۱
تاریخ انتشار
شنبه ۲۲ شهريور ۱۳۹۹ ساعت ۰۷:۲۶
خبرگزاری رضوی گزارش می‌دهد؛

تأمین آب مسجد گوهرشاد در گذر زمان

تأمین آب مسجد گوهرشاد در گذر زمان
خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ قنات مسجد که توسط مهدی قلی‌بیگ در سال 997 شمسی احداث شده بود تا حدود سیصد سال بعد یعنی تا اواخر قرن سیزده شمسی آب مسجد را تأمین می‌کرد، اما به مرور زمان با ایجاد محله سراب و تصرفات در آب قنات، آب آن کم و آلوده شد. نیّرالدوله با اجازه علما و فقها برای سی سال قنات مسجد را اجاره کرد و سپس به بازسازی آن پرداخت و مبلغ زیادی را برای نظافت و پیشکار قنات هزینه کرد.

نهر خیابان در عهد صفویه
چشمه پر آب گّلَسب که در دوره‌های اخیر به چشمه گیلاس معروف شده، در حدود پنجاه کیلومتری یا هشت فرسخی شمال غرب شهر مشهد و در حدود سه فرسخی غرب شهر تابران توس واقع شده بود. در اواخر قرن نهم هجری، امیر علیشیر نوائی، پیشکار دولت سلطان حسین بایقرای تیموری، پس از ویرانی شهر تابران آب این چشمه را با صرف هزینه زیاد به مشهد منتقل کرد. این اقدام تا حدود صد سال بعد، مشکل کم آبی مردم مشهد و زائران آن را رفع کرد.
در دوره صفویه با افزایش جمعیت و زائران مشهدالرضا(ع)، این شهر مجدد با کم آبی مواجه شد. در این دوره، طرح آبرساني به مشهد از طريق چشمه گيلاس با ايجاد نهر خيابان اتفاق ‌افتاد و این چشمه منبع اصلی آب خیابان بود. شاه عباس صفوی پس از بیرون راندن ازبک‌های شیبانی از مشهد و خراسان درصدد بهسازی و عمران شهر مشهد و حرم امام رضا(ع) برآمد و دستور احداث خیابان مشهد و گسترش آب خیابان را صادر کرد. او پس از اتمام احداث خیابان و جوی آب، در جمادی‌الثانی سال 993 شمسی، آب خیابان و متعلقات آن را برای مصارف زائران حرم مطهر امام رضا(ع) وقف کرد و شرط کرد تمامی آب چشمه مشهور به گُلَسب و نهر خیابان به صحن حرم برسد و مردم فقط به قدر احتیاج از آب نهر استفاده کنند و آب اضافه این نهر که به سمت پایین خیابان می‌رود، برای زراعت در اراضی خیابان صرف شود و محصول این زراعت نیز به مصرف اطعام زائران برسد. مهدی قلی‌بیگ، میرآخورباشی شاه عباس نیز در سال 997 شمسی، مزرعه‌ای را بر مجرای نهر عباسی وقف کرد.  
طرح احداث نهر و جریان آب خیابان تا حدود 350 سال بعد یعنی نیمه قرن چهارده شمسی که آب لوله‌کشی در مشهد رواج یافت تا حدی نیازهای ضروری مردم بویژه شست‌وشو و نظافت شهر را برآورده می‌کرد.




قنات سناباد در عهد افشار و قاجار
اهمیت آب موجب شد تا در مشهد، وجود اماکني که يادآور آب و قنات‌اند، هنوز بر روی برخي از اماکن و معابر باقی بماند. باغ منبع، محله سراب، فلکه آب و کوچه آب ميرزا، نشان از اهميت آب براي ساکنان مشهد قدیم است. در قدیم بخشي از آب شهر از طريق قنات‌ها، آب‌انبارها و نهرها تأمين مي‌شد و حفر چاه در منازل قديم هم تا حدودي آب مصرفي را برآورده مي‌کرد. در عهد نادرشاه افشار همه روزه از دهنه قنات سناباد با پنج قاطر آب سناباد از محله سراب به سقاخانه صحن انقلاب می‌رفت و به عنوان آب متبرک مورد استفاده زائران قرار می‌گرفت.
قناتی که مهدی قلی‌بیگ، میرآخورباشی شاه عباس صفوی احداث کرده بود تا سيصد سال بعد، یعنی اواخر قرن سیزده شمسی، آب مسجد گوهرشاد را تأمين مي‌کرد، اما به دلیل اینکه آب اين قنات در فاصله زيادي به ‌صورت رو باز از ميان منازل مسکوني و محلات غرب شهر مي‌گذشت و به مسجد گوهرشاد مي‌رسيد بسيار کثيف و آلوده بود، به مرور زمان آب آن کم شد، به ‌گونه‌اي که در اواخر قرن سیزده، تقریبا روزها آبي به مسجد نمي‌رسيد.
از اين‌رو، نيّرالدوله پسر میرزا و نوه فتحعلی شاه قاجار والی وقت خراسان در سال 1293 شمسی به دلیل بزرگ شدن شهر مشهد و کمبود آب، قنات مرحوم ميرزا هدايت مجتهد را از شرکاء خريد و با مخارج بسيار از باغات بيرون دروازه سراب، نزديک مظهر قنات متبرک سناباد و قنات موقوفه مسجد گوهرشاد، يک منبع آب به سبک جديد ساخت و آب را به‌ وسيله يک خط لوله آهني، از مسیر راسته سراب و کوچه حمام شاه و بازار بزرگ وارد مسجد کرد. از آن پس آب قنات موقوفه، توسط تلمبّه موتوري وارد منبع مي‌شد و از آن طريق به درون هر دو حوض مسجد گوهرشاد مي‌ريخت. روز افتتاح اين لوله که اولین خط لوله‌کشي آب شرب مشهد به حساب می‌آمد، در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد جشن مفصلي برپا شد. میرزامحمد‌باقر مدرس رضوی و محمد‌مهدی عماد‌المحققین سخنرانی کردند و شعرا نیز با سرودن اشعاری، به این اتفاق مهم و مسئله اهمیت آب ‌پرداختند. به همين مناسبت آن باغ به باغ منبع و آب اين خط لوله به آب مسجد ‌نام گرفت.
همچنین چهار حوض در صحن انقلاب ساخته شد تا آب در آنها ريخته و به پايين ‌خيابان روان ‌شود و محلات بي‌آب آنجا را سيراب ‌کند. خادمان و زائران نیز براي آب برداشتن و وضو گرفتن آسوده شدند.



قنات سناباد در عصر پهلوی
در حدود 60 سال پیش آب مشهد بر مبناي کاریزها و قنات‌هايي که در اين شهر جاري بودند، تأمين مي‌شد. قنات سناباد در دوران قاجار و پهلوی از غرب به شرق جریان داشت و آب آن تا سال 1320 شمسی در اختیار آستان قدس بوده و حفظ و مرمت آن همچون دیگر قنات‌های وقفی توسط این مجموعه انجام می‌گرفت. اما از این زمان به بعد در دو مرحله به صورت استیجاری در اختیار شهرداری قرار گرفت که در مرحله اول از سال 1320 تا 1326 بود و در مرحله دوم قراردادی بین آستان قدس و شهردار مشهد برای 15 سال یعنی تا آخر اسفند 1342 به امضا رسید. قنات سناباد تا سال 1343 جریان داشت.



نهر گناباد در دوره پهلوی اول
مشکل کم‌آبي در دوره پهلوي نیز وجود داشت، به‌ طوريکه در زمان نيابت توليت اسدي با ایجاد نهر گناباد تا حدودي مشکل کم‌آبي اراضي مشهد رفع ‌شد. طرح احداث قنات در مزرعه گناباد از موقوفات آستان قدس رضوی در دو مرحله اجرا شد. مرحله نخست به دستور محمدولی خان اسدی چندین رشته قنات در یکی از مناطق خارج شهر حفر شد و حدود هفتاد سال تا حدودی مشکل کم آبی مزارع زراعی شهر برطرف شد. در مرحله دوم توسط شرکت فلاحتی خراسان انجام گرفت. نهر گناباد پس از طی مسیر طولانی به استخر کوهسنگی وارد می‌شد.


 
آب لوله‌کشی در مشهد توسط روس‌ها
بهره‌مندی مردم از آب آلوده در دوره پهلوی اول و دوم، وجود چاه‌های منازل‌ به‌ دلیل همجواری‌ با‌ چاه‌های‌ فاضلاب بود.‌ همچنین آب ‌انبارهای داخل شهر که اکثرا توسط مجاری روباز تغذیه می‌شدند، حتی جمع ‌شدن‌ رسوبات، انواع کرم‌ها و موارد بیماری‌زا در داخل آب ‌انبارها‌ زمینه‌ را برای‌ آلودگی آب فراهم کرده بود.
این مشکلات در دوران پهلوی در حالی بود که هنوز حفر چاه‌های عمیق و نیمه ‌عمیق و استفاده از وسایل جدید برای برداشت از سفره‌‌های آب زیرزمینی‌ و همچنین احداث شبکه لوله‌کشی در ایران چندان مرسوم نبود. با وجود این وضعیت آبرسانی مشهد، روس‌ها برای جلب نظر مردم خراسان و به ویژه شهر مشهد به کمک کارشناسان خود وارد عمل شدند و نخستین کاری که در این زمینه‌ انجام‌ دادند، حفر چاهی برای رفع احتیاجات آستان قدس رضوی بود.
شهرداری مشهد هم منبع آبی برای ذخیره آب خروجی از چاه احداث کرد که این چاه برای رفع احتیاجات محله عیدگاه حفر‌ شده بود. این منبع آب توسط ناصر اعتمادی استاندار وقت خراسان در ساعت سه عصر روز‌ دوشنبه هفدهم دی‌ماه سال 1324 افتتاح شد.
https://www.razavi.news/vdcg3393.ak9zy4prra.html
razavi.news/vdcg3393.ak9zy4prra.html
کد مطلب ۶۰۶۹۶
ارسال نظر
نام شما

آدرس ايميل شما