نگاهی به مهمانسرای حضرت در سه دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه؛
شکوه «مهمانسرای رضوی» طی شش قرن
خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی تاریخ نمایش اعتقادات پاک، ارادت‌ها، گذشت‌ها، ایثارها و عبور از مادیات برای رسیدن به معنویات و خدمت حقیقی و واقعی به زائران و کسب رضایت حضرت رضا(ع) است.
تاریخ مهمانسرای رضوی یادآوری از یاد و نام نیک‌اندیشان و واقفانی است که با وقف مال و جان خود در راه کسب خشنودی امام رضا(ع) و رفاه زائران آن حضرت نقش شایسته‌ای در ترویج آیین و مذهب تشیع و امامت ایفا کرده‌اند.
تأسیس مهمانسرای رضوی با هدف اکرام و اطعام زائران و خادمان حریم رضوی در واقع نمونه‌ای از ارادت قلبی و عملی شیفتگان و عاشقان امام هشتم(ع) است که به وجود آمدن پیش‌زمینه‌های آن در عصر تیموریان بوده و در دوره صفویان رسمیت یافته است و تاکنون حیات پربرکت آن ادامه دارد.
پیدایش مهمانسرا در دوره صفویه
آستان قدس رضوی برای نخستین‌بار در دوره صفویه به صورت یک مجموعه منظم، منسجم و سازمان یافته، دارای مناصب و مشاغل اداری تحت‌نظر مستقیم تولیتی که از طرف پادشاه صفویه به مشهد می‌آمد، اداره می‌شد. این روند در دوران افشاریه و قاجاریه با فراز و نشیب‌هایی نیز ادامه داشت.
ادارات و بیوتات مختلفی در زمان صفویه در آستان قدس پایه‌گذاری شد که بعضی از آنها مانند مهمانسرا، کتابخانه و غیره تا به امروز باقی مانده‌اند. هر چند تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی با توجه به اسناد با عنوان «کارخانه مبارکه» به زمان صفویه بازمی‌گردد، اما زمینه‌های تأسیس آن به دوران قبل از صفویه، به ویژه به عهد تیموریان می‌رسد.
نام‌های مهمانسرا در ادوار گذشته
اسامی ابنیه و اماکن و امثال آن از موضوعات فرهنگی محسوب می‌گردد و فرهنگ‌ها نیز با گذشت زمان به دلایل گوناگون و تحت تأثیر عوامل مختلف دستخوش تغییرات می‌شوند، از این‌رو، نام و عنوان «مهمانسرا» نیز در طول حاکمیت سه سلسله تاریخی تغییراتی پذیرفته است.
مهمانسرا را در دوره تیموریان «غلورخانه» خوانده‌اند. در اسناد عصر صفویه از مهمانسرا با عناوینی همچون «مطبخ»، «مطبخ معموره»، «مطبخ سرکار فیض آثار»، «مطبخ خانه» و «مطبخ آستان مقدس» یاد شده است. در بیشتر اسناد دوره افشاریه از مهمانسرا با عناوین «مطبخ» و «مطبخ معموره» یاد شده که در واقع مشابه عناوین مهمانسرا در اسناد صفویه است. در دوره نادرشاه افشار از مهمانسرا حضرت با عنوان «مهمانخانه» نام برده می‌شد.
به اسناد عصر قاجاریه نگاهی بیاندازیم با عناوینی همچون «مطبخ»، «مطبخ خانه»، «مهمانخانه زوّاری»، «کارخانه مبارکه زوّاری»، «کارخانه مبارکه خادمی» و «کارخانجات مبارکه» «کارخانه»، «کارخانه خدّام»، «کارخانه آستانه»، «کارخانه زوّاری»، «کارخانه رضویه»، «کارخانجات» و «مطبخ سرکار فیض آثار» و نام‌های دیگر برمی‌خوریم. لازم به ذکر است که گاهی مواقع از مهمانسرای رضوی در اسناد و کتاب‌ها در هر سه دوره تاریخی با عنوان «شیلان» نیز نام برده‌اند.
هر دو کارخانه «زوّاری» و «خادمی» تا پایان عهد قاجاریه به همین نام نامیده می‌شدند تا اینکه در عصر پهلوی اول به یکدیگر ملحق و به «مهمانخانه حضرتی» معروف شد. در عهد پهلوی دوم در زمان نیابت تولیت دکتر سیدفخرالدین شادمان به مهمانسرای آستان قدس تغییر نام داد و اکنون پس از انقلاب اسلامی با عنوان رسمی «مهمانسراِ حضرت رضا(ع) مشغول فعالیت است.
مکان‌های قدیمی مهمانسرا
مهمانخانه حضرت در دوران صفویه، افشاریه و حتی تا اواسط حکومت قاجاریه همان مهمان‌خانه‌ای بود که بر روی صفه گنبدالله وردی‌خان قرار داشت. از اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار به بعد مهمانخانه زوّار و خدّام از یکدیگر جدا شده و برای زوّار مهمانسرایی در بست بالا ساخته می‌شود.
هر دو کارخانه تا سال 1354 شمسی در همین مکان قرار داشتند تا اینکه در این سال هر دو کارخانه زوّاری و خادمی تحت عنوان مهمانسرای آستان قدس رضوی به صورت یک جا و مشترک به ضلع شمالی بست پایین خیابان فعلی آن منتقل و ساختمان جدیدی برای آن احداث شد.
موقوفات مهمانسرا
تاریخ نخستین موقوفه‌ای که قسمتی از عایدات آن وقف بر اطعام شده به سال 931 قمری می‌رسد. موقوفات اختصاص یافته به آستان قدس رضوی در دوره صفویه، «شش مورد»، در دوره افشاریه «یک مورد» و در عصر قاجاریه نیز «یازده مورد» وقف به مهمانسرای حرم رضوی اختصاص دارد که واقفان مقرر کرده‌اند که قسمتی از عایدات آن صرف اطعام و پذیرایی زائران و خادمان حرم رضوی شود.
موقوفات غصب شده
با تضعیف روزافزون و نیز محدودیت جغرافیایی حکومت افشاریه به خراسان و درگیری‌های داخلی مدعیان سلطنت در کشور و هرج و مرج و فترت ناشی از تغییر حکومت از زندیه و افشاریه به قاجاریه، بسیاری از موقوفات آستان قدس از سوی افراد با قدرت، غصب شده و به طور قطع از خدمات مهمانسرا نیز کاسته شد.
احیای موقوفات غصب شده
میرزاموسی خان فرزند میرزاعیسی قائم‌مقام فراهانی از جانب فتحعلی‌شاه قاجار، برای نظم بخشیدن به امور آستان قدس رضوی که به دلیل درگیری‌های داخلی اواخر دوره افشاریه و فترت حاصل از تغییر سلطنت از افشاریه به قاجاریه در خراسان دچار هرج و مرج شده بود، به سِمت تولیت آستان قدس رضوی منتصب و به مشهد اعزام شد.
وی در مدت چهارده سال تولیت خود اصلاحات زیادی در اداره امور آستان قدس رضوی انجام داد. از اقدامات و اصلاحات مهم میرزاموسی‌خان در آستان قدس رضوی می‌توان از بازپس‌گیری موقوفات از متصرفان و احیا و اصلاح امور مهمانسرا و پذیرایی عزتمندانه از زائران در مهمانسرا نام برد.
تاریخ مهمانسرای رضوی یادآوری از یاد و نام نیک‌اندیشان و واقفانی است که با وقف مال و جان خود در راه کسب خشنودی امام رضا(ع) و رفاه زائران آن حضرت نقش شایسته‌ای در ترویج آیین و مذهب تشیع و امامت ایفا کرده‌اند.
تأسیس مهمانسرای رضوی با هدف اکرام و اطعام زائران و خادمان حریم رضوی در واقع نمونه‌ای از ارادت قلبی و عملی شیفتگان و عاشقان امام هشتم(ع) است که به وجود آمدن پیش‌زمینه‌های آن در عصر تیموریان بوده و در دوره صفویان رسمیت یافته است و تاکنون حیات پربرکت آن ادامه دارد.
پیدایش مهمانسرا در دوره صفویه
آستان قدس رضوی برای نخستین‌بار در دوره صفویه به صورت یک مجموعه منظم، منسجم و سازمان یافته، دارای مناصب و مشاغل اداری تحت‌نظر مستقیم تولیتی که از طرف پادشاه صفویه به مشهد می‌آمد، اداره می‌شد. این روند در دوران افشاریه و قاجاریه با فراز و نشیب‌هایی نیز ادامه داشت.
ادارات و بیوتات مختلفی در زمان صفویه در آستان قدس پایه‌گذاری شد که بعضی از آنها مانند مهمانسرا، کتابخانه و غیره تا به امروز باقی مانده‌اند. هر چند تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی با توجه به اسناد با عنوان «کارخانه مبارکه» به زمان صفویه بازمی‌گردد، اما زمینه‌های تأسیس آن به دوران قبل از صفویه، به ویژه به عهد تیموریان می‌رسد.
نام‌های مهمانسرا در ادوار گذشته
اسامی ابنیه و اماکن و امثال آن از موضوعات فرهنگی محسوب می‌گردد و فرهنگ‌ها نیز با گذشت زمان به دلایل گوناگون و تحت تأثیر عوامل مختلف دستخوش تغییرات می‌شوند، از این‌رو، نام و عنوان «مهمانسرا» نیز در طول حاکمیت سه سلسله تاریخی تغییراتی پذیرفته است.
مهمانسرا را در دوره تیموریان «غلورخانه» خوانده‌اند. در اسناد عصر صفویه از مهمانسرا با عناوینی همچون «مطبخ»، «مطبخ معموره»، «مطبخ سرکار فیض آثار»، «مطبخ خانه» و «مطبخ آستان مقدس» یاد شده است. در بیشتر اسناد دوره افشاریه از مهمانسرا با عناوین «مطبخ» و «مطبخ معموره» یاد شده که در واقع مشابه عناوین مهمانسرا در اسناد صفویه است. در دوره نادرشاه افشار از مهمانسرا حضرت با عنوان «مهمانخانه» نام برده می‌شد.
به اسناد عصر قاجاریه نگاهی بیاندازیم با عناوینی همچون «مطبخ»، «مطبخ خانه»، «مهمانخانه زوّاری»، «کارخانه مبارکه زوّاری»، «کارخانه مبارکه خادمی» و «کارخانجات مبارکه» «کارخانه»، «کارخانه خدّام»، «کارخانه آستانه»، «کارخانه زوّاری»، «کارخانه رضویه»، «کارخانجات» و «مطبخ سرکار فیض آثار» و نام‌های دیگر برمی‌خوریم. لازم به ذکر است که گاهی مواقع از مهمانسرای رضوی در اسناد و کتاب‌ها در هر سه دوره تاریخی با عنوان «شیلان» نیز نام برده‌اند.
هر دو کارخانه «زوّاری» و «خادمی» تا پایان عهد قاجاریه به همین نام نامیده می‌شدند تا اینکه در عصر پهلوی اول به یکدیگر ملحق و به «مهمانخانه حضرتی» معروف شد. در عهد پهلوی دوم در زمان نیابت تولیت دکتر سیدفخرالدین شادمان به مهمانسرای آستان قدس تغییر نام داد و اکنون پس از انقلاب اسلامی با عنوان رسمی «مهمانسراِ حضرت رضا(ع) مشغول فعالیت است.
مکان‌های قدیمی مهمانسرا
مهمانخانه حضرت در دوران صفویه، افشاریه و حتی تا اواسط حکومت قاجاریه همان مهمان‌خانه‌ای بود که بر روی صفه گنبدالله وردی‌خان قرار داشت. از اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار به بعد مهمانخانه زوّار و خدّام از یکدیگر جدا شده و برای زوّار مهمانسرایی در بست بالا ساخته می‌شود.
هر دو کارخانه تا سال 1354 شمسی در همین مکان قرار داشتند تا اینکه در این سال هر دو کارخانه زوّاری و خادمی تحت عنوان مهمانسرای آستان قدس رضوی به صورت یک جا و مشترک به ضلع شمالی بست پایین خیابان فعلی آن منتقل و ساختمان جدیدی برای آن احداث شد.
موقوفات مهمانسرا
تاریخ نخستین موقوفه‌ای که قسمتی از عایدات آن وقف بر اطعام شده به سال 931 قمری می‌رسد. موقوفات اختصاص یافته به آستان قدس رضوی در دوره صفویه، «شش مورد»، در دوره افشاریه «یک مورد» و در عصر قاجاریه نیز «یازده مورد» وقف به مهمانسرای حرم رضوی اختصاص دارد که واقفان مقرر کرده‌اند که قسمتی از عایدات آن صرف اطعام و پذیرایی زائران و خادمان حرم رضوی شود.
موقوفات غصب شده
با تضعیف روزافزون و نیز محدودیت جغرافیایی حکومت افشاریه به خراسان و درگیری‌های داخلی مدعیان سلطنت در کشور و هرج و مرج و فترت ناشی از تغییر حکومت از زندیه و افشاریه به قاجاریه، بسیاری از موقوفات آستان قدس از سوی افراد با قدرت، غصب شده و به طور قطع از خدمات مهمانسرا نیز کاسته شد.
احیای موقوفات غصب شده
میرزاموسی خان فرزند میرزاعیسی قائم‌مقام فراهانی از جانب فتحعلی‌شاه قاجار، برای نظم بخشیدن به امور آستان قدس رضوی که به دلیل درگیری‌های داخلی اواخر دوره افشاریه و فترت حاصل از تغییر سلطنت از افشاریه به قاجاریه در خراسان دچار هرج و مرج شده بود، به سِمت تولیت آستان قدس رضوی منتصب و به مشهد اعزام شد.
وی در مدت چهارده سال تولیت خود اصلاحات زیادی در اداره امور آستان قدس رضوی انجام داد. از اقدامات و اصلاحات مهم میرزاموسی‌خان در آستان قدس رضوی می‌توان از بازپس‌گیری موقوفات از متصرفان و احیا و اصلاح امور مهمانسرا و پذیرایی عزتمندانه از زائران در مهمانسرا نام برد.
