مسجد؛ مرکز ثقل تمدنی
مصطفی مدرس مصلی (کارشناسی مهندسی شیمی از دانشگاه صنعتی شریف و دانش‌پژوه سطوح عالی حوزه علمیه قم)
قال الله تبارک‌وتعالی: «اِنَّ بُیوتِی فِی الْأَرْضِ اَلْمَسَاجِد»
پرده اول
در حدیثی قدسی حق سبحانه می‌فرماید: «اِنَّ بُیوتِی فِی الْأَرْضِ اَلْمَسَاجِدُ، فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیتِی أَلا إِنَّ عَلَی‌الْمَزُورِ کرَامَةَ الزَّائِر.»
پرده دوم
مرکز ثقل یا یک دستگاه از ذرات، در فیزیک، نقطه مشخصی است که در بسیاری از مسائل سیستم طوری رفتار می‌کند که گویی همه جرم آن در آن نقطه متمرکز است. مرکز ثقل فقط تابعی از جای و جرم ذراتی است که سامانه صلب را تشکیل می‌دهند. به نظر میرسد مرکز ثقل پدیده‌ای نفس الامری است و مختص به عالم ماده و اجرام ندارد بلکه کل حیات بشری با این مقوله درگیر است.
اگر بپذیریم که مرکز ثقل در حیات بشری و جهان انسانی نیز وجود دارد. این مرکز ثقل‌ها کدم‌اند؟ مسلماً بایستی هم در فضای نرم و فرهنگی به دنبال این مرکز ثقل‌ها باشیم و هم در فضای سخت و به تعبیری تمدنی.
آنچه که از مجموعه آیات، روایات، تاریخ و سیره رسول اکرم و حضرت امیر صلواتاللهعلیهما و نیز احکام شرع در باب مسجد برمی‌آید این است که مسجد جایگاهی بسیار ویژه در منظومه دین دارد و به تعبیری شاید بتوان گفت مسجد مرکز ثقل تمدنی برای ایجاد سازه‌های تمدن توحیدی است.
پرده سوم
پیش از آنکه در توضیح نقش‌آفرینی مرکز ثقل تمدنی توضیحاتی داده شود لازم است نقش مساجد در منظومه فکری امامین انقلاب نیز مرور مختصری شود:
1. بیاناتی از امام خمینی (ره):
مسجد، نهاد امامت و امارت
«مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این‌طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.»
مساجد، مرکز جنبش‌ها و حرکت‌های اسلامی
«مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بود.... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است. از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و واردکردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید!»
ضرورت اجتماعات انسانی ایمانی در مساجد
«مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها! اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌کند، این‌طور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد.»
«نماز را در جماعت بخوانید! اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ کنید! مساجدتان را محکم نگه‌دارید!»
مساجد، مرکز تبلیغات
«مسجد مرکز تبلیغ است. در صدر اسلام از همین مسجدها جیش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده. مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی بوده. هر وقت یک گرفتاری را طرح می‌کردند، صدا می‌کردند: «الصلوة مع الجماعة»، اجتماع می‌کردند. این گرفتاری را طرح می‌کردند، صحبت‌ها را می‌کردند. مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هر چه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید!»
2. بیانی از مقام معظم رهبری
تفاوت مسجد با معابد در ادیان دیگر
«معبد در همه ادیان هست -که می‌نشینند در آنجا و عبادت می‌کنند- لکن مسجد با معابد مسیحی و یهودی و بودایی و بعضی جاهای دیگر که ما دیده‌ایم یا شنیده‌ایم متفاوت است.
در مسجد، پیغمبر اکرم نمی‌رفت فقط نماز بخواند و بیرون بیاید؛ کاری که برای اجتماع پیش می‌آمد و مهم بود، صدا می‌زدند: «الصلوةُ جامِعَة»؛ بروید به سمت محل صلات؛ برای چه؟ برای اینکه راجع به مسئله جنگ مشورت کنیم یا خبر بدهیم یا همکاری کنیم یا بسیج کنیم امکانات را و بقیه چیزها؛
و شما در تاریخ اسلام مشاهده می‌کنید که مساجد، مرکزی برای تعلیم بود؛ می‌شنویم و در روایات می‌خوانیم که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی حلقه درس زید و عمرو و بکر از نحله‌های مختلف فکری و مذهبی وجود داشت؛ معنای این خیلی متفاوت است با کلیسا یا با کنیسه یهودی که فقط می‌روند آنجا، یک عبادتی می‌کنند و بیرون می‌آیند. مسجد پایگاه است و این پایگاه بر محور ذکر و نماز است.»
حامد الگار استاد مطالعات اسلامی و زبان فارسی در دانشگاه کالیفرنیا در باب نقش مساجد در نهضت انقلاب اسلامی چنین می‌نویسد:
«مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند، بلکه برعکس، مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید. به‌طور خلاصه، مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر بود.»
پرده چهارم
آنچه که دین در اختیار ما گذاشته است این است که ما سه وعده (حداقل دو وعده) جامعه ایمانی را به مسجد می‌کشانیم، اجتماعات انسانی ما نباید شکلی خنثی به خود بگیرد بلکه مسجد پایگاهی برای اجتماعات انسانی ایمانی علیه دستگاه طاغوت و استکبار است.
شور حماسی، حیات معنوی و عقلانیت انقلابی بایستی در اجتماعات دمیده شود. انفکاک نظام اداری و بروکراسی ما از مساجد، و بدتر از آن نظام آموزشی تربیتی ما از مساجد خطری بسیار بزرگ از باب هضم شدن در فضای ساختاری و تمدنی غرب برای ما محسوب می‌شود.
از دیگر سو چرا بایستی مدارس را از مساجد جدا کنیم؟
چرا سیستم قضایی - اداری ما از مساجد جدا شده‌اند؟
و فاجعه بارتر از این‌همه این است که مراکز و مؤسسات علمی در قم منفک از مساجد شده‌اند. مسجد نه تنها یک محله را بلکه یک شهر را می‌تواند آباد کند تجربه‌های خیره‌کننده مساجد موفق در این چند سال اخیر گواه بر این است که می‌توان از مرکزی به نام مسجد به نهاد زندگی و حیات جامعه انسانی در محله و شهر دست یافت و ویرایش‌هایی مؤثر به زندگی ایشان زد.
پرده اول
در حدیثی قدسی حق سبحانه می‌فرماید: «اِنَّ بُیوتِی فِی الْأَرْضِ اَلْمَسَاجِدُ، فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیتِی أَلا إِنَّ عَلَی‌الْمَزُورِ کرَامَةَ الزَّائِر.»
پرده دوم
مرکز ثقل یا یک دستگاه از ذرات، در فیزیک، نقطه مشخصی است که در بسیاری از مسائل سیستم طوری رفتار می‌کند که گویی همه جرم آن در آن نقطه متمرکز است. مرکز ثقل فقط تابعی از جای و جرم ذراتی است که سامانه صلب را تشکیل می‌دهند. به نظر میرسد مرکز ثقل پدیده‌ای نفس الامری است و مختص به عالم ماده و اجرام ندارد بلکه کل حیات بشری با این مقوله درگیر است.
اگر بپذیریم که مرکز ثقل در حیات بشری و جهان انسانی نیز وجود دارد. این مرکز ثقل‌ها کدم‌اند؟ مسلماً بایستی هم در فضای نرم و فرهنگی به دنبال این مرکز ثقل‌ها باشیم و هم در فضای سخت و به تعبیری تمدنی.
آنچه که از مجموعه آیات، روایات، تاریخ و سیره رسول اکرم و حضرت امیر صلواتاللهعلیهما و نیز احکام شرع در باب مسجد برمی‌آید این است که مسجد جایگاهی بسیار ویژه در منظومه دین دارد و به تعبیری شاید بتوان گفت مسجد مرکز ثقل تمدنی برای ایجاد سازه‌های تمدن توحیدی است.
پرده سوم
پیش از آنکه در توضیح نقش‌آفرینی مرکز ثقل تمدنی توضیحاتی داده شود لازم است نقش مساجد در منظومه فکری امامین انقلاب نیز مرور مختصری شود:
1. بیاناتی از امام خمینی (ره):
مسجد، نهاد امامت و امارت
«مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این‌طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.»
مساجد، مرکز جنبش‌ها و حرکت‌های اسلامی
«مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بود.... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است. از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و واردکردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید!»
ضرورت اجتماعات انسانی ایمانی در مساجد
«مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها! اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌کند، این‌طور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد.»
«نماز را در جماعت بخوانید! اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ کنید! مساجدتان را محکم نگه‌دارید!»
مساجد، مرکز تبلیغات
«مسجد مرکز تبلیغ است. در صدر اسلام از همین مسجدها جیش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده. مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی بوده. هر وقت یک گرفتاری را طرح می‌کردند، صدا می‌کردند: «الصلوة مع الجماعة»، اجتماع می‌کردند. این گرفتاری را طرح می‌کردند، صحبت‌ها را می‌کردند. مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هر چه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید!»
2. بیانی از مقام معظم رهبری
تفاوت مسجد با معابد در ادیان دیگر
«معبد در همه ادیان هست -که می‌نشینند در آنجا و عبادت می‌کنند- لکن مسجد با معابد مسیحی و یهودی و بودایی و بعضی جاهای دیگر که ما دیده‌ایم یا شنیده‌ایم متفاوت است.
در مسجد، پیغمبر اکرم نمی‌رفت فقط نماز بخواند و بیرون بیاید؛ کاری که برای اجتماع پیش می‌آمد و مهم بود، صدا می‌زدند: «الصلوةُ جامِعَة»؛ بروید به سمت محل صلات؛ برای چه؟ برای اینکه راجع به مسئله جنگ مشورت کنیم یا خبر بدهیم یا همکاری کنیم یا بسیج کنیم امکانات را و بقیه چیزها؛
و شما در تاریخ اسلام مشاهده می‌کنید که مساجد، مرکزی برای تعلیم بود؛ می‌شنویم و در روایات می‌خوانیم که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی حلقه درس زید و عمرو و بکر از نحله‌های مختلف فکری و مذهبی وجود داشت؛ معنای این خیلی متفاوت است با کلیسا یا با کنیسه یهودی که فقط می‌روند آنجا، یک عبادتی می‌کنند و بیرون می‌آیند. مسجد پایگاه است و این پایگاه بر محور ذکر و نماز است.»
حامد الگار استاد مطالعات اسلامی و زبان فارسی در دانشگاه کالیفرنیا در باب نقش مساجد در نهضت انقلاب اسلامی چنین می‌نویسد:
«مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند، بلکه برعکس، مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید. به‌طور خلاصه، مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر بود.»
پرده چهارم
آنچه که دین در اختیار ما گذاشته است این است که ما سه وعده (حداقل دو وعده) جامعه ایمانی را به مسجد می‌کشانیم، اجتماعات انسانی ما نباید شکلی خنثی به خود بگیرد بلکه مسجد پایگاهی برای اجتماعات انسانی ایمانی علیه دستگاه طاغوت و استکبار است.
شور حماسی، حیات معنوی و عقلانیت انقلابی بایستی در اجتماعات دمیده شود. انفکاک نظام اداری و بروکراسی ما از مساجد، و بدتر از آن نظام آموزشی تربیتی ما از مساجد خطری بسیار بزرگ از باب هضم شدن در فضای ساختاری و تمدنی غرب برای ما محسوب می‌شود.
از دیگر سو چرا بایستی مدارس را از مساجد جدا کنیم؟
چرا سیستم قضایی - اداری ما از مساجد جدا شده‌اند؟
و فاجعه بارتر از این‌همه این است که مراکز و مؤسسات علمی در قم منفک از مساجد شده‌اند. مسجد نه تنها یک محله را بلکه یک شهر را می‌تواند آباد کند تجربه‌های خیره‌کننده مساجد موفق در این چند سال اخیر گواه بر این است که می‌توان از مرکزی به نام مسجد به نهاد زندگی و حیات جامعه انسانی در محله و شهر دست یافت و ویرایش‌هایی مؤثر به زندگی ایشان زد.
