گزارش تحلیلی رضوی؛
سهم برجسته حرم رضوی و ایام زیارتی در جهش موقعیت تمدنی و بین المللی مشهد
به گزارش سرویس بین الملل و جهان اسلام خبرگزاری رضوی، مشهدالرضا به برکت مزار و حرم مطهر هشتمین حجت الهی در زمین، یکی از شهرهای مطرح جهان اسلام است و انتخاب آن توسط سازمان علمی فرهنگی کشورهای اسلامی آیسسکو در سال 2017 به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی، نشان از شناسایی جایگاه آن در تمدن اسلامی داشت.
بی تردید موقعیت مشهد در جغرافیای فرهنگی جهان اسلام و سهم آن در رشد و پیشبرد تمدن مسلمانان یکی از نقاط برجسته تاریخ و تمدن اسلامی است.
این شهر در ادوار مختلف تاریخ اسلام یک کانون مهم در شرق اسلامی بوده است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران شد. مشهد دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران است و در حال حاضر سالانه حدود 30 میلیون زائر از داخل و خارج از ایران خود را به آن می رسانند.
بر اساس اسناد تاریخی، در اواخر قرن سوم هجری، گروهی از علویان، سادات و خویشاوندان در کنار مزار امام رضا(ع) ساکن می گردند و به تدریج محل‌هایی برای استراحت زائران، بازار و مسافرخانه‌هایی در این محل پدید آمد و مشهد الرضا به معنای محل شهادت امام رضا (ع)، به شهری در کنار شهر نوقان تبدیل شد و گروه زیادی از شیعیان و علاقمندان به اهل بیت(ع)، در آن ساکن شدند یا برای زیارت به آن وارد می شدند.
قرن چهارم هجری که از آن به دوره طلایی تمدن اسلامی یاد می شود، با رفت و آمد علما و دانشمندان مسلمان و محدثان به مشهد همراه بود؛ تا آنجا که شیخ صدوق چند بار از ری به مشهد رفت و گفته شده سه مجلس از کتاب امالی او، در کنار مزار امام رضا (ع) نوشته شده است.
در این دوره که مقارن حکومت آل بویه در ایران بوده، مساجد و مدارسی در مشهد پدید آمد و عالمان و فقیهان شیعه به تبلیغ معارف اهل بیت مشغول بوده‌اند. پس از روی کار آمدن غزنویان در ایران، در میانه سال‌های ۳۷۰ تا ۳۸۰ق، امیر سبکتکین به دلیل ضدیت با شیعه و تحت تاثیر تبلیغات مخالفان اهل بیت(ع)، آسیب های زیادی به مشهد و مزار امام رضا(ع) وارد آورد. پس از مرگ سبکتکین، حرم امام رضا (ع) در دوره سلطان محمود غزنوی (حکومت: ۳۸۷-۴۲۱ق)، جانشین و پسر سبکتکین، بازسازی شد و شهر مشهد بار دیگر رونق یافت و نماز جمعه و کرسی‌های خطابه در آن برقرار شد و در طول حکومت غزنویان در آرامش به سر برد.
در قرن پنجم قمری، در دوره حکومت سلجوقیان اگر چه حاکمان حنفی مذهب بودند، اما برای حرم امام رضا (ع) احترام قائل بودند و به زیارت آن می‌رفتند. روایاتی از توجه ویژه امیران سلجوقی از جمله ملکشاه و سلطان سنجر، به حرم امام رضا (ع) نقل شده است. بر اساس روایات تاریخی، در این دوره راه‌های منتهی به مشهد امن شد، راهزنان جرأت راهزنی نداشتند و دشمنان اهل بیت نمی‌توانستند مانع از رفت و آمد زائران به مشهد شوند.
مشهد در دوره ایلخانیان (۶۵۴-۷۵۰ق) و تیموریان (۷۷۱-۹۱۱ق) توسعه چشمگیری یافت و این دو سلسله توجه ویژه‌ای به حرم امام رضا (ع) و شهر مشهد داشتند. شاهرخ، جانشین امیر تیمور که در هرات حکومت می‌کرد، چند ماه از سال در مشهد ساکن می‌شد. همسر او گوهرشاد، مسجد باشکوهی در کنار حرم امام رضا(ع) ساخت و وقف کرد که مسجد گوهرشاد خوانده می‌شود.
با ظهور دولت صفویه در اوایل سده دهم هجری قمری، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و در پی آن، شهر مشهد به یکی از کانون‌های اصلی تشیع در ایران تبدیل شد و امر زیارت منزلت ویژه ای یافت. پادشاهان صفوی اهتمام جدی‌ای به آبادانی مشهد داشته و بخش‌های جدیدی به حرم امام رضا(ع) اضافه کردند از جمله صحن شمالی که امروزه صحن کهنه خوانده می‌شود. طلایی شدن گنبد حرم، بازسازی باروی شهر مشهد، توسعه کشاورزی، امور تجاری و صنعت، افزایش حضور عالمان و رجال شیعه و تاسیس مدارس جدید، رونق ویژه‌ای به مشهد بخشید.
نادرشاه افشار (۱۰۶۷-۱۱۲۶ق) پس از غلبه بر رقیبان، مشهد را پایتخت قرار داد و کوشش بسیاری در آبادانی آن کرد. مناره‌های حرم امام رضا(ع) در زمان او طلاکاری شد و سقاخانه صحن کهنه در زمان او ساخته شد.
با آغاز حکومت قاجاریان (۱۱۷۴-۱۳۰۴ش)، پایتخت ایران از مشهد به تهران منتقل شد. با این حال توسعه مشهد متوقف نشد؛ بازارها و کاروانسراهایی در آن احداث شد، رواق‌های متعددی در حرم امام رضا ساخته شد. طلاکاری صحن نو و کهنه و آینه‌کاری حرم و همچنین رواق‌های دارالسیادة و دارالحفاظ، مربوط به همین دوره است.
در دوره پهلوی که سیاست رسمی بی اعتنایی به مذهب و تضعیف نمادها و هویت دینی بود، باز هم مشهد بخاطر موقعیت ویژه تاریخی و دینی مورد توجه قرار داشت.
در جریان نهضت و انقلاب اسلامی مردم ایران، شهر مشهد خود یکی از قطب های اساسی راهبری انقلاب بود و بعد از پیروزی و برپایی نظام جمهوری اسلامی جهشی غیر قابل مقایسه با تمامی ادوار پیشین در مشهد پدید آمد و همزمان امر زیارت به یکی از باورها و رفتارهای ملی ایرانیان تبدیل شد.
اکنون مشهدالرضا بیش از هر شهر دیگری در جهان اسلام با مفهوم زیارت برجسته شده و شناخته می شود و ایام زیارتی در طول سال دائم بر شکوه و اهمیت آن می افزاید.
در فرهنگ اسلامی مردم ایران و پیروان اهل بیت(ع) در دنیا، ایام شهادت حضرت رضا(ع) در روزهای پایانی ماه صفر و نیز میلاد آن امام در ماه ذی القعده از اهمیت فراوانی برای زیارت برخوردار است. همچنین در فرهنگ ایرانی، سالها است که ایام نوروز، مشهد یکی از قطب های سفر و زیارت شده است.
پدیده پیاده روی زائران در ایام شهادت امام رضا(ع) به سوی مشهد یکی دیگر از جلوه های فرهنگ زیارت است، بعد از پیاده روی اربعین و به تبعیت و الهام پذیری از آن هرساله فراگیرتر می شود و از یک حرکت محلی در خراسان به علاقه ای بین المللی تبدیل شده است.
شهر مشهد بخاطر وجود زیرساخت های مناسب ریلی و فرودگاهی و جاده ای، در ایام زیارتی پذیرای میانگین 5 میلیون زائر است و رقم زائران خارجی که در سال به مشهد سفر می کنند نیز در همین حدود ارزیابی می شود.
در روزهای پایانی ماه صفر و ایام شهادت امام رضا(ع) بسیاری از هیئات کهن عزاداری از استان های مختلف ایران برنامه های ویژه ای در مشهد برگزار می کنند اما روند چند سال است که با حضور دسته های زیارتی و عزا از کشورهای اسلامی غرب و شرق آسیا شکوع بیشتری یافته است.
فرهنگ موکب داری در اربعین حسینی عراق اکنون در مناسبت های زیارتی ویژه امام رضا(ع) نیز خود را مطرح ساخته است و از عراق و پاکستان و دیگر جوامع پیرو اهل بیت(ع)، علاقه مندان زیادی به خیل خدمت رسانی به زائران امام رئوف پیوسته اند.
این روندها به روشنی نشان می دهد ایام و مناسبت های زیارتی مرتبط با امام علی بن موسی الرضا(ع) قوی ترین عامل در ارتقای منزلت و موقعیت بین المللی مشهدالرضا است.
بی تردید موقعیت مشهد در جغرافیای فرهنگی جهان اسلام و سهم آن در رشد و پیشبرد تمدن مسلمانان یکی از نقاط برجسته تاریخ و تمدن اسلامی است.
این شهر در ادوار مختلف تاریخ اسلام یک کانون مهم در شرق اسلامی بوده است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران شد. مشهد دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران است و در حال حاضر سالانه حدود 30 میلیون زائر از داخل و خارج از ایران خود را به آن می رسانند.
بر اساس اسناد تاریخی، در اواخر قرن سوم هجری، گروهی از علویان، سادات و خویشاوندان در کنار مزار امام رضا(ع) ساکن می گردند و به تدریج محل‌هایی برای استراحت زائران، بازار و مسافرخانه‌هایی در این محل پدید آمد و مشهد الرضا به معنای محل شهادت امام رضا (ع)، به شهری در کنار شهر نوقان تبدیل شد و گروه زیادی از شیعیان و علاقمندان به اهل بیت(ع)، در آن ساکن شدند یا برای زیارت به آن وارد می شدند.
قرن چهارم هجری که از آن به دوره طلایی تمدن اسلامی یاد می شود، با رفت و آمد علما و دانشمندان مسلمان و محدثان به مشهد همراه بود؛ تا آنجا که شیخ صدوق چند بار از ری به مشهد رفت و گفته شده سه مجلس از کتاب امالی او، در کنار مزار امام رضا (ع) نوشته شده است.
در این دوره که مقارن حکومت آل بویه در ایران بوده، مساجد و مدارسی در مشهد پدید آمد و عالمان و فقیهان شیعه به تبلیغ معارف اهل بیت مشغول بوده‌اند. پس از روی کار آمدن غزنویان در ایران، در میانه سال‌های ۳۷۰ تا ۳۸۰ق، امیر سبکتکین به دلیل ضدیت با شیعه و تحت تاثیر تبلیغات مخالفان اهل بیت(ع)، آسیب های زیادی به مشهد و مزار امام رضا(ع) وارد آورد. پس از مرگ سبکتکین، حرم امام رضا (ع) در دوره سلطان محمود غزنوی (حکومت: ۳۸۷-۴۲۱ق)، جانشین و پسر سبکتکین، بازسازی شد و شهر مشهد بار دیگر رونق یافت و نماز جمعه و کرسی‌های خطابه در آن برقرار شد و در طول حکومت غزنویان در آرامش به سر برد.
در قرن پنجم قمری، در دوره حکومت سلجوقیان اگر چه حاکمان حنفی مذهب بودند، اما برای حرم امام رضا (ع) احترام قائل بودند و به زیارت آن می‌رفتند. روایاتی از توجه ویژه امیران سلجوقی از جمله ملکشاه و سلطان سنجر، به حرم امام رضا (ع) نقل شده است. بر اساس روایات تاریخی، در این دوره راه‌های منتهی به مشهد امن شد، راهزنان جرأت راهزنی نداشتند و دشمنان اهل بیت نمی‌توانستند مانع از رفت و آمد زائران به مشهد شوند.
مشهد در دوره ایلخانیان (۶۵۴-۷۵۰ق) و تیموریان (۷۷۱-۹۱۱ق) توسعه چشمگیری یافت و این دو سلسله توجه ویژه‌ای به حرم امام رضا (ع) و شهر مشهد داشتند. شاهرخ، جانشین امیر تیمور که در هرات حکومت می‌کرد، چند ماه از سال در مشهد ساکن می‌شد. همسر او گوهرشاد، مسجد باشکوهی در کنار حرم امام رضا(ع) ساخت و وقف کرد که مسجد گوهرشاد خوانده می‌شود.
با ظهور دولت صفویه در اوایل سده دهم هجری قمری، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و در پی آن، شهر مشهد به یکی از کانون‌های اصلی تشیع در ایران تبدیل
نادرشاه افشار (۱۰۶۷-۱۱۲۶ق) پس از غلبه بر رقیبان، مشهد را پایتخت قرار داد و کوشش بسیاری در آبادانی آن کرد. مناره‌های حرم امام رضا(ع) در زمان او طلاکاری شد و سقاخانه صحن کهنه در زمان او ساخته شد.
با آغاز حکومت قاجاریان (۱۱۷۴-۱۳۰۴ش)، پایتخت ایران از مشهد به تهران منتقل شد. با این حال توسعه مشهد متوقف نشد؛ بازارها و کاروانسراهایی در آن احداث شد، رواق‌های متعددی در حرم امام رضا ساخته شد. طلاکاری صحن نو و کهنه و آینه‌کاری حرم و همچنین رواق‌های دارالسیادة و دارالحفاظ، مربوط به همین دوره است.
در دوره پهلوی که سیاست رسمی بی اعتنایی به مذهب و تضعیف نمادها و هویت دینی بود، باز هم مشهد بخاطر موقعیت ویژه تاریخی و دینی مورد توجه قرار داشت.
در جریان نهضت و انقلاب اسلامی مردم ایران، شهر مشهد خود یکی از قطب های اساسی راهبری انقلاب بود و بعد از پیروزی و برپایی نظام جمهوری اسلامی جهشی غیر قابل مقایسه با تمامی ادوار پیشین در مشهد پدید آمد و همزمان امر زیارت به یکی از باورها و رفتارهای ملی ایرانیان تبدیل شد.
اکنون مشهدالرضا بیش از هر شهر دیگری در جهان اسلام با مفهوم زیارت برجسته شده و شناخته می شود و ایام زیارتی در طول سال دائم بر شکوه و اهمیت آن می افزاید.
در فرهنگ اسلامی مردم ایران و پیروان اهل بیت(ع) در دنیا، ایام شهادت حضرت رضا(ع) در روزهای پایانی ماه صفر و نیز میلاد آن امام در ماه ذی القعده از اهمیت فراوانی برای زیارت برخوردار است. همچنین در فرهنگ ایرانی، سالها است که ایام نوروز، مشهد یکی از قطب های سفر و زیارت شده است.
پدیده پیاده روی زائران در ایام شهادت امام رضا(ع) به سوی مشهد یکی دیگر از جلوه های فرهنگ زیارت است، بعد از پیاده روی اربعین و به تبعیت و الهام پذیری از آن هرساله فراگیرتر می شود و از یک حرکت محلی در خراسان به علاقه ای بین المللی تبدیل شده است.
شهر مشهد بخاطر وجود زیرساخت های مناسب ریلی و فرودگاهی و جاده ای، در ایام زیارتی پذیرای میانگین 5 میلیون زائر است و رقم زائران خارجی که در سال به مشهد سفر می کنند نیز در همین حدود ارزیابی می شود.
در روزهای پایانی ماه صفر و ایام شهادت امام رضا(ع) بسیاری از هیئات کهن عزاداری از استان های مختلف ایران برنامه های ویژه ای در مشهد برگزار می کنند اما روند چند سال است که با حضور دسته های زیارتی و عزا از کشورهای اسلامی غرب و شرق آسیا شکوع بیشتری یافته است.
فرهنگ موکب داری در اربعین حسینی عراق اکنون در مناسبت های زیارتی ویژه امام رضا(ع) نیز خود را مطرح ساخته است و از عراق و پاکستان و دیگر جوامع پیرو اهل بیت(ع)، علاقه مندان زیادی به خیل خدمت رسانی به زائران امام رئوف پیوسته اند.
این روندها به روشنی نشان می دهد ایام و مناسبت های زیارتی مرتبط با امام علی بن موسی الرضا(ع) قوی ترین عامل در ارتقای منزلت و موقعیت بین المللی مشهدالرضا است.
