هنرمند، یک کاسب نیست

مریم ظریف/سرویس هنر خبرگزاری رضوی
همزمان با هفته پژوهش،‌ مراسم رونمایی از کتاب «نقش نهان»، روز چهارشنبه 28 آذر 1397 در شرکت کاشی سنتی قدس رضوی توسط موسسه آفرینش های هنری آستان قدس  رضوی برگزار شد. کتاب «نقش نهان» به سفارش این موسسه وتوسط حسین کمندلو تألیف شده است و در این مراسم محققان و هنرمندان علاوه بر شرکت در مراسم رونمایی،‌ از کارگاه شرکت کاشی بازدید کرده و مراحل ساخت و طراحی نقش های کاشی را از نزدیک مشاهده نمودند. در این مراسم آقای کمیل ضرابی،‌ مدیر عامل شرکت کاشی سنتی قدس رضوی،‌ پس از خوش آمدگویی به هنرمندان، محققان و میهمانان، خرسندی خود را از برگزاری این مراسم فرهنگی در مجموعه کارگاه کاشی، ابراز نموده و گفت:« به اذعان تمام هنرمندان و پیشکسوتان معماری و هنر ایرانی اسلامی، مجموعه ی حرم مطهر، گنجینه ای فاخر از هنر معماری اسلامی در دوره های مختلف تاریخی و امروز است. شناخت این اتفاقات و دوره های مختلف موضوع مهمی است که نباید مورد غفلت واقع شود. اما حفظ هنر آن دوران از اهمیت بیشتری برخوردار است و در کنار حفظ میراث هنری، ‌خلاقیت را نیز وارد حوزه هنری کرده و در گذشته نمانیم. امیدوارم این اتفاق و رخدادهای مشابه،‌ زمینه ساز هم اندیشی میان هنرمندان و جلسات گفتگو محور و چند جانبه بین هنرمندان این حوزه باشد و بستری مهیا شود تا بتوانیم از هنرمندان، نگارگران و مذهبین استفاده کرده و آثار فاخر و جدیدی را خلق کنیم که افتخار این دوره برای آیندگان باشد.» ضرابی در پایان به حاضرین، خبر از اتفاقات خوب آینده در زمینه هنر سنتی و کاشیکاری ها را داد و تأکید ویژه ای بر برگزاری مراسم های فرهنگی در محیط های مربوطه داشت.

نامه ی مؤلف
حضور مؤلف کتاب «نقش نهان» در میان میهمانان خالی بود و نامه ارسالی آقای کمندلو،‌ مبنی بر شکرگزاری توفیق این امر مهم از درگاه امام رضا (ع) و سپاسگزاری از کسانی که او را در تألیف کتاب یاری رساندند،‌ به سمع حاضرین رسید:«عذر این بنده کمترین را به دلیل غیبت در مراسم پذیرا باشید. اولین جرقه های این پژوهش توسط دوست بزرگوارم جناب آقای حسنخانی از همکاران بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی ایجاد شد. با دقت و تأمل در جزئیات هنر طراحان و کاشیکاران ماهر ایرانی و با حمایت و تلاش اندیشمندان محترم مؤسسه آفرینش های آستان قدس رضوی موفق به ثبت گوشه ای از هنر دستان شما بزرگان شدم. تنفس در فضای معنوی شرکت کاشی آستان قدس رضوی افتخاری است که امروز نصیب شما بزرگان و هنرمندان شده و حسرتی بر دل ماند که نتوانستم در جمع شما عزیزان که سهم بسیار زیادی در معرفی و اعتلای هنر خراسان دارید، حضور داشته باشم.» از آقای ثابت نیا، آقای چمی گو، آقای کریم پور، خانم غفوریان، خانم یمینی، آقای حسینیان، آقای ناصری مهر، خانم بحری، خانم مولایی و همچنین مهدی صحراگرد در متن نامه، به عنوان کسانی که حسین کمندلو را در به ثمر رسیدن کتاب یاری رسانده بودند، نام برده شده بود.
 
نماد و معنا
«کسانی که حرم را بنیان گذاشتند و آن را آراسته اند،‌ هم از جهت گزینش فضاهای فیزیک و اشکال هندسی، هم از جهت ساختار حرم مانند بناهای گنبد و گلدسته و ایوان و هم از جهت گزینش نقش ها و نگاره ها بر دیوارهای حرم مطهر، منظور و قصدی داشتند و صرف زیبایی نیست.» این نکات مهم را دکتر لباف خانیکی، مدیر کل اسبق سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی، پژوهشگر و محقق هنری و تاریخی، در حالی بین حاضرین عنوان کرد که خود را یک شهروند معرفی نموده و از مسؤولین آستان قدس رضوی در این زمینه قدردانی نمود. او که هیچگاه دانسته هایش را از علاقه مندان و مشتاقان به هنر ایرانی و اسلامی دریغ نمی کند،‌ با تعریف کوتاهی از جایگاه هنرمند، به چند نماد و نقش هنری به کار رفته در صحن و رواق های حرم مطهر اشاره کرد که:«هنرمند یک کاسب نیست. یک فیلسوف، فیزیکدان، منجم، عالم و فقیه است. وقتی بر تمام علوم اشراف داشته باشد می خواهد اثر هنری اش یک خطابه باشد نه فقط یک تصویر. تا اواخر دوره صفوی هیچ پدیده ای بی معنی نبود. در اماکن تاریخی و باستانی هر نقشی معنایی دارد. قوام الدین شیرازی با بنای مسجد گوهرشاد در جوار حرم مطهر قصد داشته چیزی را عنوان کند. گنبد مسجد را کوتاه گرفته و برای گنبد امام ساقه ای 12 متری ساخته است. با دقت در نمادها نیز ارتباط معنایی خاصی را می توان یافت. اژدها میخ آسمان است و تمام کرات را اژدها نگه داشته است. وِرِث رِغنَ، نماد بهرام است.بهرام نماد ایزد و مانع شکن است. بهرام در این نمودها تظاهر پیدا می کند: باد تند،گاو نر، اسب سپید، شتر سرکش، گراز نر، مردی 15 ساله، پرنده وازغن، بز کوهی،مرد شکوهمند با کاردی از طلا در دست.» خانیکی،‌ حرم مطهر را یک گنجینه واقعی از همه هنرها و فرهنگ ها و تاریخ ها دانست و در مورد کتاب «نقش نهان» چنین گفت:«کاری که پژوهشگر محترم، آقای حسین کمندلو انجام داده، کاری عالی و درخور توجه است. کاری صرفا احساسی نیست. کاری عالمانه است. نقش انسان و حیوان مورد توجه مؤلف بوده است. با دیدن این نقش ها، می توانیم با حضرت مولانا همزبان شویم که ایشان نه تنها انسان را با حیوان،‌ بلکه انسان را مقابل سایر پدیده ها چگونه قرار داده است که این ارتباط در حرم مطهر به وضوح دیده می شود:
از جمادی مردم و نامی شدم
وز نما مردم به حیوان بر زدم  
مردم از حیوانی و آدم شدم
پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم
حمله دیگر بمیرم از بشر
تا بر آرم از ملایک پر و سر
 
 نقش نهان
ویژگی های کتاب «نقش نهان»را مهدی صحراگرد، ویراستار کتاب در دو لایه اینگوهه عنوان کرد:«لایه اول، ابعاد گسترده ای دارد و به معرفی نقوش جانوری و انسانی کاشیکاری های حرم امام رضا (ع) اختصاص پیدا می کند. آقای کمندلو با وسواس و دقت قابل توجهی، سابقه این نقوش را در فرهنگ تصویری ایران شناسایی و استخراج کردند. در کتاب، علاوه بر اینکه نقش و جایگاه آن در حرم توضیح و تبیین می شود، سابقه آن در دوران قبل از اسلام هم پیگیری شده و جنبه های دیگر آن از لحاظ اعتقادی و اسطوره ای بررسی می شود. لایه دوم که اهمیت زیادی دارد ولی به آن توجه نشده، جنبه های مهم نقوش در دوره قاجار است. قبل از دوران قاجار، در اماکن دینی و مذهبی به ندرت نقوش جانوری و انسانی استفاده می شده است. در کاشی های هزاره روضه منوره، کاشی های زرین فام،‌ نقوش گیاهی دیده می شود در حالی که در این زمان یا اندکی بعد از آن در کاخ آباقاخان در تکاب نقوش حیوانی زیادی استفاده شده است. با بررسی این نقوش پی می بریم که در گذشته، ایرانیان نسبت به جایگاه نقوش جانوری و حیوانی حساسیت داشتند و در اماکن مذهبی و دینی به کار نمی بردند. در دوره قاجار بنا به دلایلی آزادی عمل زیادی برای هنرمندان به وجود آمد و آنها توانستند از نقوش جانوری در اماکن دینی استفاده کنند.» صحراگرد با طرح این دو لایه که در کتاب «نقش نهان» به آن توجه شده است، نتیجه ی قابل تأملی را در اختیار حاضرین می گذارد که:«این جریان، نکاتی از این دوران را برای ما نشان می دهد. مستشرقانی که درباره هنر ایران در سده اخیر تحقیق کرده اند، با توجه به تفاوت های هنر دوره قاجار با دوران قبل، هنر دوره قاجار را قابل توجه ندانستند و آن را مصادف با رکود هنر قلمداد کردند. این نگرش متأسفانه در میان اکثر دانشجویان و عموم رواج دارد که هنر دوره قاجار هنر قابل اعتنایی نیست لذا این کتاب خلاف این را ثابت می کند. این کتاب ثابت می کند که هنر دوره قاجار نه تنها مهم است و از برخی جنبه ها ویژگی های ایرانی بودن و اصالت آن بیشتر است بلکه نقوش حیوانی به کار رفته، حاکی از کهن الگوهای ایرانی از کهن ترین اعصار می باشد. امید است که این کتاب منبع مهمی برای تحقیقات دانشجویی باشد.»