دکتر جبار رحمانی در سلسله نشست های آن پژوهشی گفت:
آیین های جمعی تولی محور موجب پیوند انسان ها با شهر می شوند/ آیین های جمعی می توانند سرمایه اجتماعی را افزایش دهند
فرهنگ/ به گزارش خبرگزاری رضوی؛ عصر دیروز یکی دیگر از سلسه نشست های آن، با موضوع آیین ها و هویت شهری که در سالن اجتماعات بنیاد بین المللی امام رضا (ع) با حضور دکتر جبار رحمانی، جامعه شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد. دکتر رحمانی در این نشست ابتدا با طرح این سوال که آیین ها چگونه با شهر پیوند می خوردند آغاز کرد و سپس به بررسی انواع آیین ها و نیز پاسخ به این سوال که چه آیین هایی، چگونه و کجا با شهر و جامعه پیوند می خورند و ایجاد انسجام انسانی می کنند، پرداخت.
رحمانی گفت: آیین بیانگر یک نوع نظم خاص و یا رفتارهایی هستند، که اتفاقا رفتارهایی صرف هستند و چندان ماهیت درونی ندارند و با آنها رفتارگرایانه برخورد می شود؛ در نتیجه در جامعه شناسی وقتی می خواهند یک دین را تحلیل کنند؛ عموما بر روی ابعاد ذهنی و فکری و احساسی آن تاکید می شود و آنچه به عنوان آیین مورد تاکید قرار می گیرد، چون وجه رفتاری دارد ،چندان به آن توجه نمی کنند. لذا می توان گفت این نوع مواجهه ناشی از درک منفعلانه ای است و دلیل آن هم این است که این درک به اشتباه، علمی تلقی می شود. مانند افرادی که با کنار گذاشتن برخی مناسک تصور می کنند به طور کلی از ارتباط با خدا فاصله گرفته اند.
وی افزود: لذا آیین ها دوکار اصلی می کنند؛ یکی اینکه از طریق تجربه آیینی است که ما با امر قدسی مواجه شده و آن را درک می کنند و به آن تعلق خاطر عاطفی پیدا می کنیم به نوعی تجربه دینی بدست می آوریم. مثلا کسی که می خواهد به مقام های عرفانی والایی برسد دست به مراقبه های خاصی می زند و آن ها را طی می کند. لذا مواجه با آداب و آیین ها چه خرد و چه کلان، نوعی استعلا بخشی با معنا که در آن نوعی تقدس نیز هست رخ می دهد ضمن اینکه آیین ها هستند که شبکه ای از عواطف و تعلقات درونی ما آدم ها را شکل می دهند و موجب می شود یک اشتراکاتی شکل بگیرد. هر چقدر مناسبات آدم ها بیشتر باهم در تلاقی قرار بگیرند این اشتراکات قوی تر شکل می گیرد.
وی در ادامه به تفکیک انواع آیین ها پرداخت و گفت: در بیان آیین ها می توان از دسته بندی های مختلفی نام برد. مثلا برخی از آیین ها از نوعی هستند که آیین های اولیه خوانده می شود و توسط بنیانگذاران دین طرح گردیده و در متون اصلی دین یعنی قرآن و کلام پیامبر(ص) صراحتا بیان شده است، و معمولا فرم های ثابتی دارد مانند نماز خواندن که در گذر زمان هم چندان دستخوش تغییرات نشده است. اما نوع دیگری از آیین های ثانویه هستند که رهبران یا دینداران عادی بعدها به دین اضافه کرده اند. این آیین ها خیلی سیال هستند و خیلی به خلق و خوی آن جامعه و روحیات خاص آن منطقه یا محله هم در آن انعکاس پیدا می کند. این های آیین های مومنان هستند تا آیین های بنیانگذاران یا پیامبران. و برای تحلیل ما نیز همین آیین های ثانویه اهمیت دارد چرا که در نوع اولیه، آیین ها می خواهند ارتباط انسان با خدا را تنظیم کند، در حالیکه در نوع ثانویه ارتباطات انسانی در حال شکل گیری و توسعه است.
دکتر رحمانی ادامه داد: مثلا آیین های فردی که در ارتباط میان انسان و خداوند است و فرد یکسری آدابی را طی می کند تا با خداوند مواجه شود. در این آیین ها صرفا استعلا بخشی فردی صورت می گیرد. در مقابل آیین های جمعی که معیار آن با هم بودن افراد و یک خطی از روابط است؛ یعنی در آن همه باید با هم باشیم تا نتیجه رخ دهد. مانند دسته عزاداری که فرد نمی تواند درآن ساز مخالف بزند بلکه باید با سایرین هماهنگ باشد. یا مثلا آن بخش هایی از اعمال حج که باید دسته جمعی صورت بگیرد. یا حتی جشن های جمعی که با هم صورت می گیرد. این آیین های جمعی علاوه بر اینکه تجربه دینی را حاصل می کنند، برحی دلالت های جمعی زیادی در آن صورت می گیرد که تعلق گروهی و شبکه روابط انسانی در آن تولید می شود. مثلا وقتی کسی نمی خواهد با شما تدوام رابطه داشته باشد اگر در مراسم عزا و عروسی شما نیاید این ارتباط به انتها رسیده و ازین طریق به شما اعلام کرده است. یعنی مراسم عزا و عروسی با حضور کلیه افراد معنادار می شود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی افزود: آیین های مذهبی و غیرمذهبی هم نوعی دیگر از تقسیم بندی آیین هایست مانند آیین های نوروز که چندان جنبه دینی ندارد، اما همچون تقسیم بندی قبلی جز آیین های جمعی بحساب می آید که اگر شما آن ها را انجام ندهید، از جامعه دینی یا جمعی حود تخلف کرده اید.
وی در اشاره به تقاوت آیین های مذهبی و غیر مذهبی گفت: تفاوتشان در این است که در آیین های غیر مذهبی وجه امر قدسی خیلی خفیف است. اصولا شما هیچ آیین جمعی ندارید که در آن هیچ چیز با حرمتی نباشد، حتی کارناوالهای خارجی که به ظاهر خیلی افسارگسیخته هستند؛ دارای چیزهایی در هسته مرکزی هستند که همه به آن حرمت می گذارند.
رحمانی در ادامه تشریح کرد: با توجه به آنچه گفته شد، در آیین های جمعی مذهبی از نوع ثانویه نکته ای وجود دارد که آن هم شکل گیری یک نقطه مرکزی است. مثلا در رابطه با شیعه میتوان به امر عزاداری اشاره کرد؛ شما هرگاه عزاداری را از تشیع بگیرید، متلاشی می شود.
این آیین ها کار مهمشان این است که روح جمعی و پیوندهای جمعی را شکل داده و تقویت کنند و نکته مهم تر اینکه انسان ها هر چقدر بیشتر در آن مشارکت کنند، حالشان بهتر است و در جامعه فعلی که ما دچار نوعی بحران های جمعی و فردی شده ایم این نکته حائز اهمیت است. مثلا این روزها خیلی حال عموم جامعه خوب است چرا که حدود دو میلیون نفر به پیاده رویی اربعین رفته اند و در این آیین جمعی ثانویه حضور داشته اند. هرکسی هم که از این سفر باز می گردد علاوه بر تجربه معنوی که دارد حالش خوب است و حس شیعه بودن نیز در وی تقویت شده است.
نکته مهم دیگر این است که در تمام آیین ها این استعلا بخشی به آدما رخ می دهد که به واسطه سه نکته مهم است: یکی همان مواجه با امر قدسی و دیگری تصویر خوبی که از سایر شرکت کنندگان دریافت می کنند و سومی تجربه انسانیت ناب است که خلوص و دگرخواهی افراد، انسان را به وجد می آورد. تمامی این ها موجب می شود که وقتی فرد در آیین های جمعی شرکت می کند، حالش خوب است.
شمول گرایی در آیین ها و شکل گیری اشتراکات و پیوندهای جدید
دکتر رحمانی جامعه شناس یا طرح این سوال که پیش می آید این است که آیا آیین های می توانند کارکردی غیر از کارکرد مثبت داشته باشند؟ بیان کرد: گاهی می توان گفت آیین ها اتفاقا قدرت تخریبی هم دارند. بهرحال کسی که عملیات انتخاری می کند هم، مراقبات و ملاحظاتی داشته و در انتظار یک بهشت است و می توان گفت در یک عمل آیینی دست به اقدام انتحاری زده است. در حقیقت باید به دنبال این سوال بود که چه موقع آیین ها می توانند کارکرد منفی داشته باشند؟ وچه موقع هایی می توانند موجب انسجام یا از هم پاشیدگی جامعه شوند.
وی با اشاره با انواع مخالف آیین ها که در بالا تشریح شد اینگونه بیان کرد: آیین هایی که می توانند فقط جامعه خودی را در خود جای دهند مانند حج که حضور غیر مسلمان در آن ممکن نیست (یا مثلا حضور کافران در مساجد)؛ منطقشان تبری است. در مقابل نیز آیین هایی وجود دارند که منطقشان بر خلاف این است، مانند پیاده روی اربعین که اتفاقا ما خیلی خوشحال می شویم اگر افرادی از سایر ادیان نیز در آن حضور بیابند و برایمان نوعی انسجام جهانی تلقی می شود. پس آیین ها را در تقسیم بندی دیگری تولی منطق و تبری منطق بیان می کنیم.
وب ادامه داد: آیین های تولی محور حضور غیرخودی را نهی نمی کند و اتفاقا منطقش این است که این دستگاه آنقدر بزرگ است که می تواند همه را در خود جای دهد. در این آیین ها مرزهای گروهی بسته نیست و کاملا گسترده است و حضور غیر خودی را محترم می شمارد. البته برخی آیین ها می توانند توامان تولی و تبری محور باشند. اما در نهایت می توان نتیجه گرفت که آیین های تولی منطق در نسبت گروه با دیگری ها و شمول گراییست و امر قدسی در آن بزرگ دیده می شود که برای همه افراد جای هست. در این حالت تمامی روابط ما با افراد بازساری می شود و پیوندها و اشتراکات جدیدی شکل می گیرد.
رحمانی تاکید کرد: این آیین ها سیمان های اجتماعی مستحکمی هستند که سرمایه اجتماعی را در جامعه افرایش می دهند. در طول تاریخ هم اگر نگاه کنیم هر جایی که حاکمیت بدنبال اتحاد و شکل گیری انسجام اجتماعی بوده است دست بر روی آیینی همچون عزاداری گذاشته است. دستگاه در آیین های بزرگی به همه اجازه حضور می دهد در اینجا منطق تولایی و عرفانی است( نمونه آن در صفویه و مغولان هند به وضوح دیده می شود.) و در مقابل نیز در جوامعی که شکست و از هم پاشیدگی گروها دیده می شود همان جایی بوده است که حاکمیت دست بر روی آیین های تبری محور گذاشته است که به تدریج باطرد افراد جامعه، نوعی نفرت صورت می گیرد و گروه بسته می شود در نتیجه جامعه پازل هایی جدا از هم در رابطه با آیین های می شود.
وی در بخش دیگری از سخنانش تاکید کرد: آیین ها هویت مذهبی، جمعی و هویت های کلان ایمانی را شکل می دهند. وقتی جامعه می خواهد این هویت ها را ایجاد کند، به این نکته دقت می کند که این هویت ها در فضایی مشترک توام با تعلق خاطر افراد شکل بگیرد. فضای بازی که همه افراد امکان حضور در آن را داشته اند؛ مانند میدان نقش جهان اصفهان در دوره صفویه که مهم ترین مکان تلقی می شد یا در دوره های دیگر که بازارها محلی بود که افراد در آن تعلق خاطر مکانی را می یافتند، چرا که آیین های جمعی در این مکان های برگزار می شد.
در رابطه با اماکن شهری نیز اگر بخواهیم پیوند و تعلق خاطری میان افراد و فضاهای عمومی و شهری ایجاد کنیم می بابسیت دست به عملی بزنیم که در آن افراد خاطره و تجربه جمعی مشترک بیابند.
دکتر رحمانی در جمع بندی سخنانش افزود: آیین های تبری محور، هویت های جمعی میان گروهی و سیال و پویا را بسط می دهند در حالیکه آیین های تولی محور موجب شکل گیری حرمت ها و سپس باعث می شود اعتماد جمعی شکل گرفته و باهم مشارکت کنیم و دارای حس خوب هستیم که نهایتا می توان گفت در این صورت انسجام و سرمایه اجتماعی بالا خواهد رفت.
رحمانی گفت: آیین بیانگر یک نوع نظم خاص و یا رفتارهایی هستند، که اتفاقا رفتارهایی صرف هستند و چندان ماهیت درونی ندارند و با آنها رفتارگرایانه برخورد می شود؛ در نتیجه در جامعه شناسی وقتی می خواهند یک دین را تحلیل کنند؛ عموما بر روی ابعاد ذهنی و فکری و احساسی آن تاکید می شود و آنچه به عنوان آیین مورد تاکید قرار می گیرد، چون وجه رفتاری دارد ،چندان به آن توجه نمی کنند. لذا می توان گفت این نوع مواجهه ناشی از درک منفعلانه ای است و دلیل آن هم این است که این درک به اشتباه، علمی تلقی می شود. مانند افرادی که با کنار گذاشتن برخی مناسک تصور می کنند به طور کلی از ارتباط با خدا فاصله گرفته اند.
وی افزود: لذا آیین ها دوکار اصلی می کنند؛ یکی اینکه از طریق تجربه آیینی است که ما با امر قدسی مواجه شده و آن را درک می کنند و به آن تعلق خاطر عاطفی پیدا می کنیم به نوعی تجربه دینی بدست می آوریم. مثلا کسی که می خواهد به مقام های عرفانی والایی برسد دست به مراقبه های خاصی می زند و آن ها را طی می کند. لذا مواجه با آداب و آیین ها چه خرد و چه کلان، نوعی استعلا بخشی با معنا که در آن نوعی تقدس نیز هست رخ می دهد ضمن اینکه آیین ها هستند که شبکه ای از عواطف و تعلقات درونی ما آدم ها را شکل می دهند و موجب می شود یک اشتراکاتی شکل بگیرد. هر چقدر مناسبات آدم ها بیشتر باهم در تلاقی قرار بگیرند این اشتراکات قوی تر شکل می گیرد.
وی در ادامه به تفکیک انواع آیین ها پرداخت و گفت: در بیان آیین ها می توان از دسته بندی های مختلفی نام برد. مثلا برخی از آیین ها از نوعی هستند که آیین های اولیه خوانده می شود و توسط بنیانگذاران دین طرح گردیده و در متون اصلی دین یعنی قرآن و کلام پیامبر(ص) صراحتا بیان شده است، و معمولا فرم های ثابتی دارد مانند نماز خواندن که در گذر زمان هم چندان دستخوش تغییرات نشده است. اما نوع دیگری از آیین های ثانویه هستند که رهبران یا دینداران عادی بعدها به دین اضافه کرده اند. این آیین ها خیلی سیال هستند و خیلی به خلق و خوی آن جامعه و روحیات خاص آن منطقه یا محله هم در آن انعکاس پیدا می کند. این های آیین های مومنان هستند تا آیین های بنیانگذاران یا پیامبران. و برای تحلیل ما نیز همین آیین های ثانویه اهمیت دارد چرا که در نوع اولیه، آیین ها می خواهند ارتباط انسان با خدا را تنظیم کند، در حالیکه در نوع ثانویه ارتباطات انسانی در حال شکل گیری و توسعه است.
دکتر رحمانی ادامه داد: مثلا آیین های فردی که در ارتباط میان انسان و خداوند است و فرد یکسری آدابی را طی می کند تا با خداوند مواجه شود. در این آیین ها صرفا استعلا بخشی فردی صورت می گیرد. در مقابل آیین های جمعی که معیار آن با هم بودن افراد و یک خطی از روابط است؛ یعنی در آن همه باید با هم باشیم تا نتیجه رخ دهد. مانند دسته عزاداری که فرد نمی تواند درآن ساز مخالف بزند بلکه باید با سایرین هماهنگ باشد. یا مثلا آن بخش هایی از اعمال حج که باید دسته جمعی صورت بگیرد. یا حتی جشن های جمعی که با هم صورت می گیرد. این آیین های جمعی علاوه بر اینکه تجربه دینی را حاصل می کنند، برحی دلالت های جمعی زیادی در آن صورت می گیرد که تعلق گروهی و شبکه روابط انسانی در آن تولید می شود. مثلا وقتی کسی نمی خواهد با شما تدوام رابطه داشته باشد اگر در مراسم عزا و عروسی شما نیاید این ارتباط به انتها رسیده و ازین طریق به شما اعلام کرده است. یعنی مراسم عزا و عروسی با حضور کلیه افراد معنادار می شود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی افزود: آیین های مذهبی و غیرمذهبی هم نوعی دیگر از تقسیم بندی آیین هایست مانند آیین های نوروز که چندان جنبه دینی ندارد، اما همچون تقسیم بندی قبلی جز آیین های جمعی بحساب می آید که اگر شما آن ها را انجام ندهید، از جامعه دینی یا جمعی حود تخلف کرده اید.
وی در اشاره به تقاوت آیین های مذهبی و غیر مذهبی گفت: تفاوتشان در این است که در آیین های غیر مذهبی وجه امر قدسی خیلی خفیف است. اصولا شما هیچ آیین جمعی ندارید که در آن هیچ چیز با حرمتی نباشد، حتی کارناوالهای خارجی که به ظاهر خیلی افسارگسیخته هستند؛ دارای چیزهایی در هسته مرکزی هستند که همه به آن حرمت می گذارند.
رحمانی در ادامه تشریح کرد: با توجه به آنچه گفته شد، در آیین های جمعی مذهبی از نوع ثانویه نکته ای وجود دارد که آن هم شکل گیری یک نقطه مرکزی است. مثلا در رابطه با شیعه میتوان به امر عزاداری اشاره کرد؛ شما هرگاه عزاداری را از تشیع بگیرید، متلاشی می شود.
این آیین ها کار مهمشان این است که روح جمعی و پیوندهای جمعی را شکل داده و تقویت کنند و نکته مهم تر اینکه انسان ها هر چقدر بیشتر در آن مشارکت کنند، حالشان بهتر است و در جامعه فعلی که ما دچار نوعی بحران های جمعی و فردی شده ایم این نکته حائز اهمیت است. مثلا این روزها خیلی حال عموم جامعه خوب است چرا که حدود دو میلیون نفر به پیاده رویی اربعین رفته اند و در این آیین جمعی ثانویه حضور داشته اند. هرکسی هم که از این سفر باز می گردد علاوه بر تجربه معنوی که دارد حالش خوب است و حس شیعه بودن نیز در وی تقویت شده است.
نکته مهم دیگر این است که در تمام آیین ها این استعلا بخشی به آدما رخ می دهد که به واسطه سه نکته مهم است: یکی همان مواجه با امر قدسی و دیگری تصویر خوبی که از سایر شرکت کنندگان دریافت می کنند و سومی تجربه انسانیت ناب است که خلوص و دگرخواهی افراد، انسان را به وجد می آورد. تمامی این ها موجب می شود که وقتی فرد در آیین های جمعی شرکت می کند، حالش خوب است.
شمول گرایی در آیین ها و شکل گیری اشتراکات و پیوندهای جدید
دکتر رحمانی جامعه شناس یا طرح این سوال که پیش می آید این است که آیا آیین های می توانند کارکردی غیر از کارکرد مثبت داشته باشند؟ بیان کرد: گاهی می توان گفت آیین ها اتفاقا قدرت تخریبی هم دارند. بهرحال کسی که عملیات انتخاری می کند هم، مراقبات و ملاحظاتی داشته و در انتظار یک بهشت است و می توان گفت در یک عمل آیینی دست به اقدام انتحاری زده است. در حقیقت باید به دنبال این سوال بود که چه موقع آیین ها می توانند کارکرد منفی داشته باشند؟ وچه موقع هایی می توانند موجب انسجام یا از هم پاشیدگی جامعه شوند.
وی با اشاره با انواع مخالف آیین ها که در بالا تشریح شد اینگونه بیان کرد: آیین هایی که می توانند فقط جامعه خودی را در خود جای دهند مانند حج که حضور غیر مسلمان در آن ممکن نیست (یا مثلا حضور کافران در مساجد)؛ منطقشان تبری است. در مقابل نیز آیین هایی وجود دارند که منطقشان بر خلاف این است، مانند پیاده روی اربعین که اتفاقا ما خیلی خوشحال می شویم اگر افرادی از سایر ادیان نیز در آن حضور بیابند و برایمان نوعی انسجام جهانی تلقی می شود. پس آیین ها را در تقسیم بندی دیگری تولی منطق و تبری منطق بیان می کنیم.
وب ادامه داد: آیین های تولی محور حضور غیرخودی را نهی نمی کند و اتفاقا منطقش این است که این دستگاه آنقدر بزرگ است که می تواند همه را در خود جای دهد. در این آیین ها مرزهای گروهی بسته نیست و کاملا گسترده است و حضور غیر خودی را محترم می شمارد. البته برخی آیین ها می توانند توامان تولی و تبری محور باشند. اما در نهایت می توان نتیجه گرفت که آیین های تولی منطق در نسبت گروه با دیگری ها و شمول گراییست و امر قدسی در آن بزرگ دیده می شود که برای همه افراد جای هست. در این حالت تمامی روابط ما با افراد بازساری می شود و پیوندها و اشتراکات جدیدی شکل می گیرد.
رحمانی تاکید کرد: این آیین ها سیمان های اجتماعی مستحکمی هستند که سرمایه اجتماعی را در جامعه افرایش می دهند. در طول تاریخ هم اگر نگاه کنیم هر جایی که حاکمیت بدنبال اتحاد و شکل گیری انسجام اجتماعی بوده است دست بر روی آیینی همچون عزاداری گذاشته است. دستگاه در آیین های بزرگی به همه اجازه حضور می دهد در اینجا منطق تولایی و عرفانی است( نمونه آن در صفویه و مغولان هند به وضوح دیده می شود.) و در مقابل نیز در جوامعی که شکست و از هم پاشیدگی گروها دیده می شود همان جایی بوده است که حاکمیت دست بر روی آیین های تبری محور گذاشته است که به تدریج باطرد افراد جامعه، نوعی نفرت صورت می گیرد و گروه بسته می شود در نتیجه جامعه پازل هایی جدا از هم در رابطه با آیین های می شود.
وی در بخش دیگری از سخنانش تاکید کرد: آیین ها هویت مذهبی، جمعی و هویت های کلان ایمانی را شکل می دهند. وقتی جامعه می خواهد این هویت ها را ایجاد کند، به این نکته دقت می کند که این هویت ها در فضایی مشترک توام با تعلق خاطر افراد شکل بگیرد. فضای بازی که همه افراد امکان حضور در آن را داشته اند؛ مانند میدان نقش جهان اصفهان در دوره صفویه که مهم ترین مکان تلقی می شد یا در دوره های دیگر که بازارها محلی بود که افراد در آن تعلق خاطر مکانی را می یافتند، چرا که آیین های جمعی در این مکان های برگزار می شد.
در رابطه با اماکن شهری نیز اگر بخواهیم پیوند و تعلق خاطری میان افراد و فضاهای عمومی و شهری ایجاد کنیم می بابسیت دست به عملی بزنیم که در آن افراد خاطره و تجربه جمعی مشترک بیابند.
دکتر رحمانی در جمع بندی سخنانش افزود: آیین های تبری محور، هویت های جمعی میان گروهی و سیال و پویا را بسط می دهند در حالیکه آیین های تولی محور موجب شکل گیری حرمت ها و سپس باعث می شود اعتماد جمعی شکل گرفته و باهم مشارکت کنیم و دارای حس خوب هستیم که نهایتا می توان گفت در این صورت انسجام و سرمایه اجتماعی بالا خواهد رفت.
