فرصتی که باید قدر دانست؛
زیارت پیاده امام رضا، ظرفیت عظیم اما غریب!
حسین ادبی/ پژوهشگر حوزه علمیه خراسان
بررسی عملکرد فرهنگی کشورهای مختلف، تجربه‌های ارزشمندی را در اختیار انسان قرار می دهد. گاه آنچنان از داشتن برخی ظرفیت‌ها غافلیم که وقتی می بینیم گروهی در یک کشور با داشتن درصد کمی از آنچه ما داریم، در عرصه فرهنگی عرض اندام کرده، انگشت حسرت به دهان می مانیم و با خود می اندیشیم، ما که بسیار بیشتر از آنها ظرفیت داشته‌ایم؟ پس چرا به ذهن ما نرسید که چنین کنیم و چرا تا به حال اینقدر از داشتن چنین فرصتی غافل بوده ایم؟!
یکی از ظرفیت‌های بزرگ کشور ما در حوزه فرهنگ، بارگاه مطهر امام رضا علیه‌السلام است. فرصت و ظرفیتی عظیم که هنوز پس از 38 سال کمتر استفاده ای از آن شده است. نمی‌توان این ظرفیت را ناشناخته نامید، زیرا پس از انقلاب اسلامی، افراد و شخصیتهای حقیقی و حقوقی بسیاری دلسوزانه زوایای مختلف این ظرفیت ناب را واکاویده و به متولیان مربوطه عرضه کرده‌اند، اما به دلایل عدیده، خلاقیت‌های فکری و فرهنگی دلباختگان این حریم مقدس نادیده انگاشته شد، به گونه‌ای که هنوز هم به طور شایسته مورد شناسایی و بهره‌برداری قرار نگرفته است.
در این نوشتار به دنبال واکاوی مقصر بلااستفاده ماندن این ظرفیت عظیم نیستیم، بلکه با عنایت به نزدیک شدن به دهه آخر صفر برآنیم تا با بررسی برخی از جوانب موضوع، متولیان این نهاد فرهنگی را یاری کنیم تا بتوانند در عرصه فرهنگ این مرز و بوم قدمی شایسته تر بردارند.
حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام یک ظرفیت بین المللی است. آمیخته‌ای از هنر و فرهنگ و معنویت که زمینه حضور مخاطبان متنوعی را در خود فراهم آورده است. اولین گام در عرصه فرهنگ، ایجاد احساس تعلق و دلبستگی مخاطب با عنصر فرهنگی است. احساس تعلقی که می تواند برای مخاطبان به تفکیک سنی، فرهنگی، دینی و ... فراهم شود. امام رضا علیه‌السلام و حرم مطهر این ظرفیت را دارد که همه انواع مخاطب مذکور را پوشش دهد. دهه آخر صفر دهه منتسب به امام رضاست. اگر چه این دهه با اربعین حسینی آغاز شده و به رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام و امام حسن مجتبی و امام رضا علیهماالسلام ختم می شود، اما به دلیل وجود بارگاه منور امام رضا علیه‌السلام در ایران، این دهه با توجه ویژه شیعیان و بالاخص ایرانیان به مشهد و حرم امام رضا علیه‌السلام مواجه است.
در سالهای اخیر پیاده‌روی اربعین حسینی به یکی از مناسک دینی و شعائر شیعی تبدیل شده است. به تبع آن، بسیاری از دلباختگان امامان شیعه که به هر دلیلی امکان حضور در پیاده‌روی اربعین را نداشته اند، زیارت با پای پیاده امام رضا را شعار خود قرار داده‌اند. پیر و جوان و روستایی و شهری، با هر فرهنگی در این پیاده روی مشارکت می کنند. استقبال مردم از این مراسم در سالهای اخیر به قدری افزایش یافت که تولیت آستان‌قدس رضوی را بر آن داشت تا در کنار ایستگاه های استقبال از زائرین که توسط مردم و به صورت خودجوش در مسیر حرکت زائرین پیاده راه اندازی شده بود، ایستگاههای پذیرایی و استراحتگاه هایی را تاسیس کند. آستان قدس البته در مسیر پیاده روی اربعین نیز خدماتی را به زائران پیاده کربلا ارائه می دهد، اما هیچکدام از این فعالیتها دلیل محکمی برای غفلت از ظرفیت عظیم زائران امام رضا علیه‌السلام در درون شهر مشهد نیست. در سالهای گذشته شاهد این کاستی بوده‌ایم که زائران پیاده تا مبادی ورودی شهر مشهد، مورد استقبال و پذیرایی قرار می گرفتند و همین که پایشان به شهر مشهد می رسید، دیگر خبری از حمایتها و پذیرایی های میانه راه نبود. این مشکل البته با تاسیس زائرسراها تا حدودی حل می شود اما مهمترین وجه پذیرایی یعنی توجه به بُعد فرهنگی حرکت این خیل عظیم همچنان مغفول مانده است. وقتی در میان زائران پیاده با زن و مرد، دختر و پسر جوان، نوجوان و کودکان مواجه هستیم، می طلبد که برای هرکدام از این سنین برنامه در خور داشته باشیم. مگر در طول سال چند بار دهه آخر صفر تکرار می شود؟ مگر چند بار در طول سال میزبانی این خیل عظیم دلباختگان نصیب شهر مشهد می شود؟ آیا نباید از این ظرفیت عظیم فرهنگی کمال بهره را ببریم؟ ساماندهی زائران در درون شهر مشهد، البته نباید به چالشی جدید تبدیل شود. باید به این نکته توجه ویژه داشت که هرگاه متولیان حکومتی در امور مربوط به فعالیت های مردمی وارد شده‌اند، نه تنها باعث رونق آن نشده اند که اساس و بنیان آن را در برخی مواقع نابود کرده‌اند. بنابراین ساماندهی زائران پیاده باید به گونه‌ای صورت گیرد که آفتها و مشکلات رفتارهای حکومتی را نداشته باشد. استفاده از ظرفیت های خلاقانه عموم مردم و حمایت از مردم و گروههای مردمی در صحنه، بهترین کار است.
جهت دهی به شیوه‌های عزاداری به ویژه عزاداری های خیابانی بسیار مهم است. در روزهای منتهی به دهه آخر صفر شاهد حضور دسته‌های عزاداری در خیابانهای اطراف حرم مطهر هستیم. دسته‌هایی که باعث ترافیک سنگین این خیابان‌ها و ایجاد مشکل برای مجاوران امام رضا علیه‌السلام می شود و ظرفیت و آستانه تحمل مجاورین برای پذیرایی از زائران را به پایین‌ترین درجه ممکن می رساند.
مدیریت میدان‌های اطراف حرم مطهر و زیرگذرها و همچنین پارکینگ های حرم مطهر از دیگر مسائل قابل توجه است. اگرچه ممکن است با این دلیل که نیاز امنیتی ایجاب می کند ورودی میدان‌های اطراف حرم را ببندیم، بتوانیم خودمان را راضی نگه داریم، اما قطعا زائر و یا مجاوری که برای ورود به حرم و زیارت با راههای بسته مواجه می شود، از این حرکت راضی و خشنود نخواهد بود. انجام اموری همچون بستن میدان‌ها و تفتیش صندوق عقب اتومبیلها و ... بیشتر از آنکه باعث امنیت جانی شود، امنیت روانی زائران را از آنها می گیرد و حرم مطهر را که مأمن پناهندگان به خاندان نبوت است، به محیطی ناامن تبدیل می کند. محیطی که فرد در آن هیچ ارتباط معنوی‌ای با امام رئوف برقرار نمی کند.
این سالها شاهد این هستیم که اربعین به ویترین هویت شیعی تبدیل شده است. آیا وقت آن نرسیده که به حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام و پیاده روی دهه آخر صفر به عنوان ظرفیت معرفی مانیفست شیعی توجه ویژه کنیم؟
در میان زائران پیاده اربعین، اهل سنت، مسیحیان و پیروان مسلکهای دیگر نیز یافت می شوند. چرا چنین تنوعی در میان عزاداران حسینی پدید می آید و در میان عزاداران رضوی نه؟ چرا همین که کاروانی از اهل سنت در میان زائران پیاده امام رضا علیه‌السلام مشاهده می شوند، احساس شگفتی می کنیم؟ مگر شگفتی دارد که امام یک مذهب در میان مذاهب اسلامی که خود، فرزند پیامبر آن دین است، مورد احترام پیروان آن دین قرار گیرد؟! پس چرا چنین می شود؟ شاید دلایل متعددی برای آن فرض گرفته شود، اما مهمترین دلیل این است که ما نتوانسته ایم برای طیف مخاطب زائران پیاده برنامه از پیش تنظیم شده فرهنگی تدارک ببینیم و خود را منتظر و متوقع حضور اهالی مذاهب و ادیان دیگر بدانیم، که اگر چنین می شد، دیگر حضور اهل سنت در این پیاده روی و بلکه حضور مسیحیان و زرتشتیان هم جای هیچ شگفتی نداشت.
ظرفیت‌های بصری حرم مطهر، زیبایی‌های تاریخی و معماری آن، رنگ‌آمیزی منحصر به فرد کاشی های حرم و مسجد گوهرشاد، همه و همه ظرفیت‌هایی است که می توان به عنوان ظرفیت‌های شکلی به آن توجه نمود. آرامش شگفت‌انگیز حرم که در عمق جان هر زائری می نشیند، یکی دیگر از ظرفیت‌های بالقوه این مکان مقدس است. ثبت لحظه‌های خاطره‌انگیز حضور در حرم مطهر باید به ابزاری برای احساس تعلق به این مکان مقدس تبدیل شود. در حال حاضر استفاده از دوربین گوشی‌های تلفن همراه برای عکاسی، به چالشی مهم در میان خادمان امام رضا علیه السلام مبدل شده است. به جای منع زائران از عکاسی و برخورد سلبی با این مقوله، می توان با استفاده از ظرفیت بصری حرم مطهر، هم زمینه رفع نیاز مردم به عکاسی را برطرف کرد و هم آرامش حرم و اطراف ضریح مطهر را به آن برگرداند. استفاده از خلاقیت فکری زائرین در ارائه پیشنهاد مناسب، بسیار کارگشاست.
زیارت پیاده امام رضا علیه‌السلام این ظرفیت را داراست که به مناسکی پربار و هدفمند تبدیل شود. حتی می توان ادعا کرد که معایب و افراط و تفریط‌هایی که در پیاده روی اربعین وجود دارد، می تواند با مدیریت از زیارت پیاده امام رضا علیه السلام حذف گردد.
یکی از ظرفیت‌های بزرگ کشور ما در حوزه فرهنگ، بارگاه مطهر امام رضا علیه‌السلام است. فرصت و ظرفیتی عظیم که هنوز پس از 38 سال کمتر استفاده ای از آن شده است. نمی‌توان این ظرفیت را ناشناخته نامید، زیرا پس از انقلاب اسلامی، افراد و شخصیتهای حقیقی و حقوقی بسیاری دلسوزانه زوایای مختلف این ظرفیت ناب را واکاویده و به متولیان مربوطه عرضه کرده‌اند، اما به دلایل عدیده، خلاقیت‌های فکری و فرهنگی دلباختگان این حریم مقدس نادیده انگاشته شد، به گونه‌ای که هنوز هم به طور شایسته مورد شناسایی و بهره‌برداری قرار نگرفته است.
در این نوشتار به دنبال واکاوی مقصر بلااستفاده ماندن این ظرفیت عظیم نیستیم، بلکه با عنایت به نزدیک شدن به دهه آخر صفر برآنیم تا با بررسی برخی از جوانب موضوع، متولیان این نهاد فرهنگی را یاری کنیم تا بتوانند در عرصه فرهنگ این مرز و بوم قدمی شایسته تر بردارند.
حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام یک ظرفیت بین المللی است. آمیخته‌ای از هنر و فرهنگ و معنویت که زمینه حضور مخاطبان متنوعی را در خود فراهم آورده است. اولین گام در عرصه فرهنگ، ایجاد احساس تعلق و دلبستگی مخاطب با عنصر فرهنگی است. احساس تعلقی که می تواند برای مخاطبان به تفکیک سنی، فرهنگی، دینی و ... فراهم شود. امام رضا علیه‌السلام و حرم مطهر این ظرفیت را دارد که همه انواع مخاطب مذکور را پوشش دهد. دهه آخر صفر دهه منتسب به امام رضاست. اگر چه این دهه با اربعین حسینی آغاز شده و به رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام و امام حسن مجتبی و امام رضا علیهماالسلام ختم می شود، اما به دلیل وجود بارگاه منور امام رضا علیه‌السلام در ایران، این دهه با توجه ویژه شیعیان و بالاخص ایرانیان به مشهد و حرم امام رضا علیه‌السلام مواجه است.
در سالهای اخیر پیاده‌روی اربعین حسینی به یکی از مناسک دینی و شعائر شیعی تبدیل شده است. به تبع آن، بسیاری از دلباختگان امامان شیعه که به هر دلیلی امکان حضور در پیاده‌روی اربعین را نداشته اند، زیارت با پای پیاده امام رضا را شعار خود قرار داده‌اند. پیر و جوان و روستایی و شهری، با هر فرهنگی در این پیاده روی مشارکت می کنند. استقبال مردم از این مراسم در سالهای اخیر به قدری افزایش یافت که تولیت آستان‌قدس رضوی را بر آن داشت تا در کنار ایستگاه های استقبال از زائرین که توسط مردم و به صورت خودجوش در مسیر حرکت زائرین پیاده راه اندازی شده بود، ایستگاههای پذیرایی و استراحتگاه هایی را تاسیس کند. آستان قدس البته در مسیر پیاده روی اربعین نیز خدماتی را به زائران پیاده کربلا ارائه می دهد، اما هیچکدام از این فعالیتها دلیل محکمی برای غفلت از ظرفیت عظیم زائران امام رضا علیه‌السلام در درون شهر مشهد نیست. در سالهای گذشته شاهد این کاستی بوده‌ایم که زائران پیاده تا مبادی ورودی شهر مشهد، مورد استقبال و پذیرایی قرار می گرفتند و همین که پایشان به شهر مشهد می رسید، دیگر خبری از حمایتها و پذیرایی های میانه راه نبود. این مشکل البته با تاسیس زائرسراها تا حدودی حل می شود اما مهمترین وجه پذیرایی یعنی توجه به بُعد فرهنگی حرکت این خیل عظیم همچنان مغفول مانده است. وقتی در میان زائران پیاده با زن و مرد، دختر و پسر جوان، نوجوان و کودکان مواجه هستیم، می طلبد که برای هرکدام از این سنین برنامه در خور داشته باشیم. مگر در طول سال چند بار دهه آخر صفر تکرار می شود؟ مگر چند بار در طول سال میزبانی این خیل عظیم دلباختگان نصیب شهر مشهد می شود؟ آیا نباید از این ظرفیت عظیم فرهنگی کمال بهره را ببریم؟ ساماندهی زائران در درون شهر مشهد، البته نباید به چالشی جدید تبدیل شود. باید به این نکته توجه ویژه داشت که هرگاه متولیان حکومتی در امور مربوط به فعالیت های مردمی وارد شده‌اند، نه تنها باعث رونق آن نشده اند که اساس و بنیان آن را در برخی مواقع نابود کرده‌اند. بنابراین ساماندهی زائران پیاده باید به گونه‌ای صورت گیرد که آفتها و مشکلات رفتارهای حکومتی را نداشته باشد. استفاده از ظرفیت های خلاقانه عموم مردم و حمایت از مردم و گروههای مردمی در صحنه، بهترین کار است.
جهت دهی به شیوه‌های عزاداری به ویژه عزاداری های خیابانی بسیار مهم است. در روزهای منتهی به دهه آخر صفر شاهد حضور دسته‌های عزاداری در خیابانهای اطراف حرم مطهر هستیم. دسته‌هایی که باعث ترافیک سنگین این خیابان‌ها و ایجاد مشکل برای مجاوران امام رضا علیه‌السلام می شود و ظرفیت و آستانه تحمل مجاورین برای پذیرایی از زائران را به پایین‌ترین درجه ممکن می رساند.
مدیریت میدان‌های اطراف حرم مطهر و زیرگذرها و همچنین پارکینگ های حرم مطهر از دیگر مسائل قابل توجه است. اگرچه ممکن است با این دلیل که نیاز امنیتی ایجاب می کند ورودی میدان‌های اطراف حرم را ببندیم، بتوانیم خودمان را راضی نگه داریم، اما قطعا زائر و یا مجاوری که برای ورود به حرم و زیارت با راههای بسته مواجه می شود، از این حرکت راضی و خشنود نخواهد بود. انجام اموری همچون بستن میدان‌ها و تفتیش صندوق عقب اتومبیلها و ... بیشتر از آنکه باعث امنیت جانی شود، امنیت روانی زائران را از آنها می گیرد و حرم مطهر را که مأمن پناهندگان به خاندان نبوت است، به محیطی ناامن تبدیل می کند. محیطی که فرد در آن هیچ ارتباط معنوی‌ای با امام رئوف برقرار نمی کند.
این سالها شاهد این هستیم که اربعین به ویترین هویت شیعی تبدیل شده است. آیا وقت آن نرسیده که به حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام و پیاده روی دهه آخر صفر به عنوان ظرفیت معرفی مانیفست شیعی توجه ویژه کنیم؟
در میان زائران پیاده اربعین، اهل سنت، مسیحیان و پیروان مسلکهای دیگر نیز یافت می شوند. چرا چنین تنوعی در میان عزاداران حسینی پدید می آید و در میان عزاداران رضوی نه؟ چرا همین که کاروانی از اهل سنت در میان زائران پیاده امام رضا علیه‌السلام مشاهده می شوند، احساس شگفتی می کنیم؟ مگر شگفتی دارد که امام یک مذهب در میان مذاهب اسلامی که خود، فرزند پیامبر آن دین است، مورد احترام پیروان آن دین قرار گیرد؟! پس چرا چنین می شود؟ شاید دلایل متعددی برای آن فرض گرفته شود، اما مهمترین دلیل این است که ما نتوانسته ایم برای طیف مخاطب زائران پیاده برنامه از پیش تنظیم شده فرهنگی تدارک ببینیم و خود را منتظر و متوقع حضور اهالی مذاهب و ادیان دیگر بدانیم، که اگر چنین می شد، دیگر حضور اهل سنت در این پیاده روی و بلکه حضور مسیحیان و زرتشتیان هم جای هیچ شگفتی نداشت.
ظرفیت‌های بصری حرم مطهر، زیبایی‌های تاریخی و معماری آن، رنگ‌آمیزی منحصر به فرد کاشی های حرم و مسجد گوهرشاد، همه و همه ظرفیت‌هایی است که می توان به عنوان ظرفیت‌های شکلی به آن توجه نمود. آرامش شگفت‌انگیز حرم که در عمق جان هر زائری می نشیند، یکی دیگر از ظرفیت‌های بالقوه این مکان مقدس است. ثبت لحظه‌های خاطره‌انگیز حضور در حرم مطهر باید به ابزاری برای احساس تعلق به این مکان مقدس تبدیل شود. در حال حاضر استفاده از دوربین گوشی‌های تلفن همراه برای عکاسی، به چالشی مهم در میان خادمان امام رضا علیه السلام مبدل شده است. به جای منع زائران از عکاسی و برخورد سلبی با این مقوله، می توان با استفاده از ظرفیت بصری حرم مطهر، هم زمینه رفع نیاز مردم به عکاسی را برطرف کرد و هم آرامش حرم و اطراف ضریح مطهر را به آن برگرداند. استفاده از خلاقیت فکری زائرین در ارائه پیشنهاد مناسب، بسیار کارگشاست.
زیارت پیاده امام رضا علیه‌السلام این ظرفیت را داراست که به مناسکی پربار و هدفمند تبدیل شود. حتی می توان ادعا کرد که معایب و افراط و تفریط‌هایی که در پیاده روی اربعین وجود دارد، می تواند با مدیریت از زیارت پیاده امام رضا علیه السلام حذف گردد.
اجرت با خود امام رضا علیه آلاف التحیه و السلام