«تاریخ بیهقی» چه روایت‌هایی از امام رضا(ع) در خود دارد؟
به گزارش خبرگزاری رضوی یکی از مهم ترین آثار کهن فارسی که به نثر نگاشته شده است و در دو عرصه تاریخ و ادبیات ارزش فراوان و جایگاه والا دارد، «تاریخ بیهقی» است؛ شاهکار ابوالفضل بیهقی، نویسنده و تاریخ دان بزرگ خراسانی در سده پنجم هجری و شاید همه اعصار. اینجا نمی خواهیم به ارزش های ادبی و پژوهشی این گنج فارسی و منش و انصاف صاحب و نگارنده آن بپردازیم – که در جای خود گفتنی و نوشتنی است – بلکه قصد داریم از نام بردن بیهقی از امام رضا(ع) در تاریخ مشهور خود بگوییم. او در دو جای کتابش به حضرت اشاره می کند؛ یکی هنگامی که از تصمیم مأمون، خلیفه عباسی، برای انتصاب علی بن موسی الرضا(ع) به ولایتعهدی خود یاد می کند و دیگر، وقتی که از یکی از دولتمردان دربار غزنوی می گوید و به دنبال آن اشاره ای دارد به خاطره زیارت حرم حضرت. در ادامه، نگاهی خواهیم کرد به این دو بخش از «تاریخ بیهقی».
روایت ابوالفضل بیهقی از ولایتعهدی امام(ع)
ابوالفضل بیهقی در مجلد ششم از «تاریخ بیهقی»، آنجا که «حکایت فضل سهل ذوالرّیاستین با حسین بن المُصعَب» را می نویسد، اشاره ای دارد به ولایتعهدی امام رضا(ع). در این بخش آمده است: «و از حدیث حدیث شکافد، در ذوالریاستین که فضل سهل را گفتند و ذوالیمینین که طاهر را گفتند و ذوالقلمین که صاحب دیوانِ رسالتِ مأمون بود قصه ای دراز بگویم تا اگر کسی نداند او را معلوم شود: چون محمد زُبیده کشته شد و خلافت به مأمون رسید، دو سال و چیزی به مرو بماند، و آن قصه دراز است، فضلِ سهل وزیر خواست که خلافت از عباسیان بگرداند و به علویان آرد، مأمون را گفت نذر کرده بودی به مشهدِ من [(در حضور من)] و سوگندان خورده که اگر ایزد تعالی شغلِ برادرت کفایت کند [(کار برادرت را به انجام رساند؛ یعنی در جنگ با برادرت امین تو را پیروز کند و از این مشغله خلاص شوی] و خلیفت [(خلیفه)] گردی ولیعهد از علویان کنی، و هر چند بر ایشان نمانَد تو باری از گردن خود بیرون کرده باشی و از نذر و سوگند بیرون آمده. مأمون گفت سخت صواب آمد، کدام کس را ولیعهد کنیم؟ گفت علی بن موسی الرضا که امامِ روزگار است و به مدینه رسول علیه السلام می باشد. گفت پوشیده کس باید فرستاد نزدیکِ طاهر و بدو بباید نبشت که ما چنین و چنان خواهیم کرد، تا او کس فرستد و علی را از مدینه بیارد و در نهان او را بیعت کند و بر سبیلِ [(شیوه)] خوبی به مرو فرستد تا اینجا کار بیعت و ولایت عهد آشکارا کرده شود. فضل گفت «امیرالمؤمنین را به خط خویش ملطّفه ای [(نامه محرمانه ای)] باید بنبشت.» در ساعت دویت [(دوات)] و کاغذ و قلم خواست و این ملطفه را بنبشت و به فضل داد. فضل به خانه بازآمد و خالی [(در خلوت)] بنشست و آنچه نبشتنی بود نبشت و کار راست کرد و معتمدی را با این فرمان ها نزدیک طاهر فرستاد. و طاهر بدین حدیث سخت شادمانه شد، که میلی داشت به علویان، آن کار را چنان که بایست بساخت و مردی معتمد را از بِطانه [(رازداران)] خویش نامزد کرد تا با معتمدِ مأمون بشد، و هر دو به مدینه رفتند و خلوتی کردند با رضا و نامه عرضه کردند و پیغام ها دادند. رضا را سخت کراهیَت [(ناخوشایندی)] آمد که دانست که آن کار پیش نرود، اما هم تن در داد، از آنکه از حکمِ مأمون چاره نداشت، و پوشیده و مُتَنَکِّر [(ناشناس)] به بغداد آمد و وی را به جایی نیکو فرود آوردند.»
زیارت حرم رضوی
پدر تاریخ نویسی نوین و نثر فارسی در بخشی از «تاریخ بیهقی»، احیانا صفحات آغازین مجلدِ نهم (با توجه به گم شدن قسمت های درخورتوجهی از نوشته ابوالفضل بیهقی، با قطعیت نمی توان این بخش را آغاز مجلد نهم دانست) درباره یکی از دولتمردان زمانه سلطان مسعود غزنوی به نام ابوالحسن عراقی سخن می راند. او در همین صفحات درباره حرم رضوی می نویسد. عراقی جزو دبیران و سپاهیان حکومت غزنوی بود و خدماتی در مشهد صورت داد از جمله امر کرد کاریز مشهد را که خشک شده بود دوباره روان کردند و کاروان سرایی در این خطه ساختند و دهی را هم وقف این کاریز و کاروان سرا کرد. به فرمان او در کنار بقعه مطهر امام هشتم «مسجد بالاسر» را بنیاد گذاشتند و خود وی پس از درگذشتش، بنا به وصیتی که کرده بود، در همین مسجد به خاک سپرده شد. اما آن سطرها: «و روز دوشنبه ششمِ شعبان بوالحسنِ عراقی دبیر گذشته شد [(مُرد)] رحمه ا... علیه. و چنان گفتند که زنان او را دارو دادند که زن مطربه ای مَرغَزی را به زنی کرده بود، و مرد سخت بدخو بود و باریک گیر [(خرده گیر؛ عیب جو)]، ندانم که حال چون باشد. اما در آن هفته که گذشته شد و من به عیادتِ او رفته بودم او را یافتم چون تاری موی گداخته و لکن سخت هوشیار، گفت و وصیت بکرد تا تابوتش به مشهدِ علی موسی الرضا رضوان ا... علیه بردند به طوس و آنجا دفن کردند که مالِ این کار را در حیوه خود بداده بود و کاریزِ مشهد را که خشک شده بود باز روان کرده و کاروان سرایی برآورده و دیهی مستغَلِّ [(غله خیز)] سَبُک خراج بر کاروان سرای و بر کاریز وقف کرده است. و من در سنه احدی و ثلاثین [(سال سی و یک؛ منظور سال 431 هجری است)] که به طوس رفتم با رایتِ منصور [(شاه و همراهان او)]، پیش که هزیمت دندانقان افتاد [(شکست و گریز سلطان مسعود غزنوی در نبرد دندانقان)]، و به نوقان رفتم و تربتِ رضا را رضی ا... عنه زیارت کردم گورِ عراقی را دیدم در مسجدِ آنجا که مشهد است در طاقی پنج گز از زمین تا طاق و او را زیارت کردم [...].»
بیهقی کیست؟
ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی مورخ و نویسنده معروف ایرانی در دربار غزنوی است. شهرت او بیشتر به‌خاطر نگارش کتاب معروف به تاریخ بیهقی است که مهمترین منبع تاریخی در مورد دوران غزنوی است.
مذهب رسمی دربار غزنوی، سنی شافعی بوده. با این حال ایرانیان همواره علاقه‌مند ائمه بوده‌اند و این مسئله را می توان هم در شعر شاعران و هم در احترامی مشاهده کرد که در لابه لای متن نوشته های نویسندگان بزرگ آن دوران به وضوح آشکار است.
روایت ابوالفضل بیهقی از ولایتعهدی امام(ع)
ابوالفضل بیهقی در مجلد ششم از «تاریخ بیهقی»، آنجا که «حکایت فضل سهل ذوالرّیاستین با حسین بن المُصعَب» را می نویسد، اشاره ای دارد به ولایتعهدی امام رضا(ع). در این بخش آمده است: «و از حدیث حدیث شکافد، در ذوالریاستین که فضل سهل را گفتند و ذوالیمینین که طاهر را گفتند و ذوالقلمین که صاحب دیوانِ رسالتِ مأمون بود قصه ای دراز بگویم تا اگر کسی نداند او را معلوم شود: چون محمد زُبیده کشته شد و خلافت به مأمون رسید، دو سال و چیزی به مرو بماند، و آن قصه دراز است، فضلِ سهل وزیر خواست که خلافت از عباسیان بگرداند و به علویان آرد، مأمون را گفت نذر کرده بودی به مشهدِ من [(در حضور من)] و سوگندان خورده که اگر ایزد تعالی شغلِ برادرت کفایت کند [(کار برادرت را به انجام رساند؛ یعنی در جنگ با برادرت امین تو را پیروز کند و از این مشغله خلاص شوی] و خلیفت [(خلیفه)] گردی ولیعهد از علویان کنی، و هر چند بر ایشان نمانَد تو باری از گردن خود بیرون کرده باشی و از نذر و سوگند بیرون آمده. مأمون گفت سخت صواب آمد، کدام کس را ولیعهد کنیم؟ گفت علی بن موسی الرضا که امامِ روزگار است و به مدینه رسول علیه السلام می باشد. گفت پوشیده کس باید فرستاد نزدیکِ طاهر و بدو بباید نبشت که ما چنین و چنان خواهیم کرد، تا او کس فرستد و علی را از مدینه بیارد و در نهان او را بیعت کند و بر سبیلِ [(شیوه)] خوبی به مرو فرستد تا اینجا کار بیعت و ولایت عهد آشکارا کرده شود. فضل گفت «امیرالمؤمنین را به خط خویش ملطّفه ای [(نامه محرمانه ای)] باید بنبشت.» در ساعت دویت [(دوات)] و کاغذ و قلم خواست و این ملطفه را بنبشت و به فضل داد. فضل به خانه بازآمد و خالی [(در خلوت)] بنشست و آنچه نبشتنی بود نبشت و کار راست کرد و معتمدی را با این فرمان ها نزدیک طاهر فرستاد. و طاهر بدین حدیث سخت شادمانه شد، که میلی داشت به علویان، آن کار را چنان که بایست بساخت و مردی معتمد را از بِطانه [(رازداران)] خویش نامزد کرد تا با معتمدِ مأمون بشد، و هر دو به مدینه رفتند و خلوتی کردند با رضا و نامه عرضه کردند و پیغام ها دادند. رضا را سخت کراهیَت [(ناخوشایندی)] آمد که دانست که آن کار پیش نرود، اما هم تن در داد، از آنکه از حکمِ مأمون چاره نداشت، و پوشیده و مُتَنَکِّر [(ناشناس)] به بغداد آمد و وی را به جایی نیکو فرود آوردند.»
زیارت حرم رضوی
پدر تاریخ نویسی نوین و نثر فارسی در بخشی از «تاریخ بیهقی»، احیانا صفحات آغازین مجلدِ نهم (با توجه به گم شدن قسمت های درخورتوجهی از نوشته ابوالفضل بیهقی، با قطعیت نمی توان این بخش را آغاز مجلد نهم دانست) درباره یکی از دولتمردان زمانه سلطان مسعود غزنوی به نام ابوالحسن عراقی سخن می راند. او در همین صفحات درباره حرم رضوی می نویسد. عراقی جزو دبیران و سپاهیان حکومت غزنوی بود و خدماتی در مشهد صورت داد از جمله امر کرد کاریز مشهد را که خشک شده بود دوباره روان کردند و کاروان سرایی در این خطه ساختند و دهی را هم وقف این کاریز و کاروان سرا کرد. به فرمان او در کنار بقعه مطهر امام هشتم «مسجد بالاسر» را بنیاد گذاشتند و خود وی پس از درگذشتش، بنا به وصیتی که کرده بود، در همین مسجد به خاک سپرده شد. اما آن سطرها: «و روز دوشنبه ششمِ شعبان بوالحسنِ عراقی دبیر گذشته شد [(مُرد)] رحمه ا... علیه. و چنان گفتند که زنان او را دارو دادند که زن مطربه ای مَرغَزی را به زنی کرده بود، و مرد سخت بدخو بود و باریک گیر [(خرده گیر؛ عیب جو)]، ندانم که حال چون باشد. اما در آن هفته که گذشته شد و من به عیادتِ او رفته بودم او را یافتم چون تاری موی گداخته و لکن سخت هوشیار، گفت و وصیت بکرد تا تابوتش به مشهدِ علی موسی الرضا رضوان ا... علیه بردند به طوس و آنجا دفن کردند که مالِ این کار را در حیوه خود بداده بود و کاریزِ مشهد را که خشک شده بود باز روان کرده و کاروان سرایی برآورده و دیهی مستغَلِّ [(غله خیز)] سَبُک خراج بر کاروان سرای و بر کاریز وقف کرده است. و من در سنه احدی و ثلاثین [(سال سی و یک؛ منظور سال 431 هجری است)] که به طوس رفتم با رایتِ منصور [(شاه و همراهان او)]، پیش که هزیمت دندانقان افتاد [(شکست و گریز سلطان مسعود غزنوی در نبرد دندانقان)]، و به نوقان رفتم و تربتِ رضا را رضی ا... عنه زیارت کردم گورِ عراقی را دیدم در مسجدِ آنجا که مشهد است در طاقی پنج گز از زمین تا طاق و او را زیارت کردم [...].»
بیهقی کیست؟
ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی مورخ و نویسنده معروف ایرانی در دربار غزنوی است. شهرت او بیشتر به‌خاطر نگارش کتاب معروف به تاریخ بیهقی است که مهمترین منبع تاریخی در مورد دوران غزنوی است.
مذهب رسمی دربار غزنوی، سنی شافعی بوده. با این حال ایرانیان همواره علاقه‌مند ائمه بوده‌اند و این مسئله را می توان هم در شعر شاعران و هم در احترامی مشاهده کرد که در لابه لای متن نوشته های نویسندگان بزرگ آن دوران به وضوح آشکار است.
