ابعاد هویت بخش حرکت امام رضا(ع) در شکل گیری تمدن جهان اسلام

خبرگزاری رضوی. سرزمین ایران در تاریخ کهن خود مهد و میزبان انبیاء، اولیای دینی و رهبران معنوی بوده است و در تمامی مراحل دین و معناگرایی یکی از ابعاد و ارکان تمدن ایرانی به شمار رفته است. تا پیش از اسلام آیین زرتشت بر پهنه حیات ایرانی دامن افکنده بود اما با رسیدن نور دین خاتم عصر تازه ای در تمدن ایران آغاز گردید.
محوریت شخصیت های الهام بخش دینی در ادوار گوناگون زندگی مردم ایران یکی از جذابیت های تاریخ این سرزمین است و بقاع و معابد گسترده در اجزای فلات ایران نشان می دهد رهبران معنوی چه نقش بارزی در تداوم و برپایی فرهنگ ایرانی اسلامی داشته اند.
از این منظر هجرت امام رضا(ع) به خراسان را می توان نخستین نقطه عطف بعد از ورود اسلام به ایران دانست که تحولات شگرفی در مناسبات فرهنگ و تاریخ و تمدن شرق جهان اسلام پدید آورد.
تاکنون تحلیل‌های گوناگونی از واقعۀ مهم هجرت امام رضا(ع) به ایران ارائه شده است. در این میان، هویت تمدن‌ساز این هجرت در طول چند سال گذشته بیشتر از قبل مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
در پژوهشی که به قلم آقای محمد هادی همایون دانشیار فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) در فصلنامه «فرهنگ رضوی» وابسته به بنیاد بین المللی امام رضا(ع) انتشار یافته است، تلاش شده تا هجرت امام رضا(ع) به ایران به‌ مثابه اقدامی تمدن‌ساز در ادامۀ تلاش‌ها و هجرت‌های انبیای عظام و ائمۀ معصومین از زاویۀ نگاهی آخرالزمانی تحلیل و بر زمینه‌سازی ظهور در آن تأکید شود.
نویسنده با بررسی ادوار تاریخ قرون نخستین اسلامی همزمان با حیات و حضور ائمه اطهار به واکاوی ابعاد فعالیت ها و اقدامات اهل بیت(ع) در هدایت گستری و مقابله با حاکمیت جور و دستگاه خلافت پرداخته است و نشان داده چگونه امامان معصوم(ع) با استفاده از علم و دانایی و عمل صالح نقاط عطف شگرفی در تاریخ مسلمانان ایجاد کرده اند.
این پژوهش در پی آن است تا دلایل و اهداف هجرت امام رضا(ع) به ایران را از منظری فراتاریخی و با نگاهی به فلسفه تاریخ شیعی و نگاهی آخرالزمانی تبیین نماید. از این رو در بخشی از مقاله با بیان محوریت عاشورا در تاریخ بشر، مطالعه این مقطع را لازمه رسیدن به درک جامع از شرایط انسان معاصر می داند.
نویسنده با اشاره به آغاز نهضت علمی در شیعه در دوران امام باقر و امام صادق علیهما السلام تأکید می کند که اوج این جریان در زمام امام رضا(ع) بوده است و دستگاه خلافت با حمایت از نهضت ترجمه دانش های غیر اسلامی برای مهار حرکت معرفتی ائمه اطهار و امام رضا(ع) اقدام می کند.
این پژوهش بیان می دارد از دوران امام رضا(ع) به بعد تربیت و هدایتگری امامان، معطوف به تربیت و آمادگی شیعه برای عصر غیبت می شود و معتقد است با آغاز دوران امامت امام جواد(ع) شیعه اتفاقات بی سابقه و نوعی از غیبت را تجربه می کند. این نوشتار تصریح می دارد اگرچه تقابل نهضت علمی رضوی و خلافت عباسی ادامه می یابد اما شیعیان با امامت امام جواد(ع) با وجود خردسالی متوجه می شوند که باید خود را برای رویدادهای تازه ای آماده کنند.
با پایان امامت امام جواد(ع) و شکست نظام خلافت در تقابل علمی و فکری، دوره ای از محدودیت و خشونت و سخت گیری برای ائمه اهل بیت(ع) آغاز می شود به گونه ای که در دوران امام هادی و عسکری (ع) بسیاری از شیعیان موفق به دیدار امام خود نمی شدند.
به تعبیر نویسنده، تحلیل مشهور درباره هجرت امام رضا(ع) بر سیاست ورزی مأمون عباسی تأکید دارد اما از منظری دیگر و از زاویه تقدیر الهی روشن می شود که به اوج رساندن دانش وحیانی لازم برای تمدن مسلمانان در حرکت امام رضا(ع) مورد عنایت بوده است.
این مقاله پژوهشی عنوان می دارد حرکت و هجرت امام رضا(ع) مرحله ای برای توسعه سرزمین ها و شهرهای مؤثر در آخرالزمان و دوران غیبت بوده است.
پژوهش « کارکرد تمدن‌سازانۀ هجرت امام رضا(ع) به ایران» در تأیید این نظریه به هجرت حضرت معصومه(س) نیز اشاره می کند و آن را نقطه عطف دیگری در تأسیس مراکز و شهرهای شیعی اثرگذار در فرآیند تربیت شیعیان برای دوران غیبت می داند.
پژوهشگر مقاله، امتداد این جریان در دوران معاصر را ورود حضرت آیت اله حاج شیخ عبدالکریم حائری و تأسیس حوزه علمیه قم دانسته که موجب رقم خوردن تحولات شگرفی تا یکصدسال بعد از آن می گردد. او دوران مرجعیت زعیم شیعه حضرت آیت اله بروجردی و نامدار شدن معارف شیعه در جهان اسلام و سطح بین الملل را مقطع مهم دیگری در این راستا معرفی کرده و سپس ظهور و پیروزی انقلاب اسلامی را نه حرکتی در محدوده یک کشور بلکه مرحله ای بنیادین به سوی تأسیس تمدن اسلامی ارزیابی می کند که نهضت امام رضا(ع) زمینه های تاریخی آن را ایجاد کرده است.