اوقات فراغت، عارضه بزرگ جوامع بشری در عصر حاضر است
به گزارش خبرگزاری رضوی، اسماعیل شفیعی سروستانی، مدیر موسسه موعود در یادداشتی به موضوع اوقات فراغت پرداخته است، مقوله ای که در زندگی ماشینی مدرن بیش از پیش اهمیت یافته است که در ادامه از نظر می گذرد:
امروزه، وسایل نقلیه مدرن و سریع السیر، مردم را بی احساس رنج سفر از یک گوشه جهان به اقصی نقاط عالم منتقل می سازد. دستگاه های مدرن مخابراتی نیز ارتباطات را سهل نموده و انسان را از بسیاری رفت و آمدها بی نیاز ساخته است.
رشد ابزار تولید، اتوماسیون (خودکارشدن) کارخانه ها و ساخته شدن ماشین آلات بزرگ نیاز مؤسسات را به داشتن نیروی انسانی کم و کمتر نموده است.
زندگی ماشینی، محدود شدن سال های فعالیت به ۳۰ یا حداکثر ۴۰ سال و بالاخره عرضه انواع و اقسام اطعمه و اشربه آماده و بسته بندی شده، همگی در زمره عواملی هستند که باعث افزایش ایام و ساعاتی شده اند که به اوقات فراغت معروف است.
تاریخ جدید بشر که با رنسانس مغرب زمین آغاز شد، تاریخ جدایی انسان از دو امر جدی حیات بود. زیرا، آدمی از سویی به تبع این جریان- رنسانس- بی تاریخ، بی گذشته و بی بنیاد شد و از دیگر سو فاقد آینده ای روشن.
یعنی انسان، در این دوره تاریخی همه تلاش خویش را مصروف درک «حال» نمود. این رویگردانی از هویت دینی و معنوی و مورد تردید قرار گرفتن همه دریافت های گذشته ملت ها به وسیله اندیشمندان غربی موجب شد تا وجه صرفا جسمانی دریافت های عقل تجربی و بالاخره «اصالت حال» وجه نظر انسان شود و بدین وسیله گذشته های خویش را با همه ویژگی هایش به دست فراموشی سپارد.
چشم پوشی از عالم ماوراء ماده و انکار عالم غیب نیز موجب بود تا این دو پای عجول به جهان پس از مرگ با دیده تردید بنگرد. تردیدی که آینده را نیز از این موجود گرفت.
این انسان دیگر دریافتهای خود را- بر اساس اصل ترقی- مطمئن و کافی می دانست و بر مدار آن به کندوکاو در زمین وسلطه جویی خویش ادامه می داد. ضمن آنکه راز مرگ و جهان پس از آن برایش تبدیل به سرنوشتی محتوم و مخوف شده بود، به گونه ای که همه تلاشش را مصروف عقب انداختن آن می کرد.
گفتیم که اوقات فراغت عارضه عصری انسان است. انسانی که سرخود و رها در کویر برهوت طی طریق می کند. حال باید پرسید که صاحبان کدام اندیشه و کدام تعریف از مرگ برای آدم اوقاتی را به عنوان «اوقات فراغت» قائلند!؟
فراغ از چه!؟ از رفتن!؟ از کشتن!؟ از مهیا شدن!؟ فراغت از سرنوشت محتوم پس از مرگ!؟ فراغت از دغدغه دهشتناک فرود پیک مرگ!؟ فراغت از ذکر، تسبیح و تهلیل!؟ فراغت از خود، هویت و حقیقت گرفتار آمده در طاق نسیان!؟ فراغت از خصم درونی «نفس»!؟ فراغت از خصم بیرونی «شیطان»!؟ فراغت از جوانی زودگذر و پیری زودرس که بسرعت همه فرصتها رااز بین می برد!؟ فراغت از تعلیم و تعلم اصول و فروعی که این مسافر را در رفتن به سر منزل مقصود یاری می دهد!؟ فراغت از تحکیم بنیان عمل!؟ فراغت از تبیین مفاهیم اخلاقی که آدمی را مهیای کسب معرفت می کند!؟ فراغت از همه معارفی که پشت مردان مرد را در کسب این فضیلت خم می سازد!؟ فراغت از بار بزرگی که آدمی بر دوش گرفته و باید به سر منزل برساند!؟
جا دارد تا از منادیان و مبشران «اوقات فراغت» و غنی سازان آن اوقات سؤال شود که آیا از آنچه گفته شد غفلت کرده اند یا مفروض خود را استغنا انسان از آن همه قرار داده اند!؟
آیا جز این است که نسخه های پرکننده اوقات فراغتی که می پیچند در زمره بازیها و لهو و لعبی هستند که کودکان را می فریبد و کودک صفتان را به هلاکت می اندازد؟
به نظر می رسد که «اوقات فراغت» را که محصول ابتلا انسان معاصر در فلک زدگی است ضرورت وجود آدمی فرض کرده اند که برای پر کردن آن برنامه ریزی می کنند و گر نه می بایست بر عکس عمل می کردند.
چه باید کرد تا انسان معاصر از ابتلاء به اوقات غافل کننده فراغت خلاصی یابد و مهیای گذر از عقبه ها و گردنه های مهیب حیات کوتاه مدتش شود؟
انسان فارغ، فراموشکاری است که تصویر و سیاهه شهر دور دست آرمانی را از تیررس نگاه خویش دورساخته است و در میان ابتلائات زمان، جویای اسبابی برای تحمل دوران غفلت خویش است.
در این میان نباید فراموش کرد که بسط علوم غربی و از جمله «علم الاجتماع» و «روانشناسی» تاثیر بسزایی در بسط تعاریف ایدئولوژی ها، مفروضات، پرسش ها و دسته بندی امور مختلف و مبتلابه داشته است.
ابتلاء مهلک غربزدگی و گسترش آن در میان ملل غیرغربی نیز خود موجب نشر آن مباحث در میان اینگونه اقوام شده است. بویژه تحصیلکردگان علوم جدید به هیچ روی از تبعات این آموخته ها در امان نبوده اند.
ضعف اعتقادات مذهبی و در حاشیه قرار گرفتن علوم دینی خود در قوام بخشیدن آن مباحث و رسمیت یافتن آنها در میان معلمان و مجریان امور فرهنگی و مدنی ملت های به اصطلاح امروز جهان سومی مؤثر بوده است اگر نگارنده را متهم به بدبینی نفرمایند، عمل سردمداران استکبار و امپریالیسم نیز نقش بسزایی در ایجاد وضعیت درهم ریخته فرهنگی و مدنی مردم جهان داشته است.
وقتی «جهان ولایی» عارض بر حال و روز انسان شد و «دنیامداری» چشم های معاداندیش آخرت گرایان را بست، تنها راه گریز از نگرانی روح کمال طلب و دغدغه نفس فرصت طلب، روی آوردن به انواع ابزار و وسایلی است که در هنگام فراغت از کار طاقت فرسا که به تبع وضع دوران حول محور اصالت سود می چرخد- لحظه ای آدمی را از غلتیدن در اضطراب اشی از طغیان و خودمحوری برهاند.
انواع و اقسام وسایل سرگرم کننده- که به اقتضای زیستن در عالم غربی حاصل آمده اند- همچون تلویزیون، ماهواره، ویدئو و انواع و اقسام بازی ها که با عنوان فنون ورزشی امکان سرگرم کردن این انسان را فراهم می آورند. همان که راز پنهان همه برنامه های ورزشی و همه محصولات کمپانیهای فیلم سازی است. «غافل ساختن عموم از آنچه در پنهان می گذرد.»
نباید از این نکته غفلت کرد که یکی از وظایف ورزش امروز جهان، «سیاست زدایی» است. بدین معنی که در میان غوغای مسائل ورزشی همگان از کنار رخدادهای سیاسی و اعمال استکباری دولتهای قدرت طلب بسادگی می گذرند. زیرا، هوشیاری سیاسی و فرهنگی همواره، مانع بزرگی بر سر راه عوامل خودکامه استکبار صهیونیستی و دست نشانده های آنان بوده است.
حال اگر هوشیاری در صفحه ذهن و قلب جوانان خانه کند، خطرات بسیاری برای قدرت های استکباری به وجود خواهد آورد پس چه بهتر که با انواع و اقسام وسایل، ابزار و راههای ایجاد غفلت سدی در مقابل هوشیاری سیاسی و فرهنگی ایجاد شود.
تعمق و غور در این مساله روشن می سازد که طرح موضوع «اوقات فراغت» و گفت وگو درباره «نحوه پر کردن این اوقات» از سویی به نوع تفکری بر می گردد که بر جهان امروز مستولی شده و انسان را در مدار تنگ دنیا و دنیامداری اسیر ساخته است و از دیگر سو به مجموعه عوامل سیاسی و اقتصادی بر می گردد که به سبب جایگیر شدن آن تعاریف و علمی شدن آنها سعی در استفاده از این وضع دارند تا انواع اطعمه، اشربه و البسه خود را به فروش رسانده و سیطره سیاسی خود را نیز گسترش دهند.
بر همه «دین باوران» آشکار است که هر انسان مکلف اعم از زن یا مرد تنها برای تنظیم روابط مادی حیات خود و مهیا کردن جسمش برای مؤدب شدن به ادب دین نیازمند آگاهی از حدود ۳۰۰۰ مساله شرعی و عمل بدان هاست تا مباد که در ورطه حرام و مکروه افتد و حیات اخروی خود را به مخاطره اندازد.
آیا می توان تعلیم این مسائل و ایجاد امکانات لازم برای عمل به آنها را تا سن ۶۰ و ۷۰ سالگی به تعویق انداخت. چنان است که مردی را به ناگاه بر تشک کشتی رو در روی حریفی قوی و زیرک قرار دهند. هیچ کشتی گیری در وقت رویارویی با حریف قادر به آموختن فنون کشتی، اجرا آنها و کسب پیروزی نبوده است.
حریفی چون نفس اماره فرصت طلب و شیطانی که آدمی را خوار و ذلیل می طلبد و مرگی که دیر یا زود فرا خواهد رسید و قیامتی که آدمی را به پای میز محاسبه می کشد و انسان، غافل از همه امور، چنان در بند حیات این جهانی گرفتار آمده است که آمادگی جسمانی خود را تا دم مرگ به تاخیر می اندازد.
این در حالی است که مؤدب شدن جسم به ادب شریعت تنها مقدمه مؤدب شدن نفس است و از آن پس تنها در مدرسه اخلاق است که مراتب رشد و صعود نفس فراهم می آید.
آیا این همه حکایت از غفلت انسان امروز و دست اندرکاران امر تعلیم و تربیت نمی کند؟ مگر اینکه در تعریف «انسان» و بیان «نقش و جایگاه او در میانه هستی» در میان منابع دینی و بیانات معصومین (ع) تجدید نظر کرده باشیم و انسان را حیوانی بپنداریم که در طول حیات از تنعمات حیوانی بهره می برد و در سرانجامی سیاه و تاریک به فراموشی سپرده می شود. باید گفت «فراغت» تنها برای این انسان معنی پیدا می کند.
سالهاست که همگی از بحرانی دم می زنیم که اساس اخلاق و زندگی مردم را به خطر انداخته است.
آیا هیچ پرسیده ایم که این بحران از میان کدام بستر برخاسته است؟
مگر نه این است که بحران، محصول طبیعی درگیری نیروهای متناقض است؟
آیا هیچ پرسیده ایم که میان آنچه برای انسانها عرضه می کنیم و خاستگاه نهاد آدمی چه نسبتی وجود دارد!؟
آیا هیچ پرسیده ایم که این همه دستورالعملهای اجتماعی و اخلاقی و … را از میان کدام منابع و با کدامین مبانی استخراج کرده ایم!؟
آیا اینها در جایی انسان را با خود و با فرایند حاصله از تناقض و کشمکش نیروها درگیر نمی سازد!؟
پس چگونه است که خود از بحران دم می زنیم و در همان حال عاملی برای بسط بحرانها می شویم باید توجه کرد که بحران مخربی که بسیاری از مناسبات مادی و فرهنگی ملتهای مسلمان را در برگرفته ناشی از خلاء مطالعات فرهنگی است. هیهات که برنامه ریزان، سیاستگذاران و مجریان پیش از مطالعه فراگیر درباره مسایل نظری و فرهنگی و کشف رابطه میان اعمال و مناسبات خرد و کلان و در باب سابقه تاریخی موضوعات، برنامه های اجرایی را تدوین نموده و امر به اجراء داده اند.
هشدار که تا غول بیابان نفریبد به سرابت.
امروزه، وسایل نقلیه مدرن و سریع السیر، مردم را بی احساس رنج سفر از یک گوشه جهان به اقصی نقاط عالم منتقل می سازد. دستگاه های مدرن مخابراتی نیز ارتباطات را سهل نموده و انسان را از بسیاری رفت و آمدها بی نیاز ساخته است.
رشد ابزار تولید، اتوماسیون (خودکارشدن) کارخانه ها و ساخته شدن ماشین آلات بزرگ نیاز مؤسسات را به داشتن نیروی انسانی کم و کمتر نموده است.
زندگی ماشینی، محدود شدن سال های فعالیت به ۳۰ یا حداکثر ۴۰ سال و بالاخره عرضه انواع و اقسام اطعمه و اشربه آماده و بسته بندی شده، همگی در زمره عواملی هستند که باعث افزایش ایام و ساعاتی شده اند که به اوقات فراغت معروف است.
تاریخ جدید بشر که با رنسانس مغرب زمین آغاز شد، تاریخ جدایی انسان از دو امر جدی حیات بود. زیرا، آدمی از سویی به تبع این جریان- رنسانس- بی تاریخ، بی گذشته و بی بنیاد شد و از دیگر سو فاقد آینده ای روشن.
یعنی انسان، در این دوره تاریخی همه تلاش خویش را مصروف درک «حال» نمود. این رویگردانی از هویت دینی و معنوی و مورد تردید قرار گرفتن همه دریافت های گذشته ملت ها به وسیله اندیشمندان غربی موجب شد تا وجه صرفا جسمانی دریافت های عقل تجربی و بالاخره «اصالت حال» وجه نظر انسان شود و بدین وسیله گذشته های خویش را با همه ویژگی هایش به دست فراموشی سپارد.
چشم پوشی از عالم ماوراء ماده و انکار عالم غیب نیز موجب بود تا این دو پای عجول به جهان پس از مرگ با دیده تردید بنگرد. تردیدی که آینده را نیز از این موجود گرفت.
این انسان دیگر دریافتهای خود را- بر اساس اصل ترقی- مطمئن و کافی می دانست و بر مدار آن به کندوکاو در زمین وسلطه جویی خویش ادامه می داد. ضمن آنکه راز مرگ و جهان پس از آن برایش تبدیل به سرنوشتی محتوم و مخوف شده بود، به گونه ای که همه تلاشش را مصروف عقب انداختن آن می کرد.
گفتیم که اوقات فراغت عارضه عصری انسان است. انسانی که سرخود و رها در کویر برهوت طی طریق می کند. حال باید پرسید که صاحبان کدام اندیشه و کدام تعریف از مرگ برای آدم اوقاتی را به عنوان «اوقات فراغت» قائلند!؟
فراغ از چه!؟ از رفتن!؟ از کشتن!؟ از مهیا شدن!؟ فراغت از سرنوشت محتوم پس از مرگ!؟ فراغت از دغدغه دهشتناک فرود پیک مرگ!؟ فراغت از ذکر، تسبیح و تهلیل!؟ فراغت از خود، هویت و حقیقت گرفتار آمده در طاق نسیان!؟ فراغت از خصم درونی «نفس»!؟ فراغت از خصم بیرونی «شیطان»!؟ فراغت از جوانی زودگذر و پیری زودرس که بسرعت همه فرصتها رااز بین می برد!؟ فراغت از تعلیم و تعلم اصول و فروعی که این مسافر را در رفتن به سر منزل مقصود یاری می دهد!؟ فراغت از تحکیم بنیان عمل!؟ فراغت از تبیین مفاهیم اخلاقی که آدمی را مهیای کسب معرفت می کند!؟ فراغت از همه معارفی که پشت مردان مرد را در کسب این فضیلت خم می سازد!؟ فراغت از بار بزرگی که آدمی بر دوش گرفته و باید به سر منزل برساند!؟
جا دارد تا از منادیان و مبشران «اوقات فراغت» و غنی سازان آن اوقات سؤال شود که آیا از آنچه گفته شد غفلت کرده اند یا مفروض خود را استغنا انسان از آن همه قرار داده اند!؟
آیا جز این است که نسخه های پرکننده اوقات فراغتی که می پیچند در زمره بازیها و لهو و لعبی هستند که کودکان را می فریبد و کودک صفتان را به هلاکت می اندازد؟
به نظر می رسد که «اوقات فراغت» را که محصول ابتلا انسان معاصر در فلک زدگی است ضرورت وجود آدمی فرض کرده اند که برای پر کردن آن برنامه ریزی می کنند و گر نه می بایست بر عکس عمل می کردند.
چه باید کرد تا انسان معاصر از ابتلاء به اوقات غافل کننده فراغت خلاصی یابد و مهیای گذر از عقبه ها و گردنه های مهیب حیات کوتاه مدتش شود؟
انسان فارغ، فراموشکاری است که تصویر و سیاهه شهر دور دست آرمانی را از تیررس نگاه خویش دورساخته است و در میان ابتلائات زمان، جویای اسبابی برای تحمل دوران غفلت خویش است.
در این میان نباید فراموش کرد که بسط علوم غربی و از جمله «علم الاجتماع» و «روانشناسی» تاثیر بسزایی در بسط تعاریف ایدئولوژی ها، مفروضات، پرسش ها و دسته بندی امور مختلف و مبتلابه داشته است.
ابتلاء مهلک غربزدگی و گسترش آن در میان ملل غیرغربی نیز خود موجب نشر آن مباحث در میان اینگونه اقوام شده است. بویژه تحصیلکردگان علوم جدید به هیچ روی از تبعات این آموخته ها در امان نبوده اند.
ضعف اعتقادات مذهبی و در حاشیه قرار گرفتن علوم دینی خود در قوام بخشیدن آن مباحث و رسمیت یافتن آنها در میان معلمان و مجریان امور فرهنگی و مدنی ملت های به اصطلاح امروز جهان سومی مؤثر بوده است اگر نگارنده را متهم به بدبینی نفرمایند، عمل سردمداران استکبار و امپریالیسم نیز نقش بسزایی در ایجاد وضعیت درهم ریخته فرهنگی و مدنی مردم جهان داشته است.
وقتی «جهان ولایی» عارض بر حال و روز انسان شد و «دنیامداری» چشم های معاداندیش آخرت گرایان را بست، تنها راه گریز از نگرانی روح کمال طلب و دغدغه نفس فرصت طلب، روی آوردن به انواع ابزار و وسایلی است که در هنگام فراغت از کار طاقت فرسا که به تبع وضع دوران حول محور اصالت سود می چرخد- لحظه ای آدمی را از غلتیدن در اضطراب اشی از طغیان و خودمحوری برهاند.
انواع و اقسام وسایل سرگرم کننده- که به اقتضای زیستن در عالم غربی حاصل آمده اند- همچون تلویزیون، ماهواره، ویدئو و انواع و اقسام بازی ها که با عنوان فنون ورزشی امکان سرگرم کردن این انسان را فراهم می آورند. همان که راز پنهان همه برنامه های ورزشی و همه محصولات کمپانیهای فیلم سازی است. «غافل ساختن عموم از آنچه در پنهان می گذرد.»
نباید از این نکته غفلت کرد که یکی از وظایف ورزش امروز جهان، «سیاست زدایی» است. بدین معنی که در میان غوغای مسائل ورزشی همگان از کنار رخدادهای سیاسی و اعمال استکباری دولتهای قدرت طلب بسادگی می گذرند. زیرا، هوشیاری سیاسی و فرهنگی همواره، مانع بزرگی بر سر راه عوامل خودکامه استکبار صهیونیستی و دست نشانده های آنان بوده است.
حال اگر هوشیاری در صفحه ذهن و قلب جوانان خانه کند، خطرات بسیاری برای قدرت های استکباری به وجود خواهد آورد پس چه بهتر که با انواع و اقسام وسایل، ابزار و راههای ایجاد غفلت سدی در مقابل هوشیاری سیاسی و فرهنگی ایجاد شود.
تعمق و غور در این مساله روشن می سازد که طرح موضوع «اوقات فراغت» و گفت وگو درباره «نحوه پر کردن این اوقات» از سویی به نوع تفکری بر می گردد که بر جهان امروز مستولی شده و انسان را در مدار تنگ دنیا و دنیامداری اسیر ساخته است و از دیگر سو به مجموعه عوامل سیاسی و اقتصادی بر می گردد که به سبب جایگیر شدن آن تعاریف و علمی شدن آنها سعی در استفاده از این وضع دارند تا انواع اطعمه، اشربه و البسه خود را به فروش رسانده و سیطره سیاسی خود را نیز گسترش دهند.
بر همه «دین باوران» آشکار است که هر انسان مکلف اعم از زن یا مرد تنها برای تنظیم روابط مادی حیات خود و مهیا کردن جسمش برای مؤدب شدن به ادب دین نیازمند آگاهی از حدود ۳۰۰۰ مساله شرعی و عمل بدان هاست تا مباد که در ورطه حرام و مکروه افتد و حیات اخروی خود را به مخاطره اندازد.
آیا می توان تعلیم این مسائل و ایجاد امکانات لازم برای عمل به آنها را تا سن ۶۰ و ۷۰ سالگی به تعویق انداخت. چنان است که مردی را به ناگاه بر تشک کشتی رو در روی حریفی قوی و زیرک قرار دهند. هیچ کشتی گیری در وقت رویارویی با حریف قادر به آموختن فنون کشتی، اجرا آنها و کسب پیروزی نبوده است.
حریفی چون نفس اماره فرصت طلب و شیطانی که آدمی را خوار و ذلیل می طلبد و مرگی که دیر یا زود فرا خواهد رسید و قیامتی که آدمی را به پای میز محاسبه می کشد و انسان، غافل از همه امور، چنان در بند حیات این جهانی گرفتار آمده است که آمادگی جسمانی خود را تا دم مرگ به تاخیر می اندازد.
این در حالی است که مؤدب شدن جسم به ادب شریعت تنها مقدمه مؤدب شدن نفس است و از آن پس تنها در مدرسه اخلاق است که مراتب رشد و صعود نفس فراهم می آید.
آیا این همه حکایت از غفلت انسان امروز و دست اندرکاران امر تعلیم و تربیت نمی کند؟ مگر اینکه در تعریف «انسان» و بیان «نقش و جایگاه او در میانه هستی» در میان منابع دینی و بیانات معصومین (ع) تجدید نظر کرده باشیم و انسان را حیوانی بپنداریم که در طول حیات از تنعمات حیوانی بهره می برد و در سرانجامی سیاه و تاریک به فراموشی سپرده می شود. باید گفت «فراغت» تنها برای این انسان معنی پیدا می کند.
سالهاست که همگی از بحرانی دم می زنیم که اساس اخلاق و زندگی مردم را به خطر انداخته است.
آیا هیچ پرسیده ایم که این بحران از میان کدام بستر برخاسته است؟
مگر نه این است که بحران، محصول طبیعی درگیری نیروهای متناقض است؟
آیا هیچ پرسیده ایم که میان آنچه برای انسانها عرضه می کنیم و خاستگاه نهاد آدمی چه نسبتی وجود دارد!؟
آیا هیچ پرسیده ایم که این همه دستورالعملهای اجتماعی و اخلاقی و … را از میان کدام منابع و با کدامین مبانی استخراج کرده ایم!؟
آیا اینها در جایی انسان را با خود و با فرایند حاصله از تناقض و کشمکش نیروها درگیر نمی سازد!؟
پس چگونه است که خود از بحران دم می زنیم و در همان حال عاملی برای بسط بحرانها می شویم باید توجه کرد که بحران مخربی که بسیاری از مناسبات مادی و فرهنگی ملتهای مسلمان را در برگرفته ناشی از خلاء مطالعات فرهنگی است. هیهات که برنامه ریزان، سیاستگذاران و مجریان پیش از مطالعه فراگیر درباره مسایل نظری و فرهنگی و کشف رابطه میان اعمال و مناسبات خرد و کلان و در باب سابقه تاریخی موضوعات، برنامه های اجرایی را تدوین نموده و امر به اجراء داده اند.
هشدار که تا غول بیابان نفریبد به سرابت.
