خبرگزاری رضوی به مناسبت شب یلدا گزارش می دهد؛
خاطرات ماندگاری که در طولانی ترین شب سال رقم می خورد
خبرگزاری رضوی- زهرا رفعتی؛ امشب شب یلدا یا همان«چله» باستانی به عنوان طولانی ترین شب سال است. شبی که قدمت آن به حدود هفت هزار سال می رسد که البته تا به امروز هیچ منبع دقیق و موثقی وجود ندارد که شب یلدا از چه تاریخ باستانی شروع شده است اما با توجه به کشفیات تاریخی که از ظروف زمان قدیم و جشن‌های یلدا پیدا شده، مشخص است که تاریخ آن حداقل به هفت‌هزار سال پیش باز می‌گردد.
در تعالیم دینی نیز بر صله رحم تاکید زیادی شده و شب یلدا فرصتی برای جمع شدن خانواده کنار هم البته با رعایت دستورالعمل های بهداشتی به دلیل شرایط خاص کرونایی است.
حرکت ستارگان و شبی دراز
در این گزارش سعی داریم به روایت ها و نقل قول هایی در مورد رسم و رسوم و آداب این شب در شهرهای مختلف بپردازیم.
در زمان قدیم که مردم ایران کشاورزی می‌کردند همواره به دنبال رصد حرکات ستارگان و خورشیده بوده‌اند. مردم درک کرده بودند که وجود نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شود، به خاطر کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمی‌کرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شب‌های طولانی جشنی برپا و تلاش می‌کردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.
در زمان قدیم به شب یلدا، شب زایش خورشید می‌گفتند چرا که معتقد بودند که در این روز خورشید دوباره از نو و قدرتمندتر از همیشه متولد می‌شود و تابش نور قوی‌تری را بر مردم به ارمغان می‌آورد. تا به امروز به خاطر ذات شادی‌بخش این روز، نام‌های متفاوتی برای آن در نظر گرفته است، به عنوان مثال یکی از معروف‌ترین آن‌ها «خرم‌روز» است که در دوران کهن اوستایی این نام برای این روز در نظر گرفته شده بود.
جشن هایی با سفره های رنگین
برای جشن گرفتن مردم کهن سعی می‌کردند از خوراک و طعام بر سر سفره‌های خود قرار دهند و به مرور زمان که این جشن همه‌گیرتر شد، مردم سعی کردند که با برگزار کردن جشن‌های همگانی شکرگذاری خود را برای طلوع دوباره آفتاپ پرقدرت بر فراز آسمان بیان کنند.
یکی دیگر از کارهایی که مردم انجام می‌دادند، این بود که از ابتدای غروب به جشن می‌پرداختند و حین بامداد تا طلوع منتظر آفتاب می‌نشستند و وقتی خورشید طلوع می‌کرد به یکدیگر تبریک می‌گفتند و به سمت خانه‌هایشان می‌رفتند و آن روز را کاملا استراحت می‌کردند.
یکی از دلایلی که به شب یلدا، شب چله نیز می‌گویند این است که چله در واژه‌های باستانی به معنای زمستان است و با شروع زمستان، دوره چله بزرگ آغاز می‌شود که به آن چله بزرگ می‌گویند. این دوره بلند از یک دی تا ۱۰ بهمن ماه ادامه دارد و چله کوچک نیز از ۱۰ تا ۳۰ بهمن ادامه دارد و این ایام را چله کوچک می‌نامند.
یکی دیگر از روایت‌هایی که راجع به شب یلدا وجود دارد این است که حضرت مسیح نیز در روز انقلاب زمستان متولد شده است و اگر دقت کرده باشید عید کریسمس و عید یلدا، هر دو در امتداد یکدیگر برگزار می‌شوند و مسیحی‌های ایران علاوه بر جشن شب یلدا، جشن کریسمس خود را نیز برگزار می‌کنند.
چله اول و دوم در اصفهان
در استان اصفهان از زمان قدیم آیین ها و رسومات ویژه ای برای برگزاری شب یلدا وجود داشته که در حال حاضر نیز به صورت کم و بیش ادامه دارند. رسومات اصفهانی های قدیم در آداب و رسوم شب یلدا در ایران اول از همه به این باورد دارد که زمستان به دو بخش چله و چله کوچیکه تقسیم می شود.
زمان چله ی اول از اول شروع ماه دی تا ۱۰ماه بهمن است اما چله کوچیکه از ۱۰ بهمن آغاز می شود و تا ۳۰ بهمن ماه نیز ادامه دارد. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (مونث) و آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران عمو چله (مذکر)! تقسیم می شود. اگر شما هم برایتان این سوال پیش آمده است که چرا این ایام دارای جنسیت هستند باید در جواب بگوییم که؛ چون از گذشته تا به الان تمامی موجودات و اشیاء را بر اساس جنسیت مذکر و مونث و نر و ماده تقسیم بندی می کرده اند، به این ایام هم جنسیت داده اند. در حال کلی، اصفهانی ها ۲ شب را به عنوان شب چله برپا می کردند و آیین های مخصوص به این شب را به جا می آوردند. آیین برگزاری شب چله در اصفهان به صورت خانوادگی است. در این شب، خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره ای با عنوان سفره ی شب چله این شب را جشن می گرفته اند. مثلا اصفهانی ها، هندوانه را به‌عنوان نمادی کروی شکل از خورشید و قدرت درونش می دانند و آن را سفره می آورند.
چیلله قارپیزی آذربایجان شرقی
آذری ها از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران یکی از مردمانی هستند که برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند که در نوع خود بی نظیر است. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیزی یا همان هندوانه ی شب چله می خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را تا آمدن بهار حس نخواهند کرد.
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی هم رسم این است که کسانی که نامزد و یا در شرف ازدواج هستند در دوران نامزدی در این شب برای همسران خود خوانچه یا طبق می فرستند. جالب است بدانید که اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها به خانواده های عروس و داماد کمک می کنند. محتویات این خوانچه ها عبارتند از: شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به به منزل داماد می آورند و به رقص و پایکوبی می پردازند.
رسوم خاص تهرانی ها
در بررسی آداب و رسوم شب یلدا در ایران به شهر تهران می رسیم. تهرانی ها برای برگزاری این شب زیاد سخت نمی گیرند. از سنت های برگزاری یلدای تهران، صرف میوه های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی مراکز کشاورزی با تهران، میوه هندوانه در خوراکی های شب یلدای تهرانیان همیشه قرار گرفته است. همچنین آجیل شب یلدا نیز که از دیگر خوراکی های تهرانی ها است از رسوم خوراکی تهرانی ها در این شب باستانی است.
شیرین و فرهاد کرمانشاه
آداب و رسوم شب یلدا در ایران و در بین مردم استان کرمانشاه، براساس آیینی کهن در این شب بیدار می مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن به شادی می پردازند. میوه هایی که دراین شب خورده می شود، همگی به گونه ای نمادی از خورشید هستند. این میوه ها عبارتند از هندوانه ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد.
در این شب قصه هایی از شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود، می پردازند. در این شب خوردنی هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل گشا، شیرینی محلی به خصوص نان پنجره ای، کاک و نان برنجی میل می نمایند. یکی از آداب زیبایی که شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد؛ گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می دهند.
کف زنی در خراسان جنوبی
آداب و رسوم شب یلدا در ایران و در خراسان جنوبی، کمی متفاوت تر از نقاط دیگر برگزار می شود. به طور مثال؛ یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است.
در این مراسم ریشه ی گیاهی به نام چوبک را که در خراسان به بیخ معروف است، در آب می خیسانند و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آن قدر هم می زنند تا به صورت کف درآید. توجه نمایید برای این که کف خوبی از این ماده حاصل شود باید این کار باید در محیط سرد صورت گیرد.
در نهایت کف آماده شده با مخلوط کردن شیره ی شکر آماده ی خوردن شده و با مغز گردو و پسته تزئین می شود و برای پذیرایی مهمانان برده می شود. جوان ترها این کف ها را قبل از این که قابل خوردن شوند، به سمت یکدیگر پرتاب می کنند و یا به سر و روی هم می مالند و سپش به شادی می پردازند!
میوه های سرخ رنگ قزوین
قزوینی ها نیز از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران سبک خاص خودشان را دارند. قزوینی ها ابتدا به دیدار بزرگترهای خود می روند و برای آن ها میوه های خشک و میوه های سرخ رنگ که به ان ها شب چره می گویند، می برند زیرا از نظر آنان این کار شگون دارد.
در این شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل گشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی می رسانند. به عقیده ی بانوان سالخورده ی قزوینی، اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می بارد، اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود، تگرگ می آید!
در تعالیم دینی نیز بر صله رحم تاکید زیادی شده و شب یلدا فرصتی برای جمع شدن خانواده کنار هم البته با رعایت دستورالعمل های بهداشتی به دلیل شرایط خاص کرونایی است.
حرکت ستارگان و شبی دراز
در این گزارش سعی داریم به روایت ها و نقل قول هایی در مورد رسم و رسوم و آداب این شب در شهرهای مختلف بپردازیم.
در زمان قدیم که مردم ایران کشاورزی می‌کردند همواره به دنبال رصد حرکات ستارگان و خورشیده بوده‌اند. مردم درک کرده بودند که وجود نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شود، به خاطر کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمی‌کرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شب‌های طولانی جشنی برپا و تلاش می‌کردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.
در زمان قدیم به شب یلدا، شب زایش خورشید می‌گفتند چرا که معتقد بودند که در این روز خورشید دوباره از نو و قدرتمندتر از همیشه متولد می‌شود و تابش نور قوی‌تری را بر مردم به ارمغان می‌آورد. تا به امروز به خاطر ذات شادی‌بخش این روز، نام‌های متفاوتی برای آن در نظر گرفته است، به عنوان مثال یکی از معروف‌ترین آن‌ها «خرم‌روز» است که در دوران کهن اوستایی این نام برای این روز در نظر گرفته شده بود.
جشن هایی با سفره های رنگین
برای جشن گرفتن مردم کهن سعی می‌کردند از خوراک و طعام بر سر سفره‌های خود قرار دهند و به مرور زمان که این جشن همه‌گیرتر شد، مردم سعی کردند که با برگزار کردن جشن‌های همگانی شکرگذاری خود را برای طلوع دوباره آفتاپ پرقدرت بر فراز آسمان بیان کنند.
یکی دیگر از کارهایی که مردم انجام می‌دادند، این بود که از ابتدای غروب به جشن می‌پرداختند و حین بامداد تا طلوع منتظر آفتاب می‌نشستند و وقتی خورشید طلوع می‌کرد به یکدیگر تبریک می‌گفتند و به سمت خانه‌هایشان می‌رفتند و آن روز را کاملا استراحت می‌کردند.
یکی از دلایلی که به شب یلدا، شب چله نیز می‌گویند این است که چله در واژه‌های باستانی به معنای زمستان است و با شروع زمستان، دوره چله بزرگ آغاز می‌شود که به آن چله بزرگ می‌گویند. این دوره بلند از یک دی تا ۱۰ بهمن ماه ادامه دارد و چله کوچک نیز از ۱۰ تا ۳۰ بهمن ادامه دارد و این ایام را چله کوچک می‌نامند.
یکی دیگر از روایت‌هایی که راجع به شب یلدا وجود دارد این است که حضرت مسیح نیز در روز انقلاب زمستان متولد شده است و اگر دقت کرده باشید عید کریسمس و عید یلدا، هر دو در امتداد یکدیگر برگزار می‌شوند و مسیحی‌های ایران علاوه بر جشن شب یلدا، جشن کریسمس خود را نیز برگزار می‌کنند.
چله اول و دوم در اصفهان
در استان اصفهان از زمان قدیم آیین ها و رسومات ویژه ای برای برگزاری شب یلدا وجود داشته که در حال حاضر نیز به صورت کم و بیش ادامه دارند. رسومات اصفهانی های قدیم در آداب و رسوم شب یلدا در ایران اول از همه به این باورد دارد که زمستان به دو بخش چله و چله کوچیکه تقسیم می شود.
زمان چله ی اول از اول شروع ماه دی تا ۱۰ماه بهمن است اما چله کوچیکه از ۱۰ بهمن آغاز می شود و تا ۳۰ بهمن ماه نیز ادامه دارد. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (مونث) و آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران عمو چله (مذکر)! تقسیم می شود. اگر شما هم برایتان این سوال پیش آمده است که چرا این ایام دارای جنسیت هستند باید در جواب بگوییم که؛ چون از گذشته تا به الان تمامی موجودات و اشیاء را بر اساس جنسیت مذکر و مونث و نر و ماده تقسیم بندی می کرده اند، به این ایام هم جنسیت داده اند. در حال کلی، اصفهانی ها ۲ شب را به عنوان شب چله برپا می کردند و آیین های مخصوص به این شب را به جا می آوردند. آیین برگزاری شب چله در اصفهان به صورت خانوادگی است. در این شب، خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره ای با عنوان سفره ی شب چله این شب را جشن می گرفته اند. مثلا اصفهانی ها، هندوانه را به‌عنوان نمادی کروی شکل از خورشید و قدرت درونش می دانند و آن را سفره می آورند.
چیلله قارپیزی آذربایجان شرقی
آذری ها از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران یکی از مردمانی هستند که برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند که در نوع خود بی نظیر است. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیزی یا همان هندوانه ی شب چله می خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را تا آمدن بهار حس نخواهند کرد.
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی هم رسم این است که کسانی که نامزد و یا در شرف ازدواج هستند در دوران نامزدی در این شب برای همسران خود خوانچه یا طبق می فرستند. جالب است بدانید که اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها به خانواده های عروس و داماد کمک می کنند. محتویات این خوانچه ها عبارتند از: شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به به منزل داماد می آورند و به رقص و پایکوبی می پردازند.
رسوم خاص تهرانی ها
در بررسی آداب و رسوم شب یلدا در ایران به شهر تهران می رسیم. تهرانی ها برای برگزاری این شب زیاد سخت نمی گیرند. از سنت های برگزاری یلدای تهران، صرف میوه های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی مراکز کشاورزی با تهران، میوه هندوانه در خوراکی های شب یلدای تهرانیان همیشه قرار گرفته است. همچنین آجیل شب یلدا نیز که از دیگر خوراکی های تهرانی ها است از رسوم خوراکی تهرانی ها در این شب باستانی است.
شیرین و فرهاد کرمانشاه
آداب و رسوم شب یلدا در ایران و در بین مردم استان کرمانشاه، براساس آیینی کهن در این شب بیدار می مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن به شادی می پردازند. میوه هایی که دراین شب خورده می شود، همگی به گونه ای نمادی از خورشید هستند. این میوه ها عبارتند از هندوانه ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد.
در این شب قصه هایی از شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود، می پردازند. در این شب خوردنی هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل گشا، شیرینی محلی به خصوص نان پنجره ای، کاک و نان برنجی میل می نمایند. یکی از آداب زیبایی که شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد؛ گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می دهند.
کف زنی در خراسان جنوبی
آداب و رسوم شب یلدا در ایران و در خراسان جنوبی، کمی متفاوت تر از نقاط دیگر برگزار می شود. به طور مثال؛ یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است.
در این مراسم ریشه ی گیاهی به نام چوبک را که در خراسان به بیخ معروف است، در آب می خیسانند و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آن قدر هم می زنند تا به صورت کف درآید. توجه نمایید برای این که کف خوبی از این ماده حاصل شود باید این کار باید در محیط سرد صورت گیرد.
در نهایت کف آماده شده با مخلوط کردن شیره ی شکر آماده ی خوردن شده و با مغز گردو و پسته تزئین می شود و برای پذیرایی مهمانان برده می شود. جوان ترها این کف ها را قبل از این که قابل خوردن شوند، به سمت یکدیگر پرتاب می کنند و یا به سر و روی هم می مالند و سپش به شادی می پردازند!
میوه های سرخ رنگ قزوین
قزوینی ها نیز از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران سبک خاص خودشان را دارند. قزوینی ها ابتدا به دیدار بزرگترهای خود می روند و برای آن ها میوه های خشک و میوه های سرخ رنگ که به ان ها شب چره می گویند، می برند زیرا از نظر آنان این کار شگون دارد.
در این شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل گشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی می رسانند. به عقیده ی بانوان سالخورده ی قزوینی، اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می بارد، اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود، تگرگ می آید!
