و در وضعی کنونی، طعنه، تمسخر و پرخاش به آفریدگار هستی و پیشوایان دینی موجب جراحت و زخم خوردگی بیشتر مردم می شود.
قطعا در هیچ موقعیت و هیچ زمان و مکنی توهین به اولیای دینی به هر دلیل و بهانه ای کار شایسته ای نیست لذا برای خنثی کردن توطئه شبهه افکنان در دین که برای پیروزی سکولاریسم تلاش می کنند تا تصویر غلطی از رابطه علم و دین، توسل و دعا به نمایش بکشند باید دراین شرایط مسلمانان با هم متحد تر شوند. از سوی دیگر باید جلوی افراد نادانی که به اسم دفاع از دین و مذهب خرافات را گسترش می‌دهند، کسانی که برای سود جویی خود از نیتهای خیر مردم و معنویت سوء استفاده می کنند گرفته شود. بی تردید اینک زمان پناه بردن آگاهانه و معنوی به خداوندی است که موجب آرامش بیشتر ما می شود و باید این موضوع را در جامعه تبیین کنیم که قرار نیست خداوند متعال در هر مساله ی زندگی ما دخالت کند یعنی انتظار داشته باشیم که با هر مساله ای خداوند آن را برطرف کند چرا که خداوند به ما عقل و اراده برای انتخاب داده تا خود را از بلا و انحراف در امان نگاه داریم، لذا نباید فریب کسانی را بخوریم که جامعه را با این ابهامات دچار تردید می کنند که خدا چرا به کمک ما نمی آید؟
آیا در تاریخ معاصر مشابه چنین بحران هایی را داشته ایم یا پدیده کرونا منحصر به فرد است؟
مشابه چنین پرسش هایی بعد از جنگ جهانی دوم در غرب مطرح شد به خصوص بعد از حادثه فاجعه آمیز هولوکاست، بنابراین سوال هایی که در وقت خود پرسیده نمی شود منجر به ایجاد شک و تردیدهایی در جامعه می شود که اینجا وظیفه روحانیون و اندیشمندان است که در این مفاهیم باز اندیشی و بازنگری صورت دهند. به نظر می رسد اندیشمندان و نخبگان دینی ما از موضوع بیماری کرونا باید درس بگیرند و روحانیون برای تربیت و هدایت جامعه برای وضعیت های بحرانی مشابه آموزش ببینند و تربیت شوند تا برای کاهش رنج بشر و کمک به مردم که آرمان اخلاقی دین است آماده باشند. به هر حال به غیر از وظایف اصلی دولت در قبال ویروس کرونا و حفاظت ازجان مردم در حوزه فرهنگی و دینی و وظیفه روشنفکران و متفکران و دانشگاهیان رفع کاستی ها و کمبودها و نهادینه کردن همدلی در جامعه است.
چه پیشنهاداتی برای همبستگی بین المللی برای تقویت ایمان و اتحاد میان پیروان ادیان در برابر چالش های نوین بشری دارید؟
به هر حال درباره بیماری کرونا معتقدم که در زمان درست باید گرایش هایی در الهیات کرونا و پساکرونا داشته باشیم تا با استفاده از تجارب گوناگون روحانیون برای وضعیت های بحرانی و پاسخ گویی به پرسشهای بشر درباره مرگ و بیماری و ورشکستگی و ناکامی آماده باشند . به هر حال بنده ایده های زیادی دارم که شرایط تا کنون برای انتشار آن فراهم نشده امیدوار هستم که بتوانم مسائل مهمی که دراین حوزه در ذهن دارم را در سلسله مقالات و مصاحبه هایی منتشر کنم تا بتوانیم در چنین بحران هایی مردم را با اخلاق انسانی مورد نظر اسلام و ائمه اطهار بیشتر پیوند بزنیم تا جامعه آرامش بیشتری را تجربه کند.
بعد از بحران همه گیری کرونا توجهات زیای به نقش ادیان و معنویت برای تقویت امید و تاب آوری بشر در دنیا به وجود آمدبرخوردها در مواجهه با کرونا را در بین مردم و رهبران دینی جهان چگونه ارزیابی می کنید؟
بعد از شیوع ویروس کرونا دو دیدگاه از سوی متفکران و اندیشمندان ایرانی انتشار یافت، ضمن اینکه رهبران و متفکران سایر ادیان نیز راهبردهای خاص خود را داشتند. در ایران دو جریان رو در روی هم قرار گرفتند. جریان اولی که بعد از شیوع ویروس کرونا فعال شد جریانی بود که از این بیماری برای حمله به دین، روحانیت، مساله دعا، زیارت و آموزه های دینی سوء استفاده کرد. این جریان تلاش کرد تا دین را به خرافه گستری و خرافه باوری متهم کند، لذا دینداران را تحقیر و به روحانیت حمله کرد که روحانیون باعث ترویج خرافه اندیشی هستند. این جریان کوشید تا با شبهه افکنی مردم را از دین منحرف کند که اگر خدایی و دینی وجود دارد، دین و آیین ها برحق هستند چرا کرونا از مقدس ترین شهرها یعنی شهرهای زیارتی آغاز شد؟ چرا برخی از روحانیونی که به این بیماری مبتلا شدند دار فانی را وداع گفتند و چرا خدا و پیامبر مبلغان دین خود را از بیماری نجات نداد. همان زمان به خاطر دارم که زیر سوال بردن هایی از این دست از سوی مولوی عبدالحمید آغاز شد.
نتشار نواری از وی در فضای مجازی که چنین مسائلی را مطرح کرد به این موضوع دامن زد. از آن زمان بسیاری از روشنفکران نیز به دنبال این جریان مدیریت دولت و حاکمیت دینی و اصل نظام را زیر سوال بردند که کشور دیر قرنطینه شد و درباره ویروس کرونا به دلایل سیاسی یا انتخاباتی دیر اطلاع رسانی شد. هنگامی که این مسائل بالا گرفت برخی از طلاب جوان و بعضی از اندیشمندان کم تجربه و ناآزموده برای دفاع از دین به میدان آمدند، هرچند تلاش آنها برای دفاع از ساحت دین قابل ستایش است اما چون در عرصه مباحث اندیشه ایی، فرهنگی و اعتقادی از پختگی کامل برخوردار نیستند با لحنی عوامانه و ساده اندیشانه به زعم خود به دنبال دفاع از دعا، معنویت، دینداری و آموزه‌های دینی برآمدند، که البته بین سطح سواد این افراد و دفاعیه هایی که ارائه شد من باب ضعف و قوت آنها تفاوت هایی وجود دارد، بنحوی که برخی دفاعیه ها قوی و برخی ضعیف و حتی بعضی‌ها سوءاستفاده گرایانه بود که برخی ازآنها به هیچ وجه قابل دفاع نیست.
برخی از روایت هایی که درباره پزشکی مطرح شد یا برخی موضوعات که متاسفانه به دنبال سوء استفاده از باورهای ساده لوحانه مردم بود در کنار جریان دیگری که جریان سکولار، روشنفکران و متفکرانی که دغدغه دینی نداشتند اما دنبال می کردند، این دسته تلاش کردند تا اینگونه وانمود کنند که ظهور کرونا نشانه غلبه علم بر دین است، لذا بحث هایی مثل مسائل گالیله و نیوتن و آنچه بر دانشمندان گذشته را پیش کشیدند و یک بار دیگر به آنچه در تاریخ مسیحیت و جوامع غربی و اروپایی بود اشاره کردند تا به نوعی علم را در برابر دین قرار دهند. ظهور کرونا را در برابر دینداری نوعی غلبه سکولاریزم و نشان دهنده حقانیت سکولاریزم و تفکر غیر دینی و غیر مذهبی خود عنوان کردند. این دو جریان تلاش های زیادی کردند اما آن جریانی که به دفاع پرداخت طیف گسترده تری بود که در یک زمان مفصل باید به آن اشاره شود.
دبیر کل سازمان ملل در پیامی از رهبران ادیان خواست تا درزمینه بیماری کرونا همکاری و مشارکت کنند، دینداران سایر مذاهب در برابر کرونا چه کردند؟
در باب رفتار الهی دانان، رهبران و متفکران مسیحی یهودی، حتی هندو و بودا می توان گفت این ها به دعا و نیایش پرداختند. در خود واتیکان مسیحیان به جلسات دعا و نیایش پناه بردند، معنویت و خدا را محور قرار دادند، یعنی مساله ویروس کرونا را فرصتی برای دعوت انسان ها به سوی خدا و تقویت معنویت د رزندگی ها مورد استفاده قرار دادند تا بنحوی بتوانند جایگاه معنویت را در زندگی بشر ارتقاء دهند. لذا می توان گفت درمیان سایر ادیان از ویروس کرونا تقریبا استفاده های اخلاقی ساده صورت گرفت، بنابراین این ها مجموعه کارهایی بود که در غرب انجام شد.
اما یک سری دیگر از فیلسوفان، الهی دانان و متفکران به پدیدارشناسی کرونا پرداختند. این گروه الهیات کرونا و الهیات پسا کرونا، پدیدار شناسی کرونا را مطرح کردند و اینکه جهان در شرایط کنونی چه سبک زندگی و مناسبات اجتماعی و رفتارهای فردی و اخلاقی را تبیین کنند. البته موضوع حائز اهمیت برای بنده مطرح شدن پرسشهای الهی و فلسفی است که در شرایط کرونایی چگونه باید از دینداری سخن گفت، چگونه دین را تبلیغ کرد و چگونه دین را فهمید.
مهم ترین رهیافت دینی برگرفته از فرهنگ اهل بیت(ع) برای مواجهه با شرایط جدید جهانی و مقابله با ویروس کرونا را چه می دانید؟
به هر حال در جهان کرونا زده کنونی همه باید به این موضوع دقت کنیم که فرصت مناسبی برای تسویه حساب و مچ گیری از دولت یا روحانیت نیست، نه به این معنا که از سوء مدیریت و ضعف مدیریت و غفلت ها و کاستی های عملکرد روحانیون بنا به وظایف آنها در قبال جامعه انتقاد نشود، بلکه سخنان و لحن انتقادات ما نباید منجر به این تصور شود که در چنین وضعیتی به دنبال مچ گیری از یکدیگر هستیم یا به عبارتی قصد حمله به روحانی و تسویه حساب با دین وجود دارد. متاسفانه برخی رفتارها نشان داد که برخی به دنبال تسویه حساب با دین هستند تا از دریچه ویروس کرونا به مسائل مهمی چون دعا کردن و زیارت کردن و حوزه و روحانیت بهره برداری کنند، در حالی که این موضوع در چنین وضعیتی ناجوانمردی است و نباید به این مباحث پرداخت. چرا که جایی برای کینه ورزی، توهین، پرخاش گری وجود ندارد و هر کسی به این رفتارها دست بزند عمل خلاف انسانی مرتکب شده است. بنده معتقدم در وضعیت کنونی به جای تسویه حساب های سیاسی و جناحی باید به درد مردم فکر کرد، با رنج مردم همراه شد و با جامعه همدلی و همزبانی کرد.
برجسته ترین آموزه های جهانشمول معارف اهل بیت(ع) را برای مردمان و شرایط کنونی بیشتر چه عناوینی است؟
در شیوع و تداوم بیماری کرونا انتظار می رود که مردم بخصوص طبقات برخوردار جامعه به سمت ایثار، خدمت به هم نوع خود حرکت کنند و با احسان و یاری رساندن به هم کمک کنند. این محورها همگی سرفصل های تعلیمات اخلاقی اسلامی است که بخصوص در سنت شیعی و سیره اهل بیت علیهم السلام به کرات تاکید شده تا مردم در همه ی شرایط بخصوص شرایط بحرانی با دستگیری از فقرا و طبقات ضعیف جامعه از آنها حمایت کنند، لذا براساس آموزه های شیعی معتقد هستم که اینک زمان از خودگذشتگی ، اخلاق و نوع دوستی است تا زمان شبهه افکنی و طرح مباحث پیچیده و فلسفی که در زمان خود در زمان مناسب باید مطرح و بررسی شود. در همه ی شرایط و در وضعی کنونی، طعنه، تمسخر و پرخاش به آفریدگار هستی و پیشوایان دینی موجب جراحت و زخم خوردگی بیشتر مردم می شود.
قطعا در هیچ موقعیت و هیچ زمان و مکنی توهین به اولیای دینی به هر دلیل و بهانه ای کار شایسته ای نیست لذا برای خنثی کردن توطئه شبهه افکنان در دین که برای پیروزی سکولاریسم تلاش می کنند تا تصویر غلطی از رابطه علم و دین، توسل و دعا به نمایش بکشند باید دراین شرایط مسلمانان با هم متحد تر شوند. از سوی دیگر باید جلوی افراد نادانی که به اسم دفاع از دین و مذهب خرافات را گسترش می‌دهند، کسانی که برای سود جویی خود از نیتهای خیر مردم و معنویت سوء استفاده می کنند گرفته شود. بی تردید اینک زمان پناه بردن آگاهانه و معنوی به خداوندی است که موجب آرامش بیشتر ما می شود و باید این موضوع را در جامعه تبیین کنیم که قرار نیست خداوند متعال در هر مساله ی زندگی ما دخالت کند یعنی انتظار داشته باشیم که با هر مساله ای خداوند آن را برطرف کند چرا که خداوند به ما عقل و اراده برای انتخاب داده تا خود را از بلا و انحراف در امان نگاه داریم، لذا نباید فریب کسانی را بخوریم که جامعه را با این ابهامات دچار تردید می کنند که خدا چرا به کمک ما نمی آید؟
آیا در تاریخ معاصر مشابه چنین بحران هایی را داشته ایم یا پدیده کرونا منحصر به فرد است؟
مشابه چنین پرسش هایی بعد از جنگ جهانی دوم در غرب مطرح شد به خصوص بعد از حادثه فاجعه آمیز هولوکاست، بنابراین سوال هایی که در وقت خود پرسیده نمی شود منجر به ایجاد شک و تردیدهایی در جامعه می شود که اینجا وظیفه روحانیون و اندیشمندان است که در این مفاهیم باز اندیشی و بازنگری صورت دهند. به نظر می رسد اندیشمندان و نخبگان دینی ما از موضوع بیماری کرونا باید درس بگیرند و روحانیون برای تربیت و هدایت جامعه برای وضعیت های بحرانی مشابه آموزش ببینند و تربیت شوند تا برای کاهش رنج بشر و کمک به مردم که آرمان اخلاقی دین است آماده باشند. به هر حال به غیر از وظایف اصلی دولت در قبال ویروس کرونا و حفاظت ازجان مردم در حوزه فرهنگی و دینی و وظیفه روشنفکران و متفکران و دانشگاهیان رفع کاستی ها و کمبودها و نهادینه کردن همدلی در جامعه است.
چه پیشنهاداتی برای همبستگی بین المللی برای تقویت ایمان و اتحاد میان پیروان ادیان در برابر چالش های نوین بشری دارید؟
به هر حال درباره بیماری کرونا معتقدم که در زمان درست باید گرایش هایی در الهیات کرونا و پساکرونا داشته باشیم تا با استفاده از تجارب گوناگون روحانیون برای وضعیت های بحرانی و پاسخ گویی به پرسشهای بشر درباره مرگ و بیماری و ورشکستگی و ناکامی آماده باشند . به هر حال بنده ایده های زیادی دارم که شرایط تا کنون برای انتشار آن فراهم نشده امیدوار هستم که بتوانم مسائل مهمی که دراین حوزه در ذهن دارم را در سلسله مقالات و مصاحبه هایی منتشر کنم تا بتوانیم در چنین بحران هایی مردم را با اخلاق انسانی مورد نظر اسلام و ائمه اطهار بیشتر پیوند بزنیم تا جامعه آرامش بیشتری را تجربه کند.
