نگاهی به اصالت و قدمت زیارت در تمدن جهان اسلام

خبرگزاری رضوی. بهمن دهستانی. دهم ماه ربیع الأول سالروز وفات یکی از عالمان و شخصیت های بزرگ تمدن اسلامی است که کتاب مشهور او یعنی «کامل الزیارات» موجب بوجود آمدن حرکتی مستمر در طول تاریخ تشیع و در پهنه جهان اسلام گردید.
ابن قُولِوَیْه قمی، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور از عالمان و راویان شیعه در قرن چهارم هجری و از شاگردان محمد بن یعقوب کلینی مؤلف کتاب کافی و نیز از استادان شیخ مفید است.
جعفر بن قولویه فرزند محمد بن قولویه در شهر قم بدنیا آمد. او در درس پدر و برادرش كه از علماء و راویان شیعه بودند، حاضر شد و به فراگیری علم و دانش پرداخت. ابن قولویه در نیمه های قرن چهارم هجری سال ۳۴۱ قمری به مصر سفر کرد. از ابن حجر عالم مشهور اهل سنت نقل شده که محمد بن سلیم صابونی در مصر از وی نقل حدیث کرده است که گواه منزلت او به شمار می رود. جعفر بن قولویه در ماه ربیع الأول سال ۳۶۸ هجری درگذشته است و در حرم کاظمین در جوار امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) به خاک سپرده شد و بعدها شیخ مفید نیز در کنار وی دفن گردید.
باید دانست احادیث گرانبهای اهل بیت(ع) توسط جعفر بن محمد قولویه به مجموعه‌های روایی بزرگ شیعه راه یافته و نقل شده و به آن استناد می‌شود و توثیق و اعتماد به بسیاری از راویان شیعه، به دلیل روایت ابن قولویه از آنها دانسته شده است. نجاشی از علمای مطرح رجال در مذهب شیعه می‌گوید: «هر زیبایی و علم و فقهی که مردم با آن وصف گردند، ابن قولویه برتر و فوق آن است».
شیخ طوسی که خود سرآمد عالمان قرن چهارم هجری است درباره او نوشته است: «ابو القاسم، جعفر بن محمد بن قولویه قمی، شخصیتی مورد اطمینان و دارای تألیفاتی فراوان، به تعداد ابواب فقه می‌باشد». ابن حجر عسقلانی از علمای بزرگ حدیث اهل سنت، او را از بزرگان و علمای مشهور شیعه می‌داند.
معروف ترین اثر ابن قولویه کتاب شریف «کامل الزیارات» است در منزلت آن همین بس که عالمان مکتب شیعه امامیه به راویان ناشناخته اما ذکر شده در آن اعتماد می کنند و اگر حدیثی توسط همین رُوات در جای دیگری نقل شده باشد چون ابن قولویه مؤلف کامل الزیارات بخاطر اشراف و شناخت عمیق از آنها نقل کرده، مورد پذیرش قرار می گیرد.
کتاب کامل الزیارات از کهن ترین منابع موجود در تمدن اسلامی درباره مقوله زیارت و اهمیت و منزلت و آثار آن است و به نظر می رسد این منبع کم نظیر توانسته است تا قرن ها علاوه بر حفظ احادیث اهل بیت(ع) ارتباط مسلمانان شیعه با امامان و رهبران خود را حفظ نماید.
به عبارت دیگر پایداری جوامع شیعه در طول تاریخ وابسته به زیارت حرم های ائمه معصومین بوده است و کتاب کامل الزیارات توانسته است ابعاد وسیع و ژرف این رفتار دینی را تبیین نماید.
در مطالعات علمی جاری درباره جهان اسلام و تمدن اسلامی در محافل آکادمیک، بررسی منابعی که اثرات بلندمدتی بر سبک زندگی جوامع گذاشته اند بسیار مورد توجه است. بی شک کتاب کامل الزیارات یکی از این منابع ذیقیمت است که تحولات مهمی را در مناسک مذهبی مسلمانان شیعه شکل داده است.
لازم به یادآوری است راويان بزرگ شیعه در قرن‌هاى اوليه هجری با همت و تلاش والاى خود سعى در زنده نگه داشتن ياد و سخنان ائمه معصومين عليهم السلام داشتند و در اين راه از هيچ كوششى فروگزار نكردند. آنان تمام عمر خود را صرف شنيدن و نقل و نوشتن روايات آن امامان بزرگوار كرده‌اند و از این رو کتاب ها و آثار آنان به دلیل نزدیکی به عصر ائمه از منزلت و اصالت ویژه ای برخوردار است. ابن قولویه خود درباره انگيزه نگارش كتاب كامل الزيارات مى‌گوید: «من اين كتاب را براى تقرب به درگاه الهى و پیامبر و علی و فاطمه و ائمه صلوات الله عليهم اجمعين و نشر زيارت آن بزرگواران در ميان برادران مؤمنم نگاشتم». كتاب كامل الزيارات شامل ۷۵۵ حديث است كه در ۱۰۸ باب تنظیم شده است.‌
برخی بخش ها و فصول اين كتاب عبارت اند از: ثواب زیارت حضرت رسول صلى الله علیه و آله؛ آداب و ثواب زیارت امیرالمؤمنین على علیه السلام؛ آداب و ثواب زیارت امام حسن علیه السلام؛ ثواب گریه و اقامه عزا بر امام حسین علیه السلام و چگونگى نماز و زیارت در حرم آن حضرت که بخش اعظم کتاب را در برگرفته است؛ شیوه زیارت حرم امام موسى کاظم و امام جواد علیهماالسلام؛ شیوه زیارت سایر ائمه علیهم السلام؛ زیارت مؤمنین؛ زیارت امامزادگان.
علامه امینی صاحب کتاب الغدیر به دلیل اهمیت این کتاب آن را تحقیق و منتشر می کند و جایگاه آن را در فرهنگ معاصر شیعه احیاء می نماید.
در تاریخ تمدن اسلامی زیارت که آشناترین قالب آن در میان پیروان تمامی مذاهب، سفر حج به شمار می رود سهم سترگی در برپایی فرهنگ پیشرو جهان اسلام داشته است بر این اساس زیارت یک امر فرامذهبی است که موجب ایجاد تحرک و آگاهی و رشد در جوامع می گردد. زیارت در کنار سایر مناسک و مراسم مذهبی عامل تربیت و تغییر انسان و جامعه است و فضیلت های پرشمار آن برای شکل دهی و اداره حیات فردی و اجتماعی مسلمانان در ادوار مختلف تاریخ بوده است.
از این منظر زیارت یک عنصر تمدن ساز حقیقی در جهان اسلام است که به همت عالمان بزرگ و مخلصی چون ابن قولویه و کتاب شریف کامل الزیارات او تداوم یافته است.