گزارش تحقيقي خبرگزاري فرهنگ رضوي/
آشنايي با ريشه و تاريخچه مراسم خيمه‌سوزي در ايران و عراق
مهسا کاشی‌پور: برگزاری مراسم خیمه‌سوزی در ظهر عاشورا از آیین‌های کهن و قدیمی ایام محرم است. این سنت ریشه در یکی از وقایع ظهر عاشورا، پیش از شهادت امام حسین (ع)، دارد که عمر بن سعد به دستور شمر بن ذی الجوشن اقدام به آتش زدن خیمه اهل بیت اباعبدالله (ع) می‌کند و ردای ایشان را در آتش می‌افکند و پس از به میدان رفتن و شهادت حضرت، سایر خیمه‌ها را نیز به آتش می‌کشد و زنان را به اسارت می‌برد.(1)
سرگذشت پیدایش خیمه‌سوزی در عراق
سرآغاز برپایی این مراسم به آغاز حکومت شیعی آل بویه در عراق باز می‌گردد. تاریخ شیعه امامیّه دارای مقاطع مهم تاریخی است که تشکیل حکومت آل بویه و سلطه این حکومت بر عراق یکی از این مقاطع مهم به شمار می‌آید.
طبق قاعده «الناسُ علی دینِ مُلوکهم»، در دوران سلطه آل بویه، که مذهب شیعه امامیّه را حمایت و ترویج می‌کرد، مراسم و مواسم شیعه امامیّه از قبیل عزاداری‌های عاشورا، جشن غدیر خم، سنّت زیارت عاشورا، زیارت قبور امامان شیعه علیه‌السلام، نحوه اذان گفتن شیعی، استفاده از مهر نماز که از تربت امام حسین علیه‌السلام ساخته شود و نشان‌ها و رنگ‌هایی همچون رنگ سیاه برای عزاداری و رنگ سفید در علم‌ها و نشانه علوی بودن، در این زمان گسترش یافتند و مراسم «التشابیه و خرق الخیام» که به شبیه‌سازی ماجرای صحرای کربلا و برپایی خیمه و آتش زدن آن اشاره دارد نیز در این زمان پایه‌گذاری و مرسوم گشت.(2)
از زمان حکومت آل بویه تا امروز، این مراسم به قوت خود باقی مانده است البته ناگفته نماند در برهه‌هایی از تاریخ سیاسی عراق و سایر کشورهای شیعی، این مراسم با اندکی سرکوب و ضعف مواجه شد اما به سرعت عظمت خود را بازیافت و اکنون به یکی از مراسم اصلی عزاداری سیدالشهداء تبدیل شده است.
.jpg)
همه ساله، همزمان با ظهر عاشورا مراسم آیینی سنتی «خیمه‌سوزان» روز دهم محرم در کربلای معلی برگزار می‌شود و سوگواران حسینی با برپایی خیمه‌های سبز و سفید رنگ در طول دهه محرم، آیین خیمه‌سوزان را برگزار می‌کنند.
در این آیین، به یاد خیمه‌های سوخته دشت کربلا، خیمه‌های برافراشته شده در طول دهه اول محرم در ظهر عاشورای حسینی به آتش کشیده می‌شود. هنگام آتش زدن این خیمه‌ها فریاد «وا حسین» و «وا زینب» طنین‌انداز می‌شود و مردم هم‌نوا با اسرای کربلا به عزاداری و سوگواری می‌پردازند.
عزاداران حسینی پس از آتش کشیده شدن خیمه‌های عزاداری به یاد غروب غمگین عاشورای حسینی ناله و زاری می‌کنند. در این آیین، مردم با پخش نذری از میهمانان و عزاداران حسینی پذیرایي کرده و تا پاسی از شب در کنار خیمه‌های آتش گرفته به سینه‌زنی و زنجیر زنی می‌پردازند.
.jpg)
مرور شکل‌گیری مراسم خیمه‌سوزی در ایران
سرآغاز پیدایش این رسم در ایران را می‌توان، شهر اهواز نامید که به عنوان اولین شهر ایران، در زمان حکومت صفویه، این مراسم را پایه‌گذاری و اجرا کرد.(3)
البته در ایران و در عصر صفوی، دیلمیان و قاجاریه این مراسم در انتهای تعزیه‌خوانی اجرا می‌شد و خیمه‌های بزرگ و کوچک، به رنگ‌های مشکی، سبز یا سفید در اطراف میدان تعزیه بر روی داربست‌هایی برافراشته می‌شد و به طور معمول پایان تعزیه‌خوانی و اندکی پس از اقامه نماز ظهر به یاد مصائب اهل بیت امام حسین (ع) و اسارات ایشان، به آتش کشیده می‌شد.(4)
.jpg)
در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی و خیمه‌سوزی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیهٔ دولت به دستور رضاخان، عزاداری سید الشهدا به صورت مخفیانه و پنهانی در کوی و برزن به اجرای مراسم عزاداری و خیمه‌سوزی انجام می‌شد که شکوه و عظمت پیشین خود را از دست داده بود.(5)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مراسم خیمه‌سوزی نه تنها به قوت خود باقی ماند بلکه با شکوه و عظمت بیشتری اجرا شد. با گذر زمان تعزیه‌خوانی شکل بومی و سنتی‌تری پیدا کرد و خیمه‌سوزی پس از مراسم عزاداری و مداحی رواج یافت. به این ترتیب که هر کدام از دسته‌جات عزاداری پیرامون خیمه‌ای که برافراشته‌اند به عزاداری می‌پردازند و سپس برای یادآوری و زنده نگه داشتن یاد سیدالشهداء، آن را به آتش می‌کشند. البته همه ساله در میدان‌های بزرگ و اصلی شهرهای ایران، خیمه‌های بزرگ و باشکوهی برافراشته شده که دسته‌جات عزاداری از نقاط مختلف شهر، اطراف آن گرد هم می‌آیند، و اندکی پس از اقامه نماز، همراه با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی و عزاداری، خیمه‌ها به آتش کشیده شده و عزاداران از بقایاي سوخته آن‌ها، مقداری برای تبرک بر می‌دارند.
پی نوشت
سرگذشت پیدایش خیمه‌سوزی در عراق
سرآغاز برپایی این مراسم به آغاز حکومت شیعی آل بویه در عراق باز می‌گردد. تاریخ شیعه امامیّه دارای مقاطع مهم تاریخی است که تشکیل حکومت آل بویه و سلطه این حکومت بر عراق یکی از این مقاطع مهم به شمار می‌آید.
طبق قاعده «الناسُ علی دینِ مُلوکهم»، در دوران سلطه آل بویه، که مذهب شیعه امامیّه را حمایت و ترویج می‌کرد، مراسم و مواسم شیعه امامیّه از قبیل عزاداری‌های عاشورا، جشن غدیر خم، سنّت زیارت عاشورا، زیارت قبور امامان شیعه علیه‌السلام، نحوه اذان گفتن شیعی، استفاده از مهر نماز که از تربت امام حسین علیه‌السلام ساخته شود و نشان‌ها و رنگ‌هایی همچون رنگ سیاه برای عزاداری و رنگ سفید در علم‌ها و نشانه علوی بودن، در این زمان گسترش یافتند و مراسم «التشابیه و خرق الخیام» که به شبیه‌سازی ماجرای صحرای کربلا و برپایی خیمه و آتش زدن آن اشاره دارد نیز در این زمان پایه‌گذاری و مرسوم گشت.(2)
از زمان حکومت آل بویه تا امروز، این مراسم به قوت خود باقی مانده است البته ناگفته نماند در برهه‌هایی از تاریخ سیاسی عراق و سایر کشورهای شیعی، این مراسم با اندکی سرکوب و ضعف مواجه شد اما به سرعت عظمت خود را بازیافت و اکنون به یکی از مراسم اصلی عزاداری سیدالشهداء تبدیل شده است.
همه ساله، همزمان با ظهر عاشورا مراسم آیینی سنتی «خیمه‌سوزان» روز دهم محرم در کربلای معلی برگزار می‌شود و سوگواران حسینی با برپایی خیمه‌های سبز و سفید رنگ در طول دهه محرم، آیین خیمه‌سوزان را برگزار می‌کنند.
در این آیین، به یاد خیمه‌های سوخته دشت کربلا، خیمه‌های برافراشته شده در طول دهه اول محرم در ظهر عاشورای حسینی به آتش کشیده می‌شود. هنگام آتش زدن این خیمه‌ها فریاد «وا حسین» و «وا زینب» طنین‌انداز می‌شود و مردم هم‌نوا با اسرای کربلا به عزاداری و سوگواری می‌پردازند.
عزاداران حسینی پس از آتش کشیده شدن خیمه‌های عزاداری به یاد غروب غمگین عاشورای حسینی ناله و زاری می‌کنند. در این آیین، مردم با پخش نذری از میهمانان و عزاداران حسینی پذیرایي کرده و تا پاسی از شب در کنار خیمه‌های آتش گرفته به سینه‌زنی و زنجیر زنی می‌پردازند.
مرور شکل‌گیری مراسم خیمه‌سوزی در ایران
سرآغاز پیدایش این رسم در ایران را می‌توان، شهر اهواز نامید که به عنوان اولین شهر ایران، در زمان حکومت صفویه، این مراسم را پایه‌گذاری و اجرا کرد.(3)
البته در ایران و در عصر صفوی، دیلمیان و قاجاریه این مراسم در انتهای تعزیه‌خوانی اجرا می‌شد و خیمه‌های بزرگ و کوچک، به رنگ‌های مشکی، سبز یا سفید در اطراف میدان تعزیه بر روی داربست‌هایی برافراشته می‌شد و به طور معمول پایان تعزیه‌خوانی و اندکی پس از اقامه نماز ظهر به یاد مصائب اهل بیت امام حسین (ع) و اسارات ایشان، به آتش کشیده می‌شد.(4)
در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی و خیمه‌سوزی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیهٔ دولت به دستور رضاخان، عزاداری سید الشهدا به صورت مخفیانه و پنهانی در کوی و برزن به اجرای مراسم عزاداری و خیمه‌سوزی انجام می‌شد که شکوه و عظمت پیشین خود را از دست داده بود.(5)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مراسم خیمه‌سوزی نه تنها به قوت خود باقی ماند بلکه با شکوه و عظمت بیشتری اجرا شد. با گذر زمان تعزیه‌خوانی شکل بومی و سنتی‌تری پیدا کرد و خیمه‌سوزی پس از مراسم عزاداری و مداحی رواج یافت. به این ترتیب که هر کدام از دسته‌جات عزاداری پیرامون خیمه‌ای که برافراشته‌اند به عزاداری می‌پردازند و سپس برای یادآوری و زنده نگه داشتن یاد سیدالشهداء، آن را به آتش می‌کشند. البته همه ساله در میدان‌های بزرگ و اصلی شهرهای ایران، خیمه‌های بزرگ و باشکوهی برافراشته شده که دسته‌جات عزاداری از نقاط مختلف شهر، اطراف آن گرد هم می‌آیند، و اندکی پس از اقامه نماز، همراه با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی و عزاداری، خیمه‌ها به آتش کشیده شده و عزاداران از بقایاي سوخته آن‌ها، مقداری برای تبرک بر می‌دارند.
پی نوشت
- العسکری، السید مرتضی. معالم المدرستين. ج 3. ص 110
ابن کثیر الدمشقی ابی الفداء الحافظ البدایة و النهایة، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405 ق/ 1989م، ج 11، ص 307 / مرعشی، تاریخ طبرستان، ص 67 / عبدالحسین زرّین کوب، پیشین، ص 478 / غیاث الدین بن همام الدین الحسنی خواند میر، حبیب السیر، تهران، خیّام، 1353، ج 2، ص 303
ابن الجوزی، ابی الفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد بن علی المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1358 ق، ج 7، ص 15 / ابوالمحاسن، النجوم الزاهرة، ج 2، ص 427
ستایشگر، مهدی. واژه‌نامهٔ موسیقی ایران زمین. چاپ دوّم. تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۱
کلاته، محمدامین. «کهن‌ترین سوگواری مذهبی: نمایش «تعزیه» هنر ناب ایرانی است که قدمت دیرینه‌ای دارد»، روزنامهٔ تهران امروز، پنجشنبه ۱۰ آذر ۱۳۹۰
