یادداشت اختصاصی/ نقش مسجد در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی
محمدعلی رجایی (دکترای حقوق)
«... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ.»
مسحد کانون اصلی تحولات و مرکز مهمی عبادی، سیاسی، آموزشی و تربیتی اسلام است. سیر و حرت تکاملی انسان، از مسجد آغاز میگردد با عبور از ملکوت و جبروت به عالم لاهوت مقام قرب الهی میرسد. مسجد در صدر اسلام دارای کارکردهای مختلف بود، صرفاً به نماز اختصاص نداشت، مرکز آموزش، مشاوره و تصمیم گیریهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی، نظامی و ... بود. هر وقت پیامبر(ص) میخواست مسأله جدید و یا تصمیمی را با مردم در میان بگذارد، با أذان بلال مردم مدینه در مسجد میآمدند و پیامبر(ص) موضوع و یا تصمیم جدید را به آنان ابلاغ و یا در میان میگذاشت.
هرچند که با پیشرفت علم و توسعه امکانات و ساخت مراکز دیگر، از کارکردهای مسجد کاسته شد، ولیبازهم پایگاه بسیار مهمی است برای جهاد فکری، تعلیم و تعلم معارف اسلامی و کانونی مناسبی است برای تبادل افکار در جهت تأثیرگذاری و تأثر پذیری مسلمانان از همدیگر. تأثیرات مفید و اثربخش، مسجد صرفا به ثواب سرای آخرت منحصر نمیشود، بلکه در همین جهان نیز آثار فرهنگی تربیتی، فراوانی برای افراد و خانوادههای مؤمن و اهل مسجد دارد. ذیلاً به بعضی از کارکردهای مسجد که در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی، نقش دارد، به صورت خلاصه اشاره شده است.
مسجد جایگاه عبادت و خودسازی و تمرین عملی فرهنگ اسلامی
مسجد مکان مقدسی است که هیچ جای دیگری از نظر قداست و پاکی به پای آن نمی‌رسد، بهترین و مناسبترین جایگاه برای عبادت و خودسازی می باشد. جای برای تقرب و اُنس با خدا است. جایگاهیکه محل اُنس و تقرب با خدا باشد، مسلماً افکار و اندیشههای شیطانی و هوسهای نفسانی کنترل شده و کمتر بروز و ظهور میکند. اندیشه های الهی و شیطانی دو قطب مخالف همند. هرجا که یکی قدرت بروز و ظهورش قوی تر شد، دیگری ضعیف و کمرنگ میشود.
تقدس و پاکی مسجد به این جهت است که جایگاهی است برای ذکر و عبادت پروردگار عالم؛ مکانیکه در آن ذکر و یاد خدا است، مسلماً یاد شیاطین و افکار شیطانی به فراموشی سپرده میشود. هرجا و هر وقت که اندیشههای شیطانی بروز و ظهور نداشت، اندیشههای حق و حقایق ربانی رشد مییابد، اعمال خیر و نیک به منصه ظهور رسیده و تجلی مییابد. توسعه فرهنگ اسلامی مبتنی بر اصلاح، تربیت و رشد افراد است، نه گسترش سرزمین و تولید آهن و ابزار.
آمار جهانی و منقطهای، نشان می دهد افرادیکه با مسجد، معبد و یا سایر مراگز دینی در ارتباط هستند، نسبت به کسانیکه با این مراکز در ارتباط نمی‌باشند جرایم کمتری را مرتکب می‌شوند. نیروی انتظامی تهران و قم در ماه مبارک سال های 31-1430(ه ش) اعلام کرد، در ماه مبارک رمضان جرایم به صورت بسیار قابل توجه، کاهش یافت. این آمار مؤید این است که اماکن مقدسه و اوقات مبارکه (مکانها و زمانهای عبادت) در خودسازی و تربیت و کاهش جرم، فوق العاده تأثیرگذار است.
انسان های خود ساخته و کاملی چون سلمان، ابوذر، مقدار، عمار و مالک اشترها، با جهاد و مبارزه، ایثار و فدا کاری خود، در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی نقش بسیار عمده داشتند، درس سعادت و کمال جوی، ایثار و رشادت را، از مسجد و مسجدی ها آموخته بودند. بنابر این مسجد در گسترش و ماندگاری فرهنگ اسلامی، نقش بی بدیل دارد.
مسجد مرکز آموزش و تعلیم معارف و فرهنگ اسلامی
پایه دیگری رشد و توسعه، آموزش و تربیت است که موجب تقویت ایمان و بنیه علمی میگردد. علم پایه اصلی عزت، استقلال و توسعه است. در فرهنگ اسلامی مسجد مرکز و کانون اصلی آموزش، تعلیم و تربیت میباشد. اسلام در این زمینه إیده های پیشرو دارد و از نظر تاریخی و باورها طلایه دار است. علم را ارزش میداند، به عالم و معلم احترام قائل است. «هلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ.» آموختن علم و دانش را برای زن و مرد، از گهواره تاگور، لازم و ضروری میداند.«طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ» «اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْد»
مسجد مرکز مهم جهاد فکری، تعلیم و تعلم معارف اسلامی است، در گذشته بخش عمدة تعلیمات در مساجد انجام میگرفت. امروز نیز علیرغم گسترش امکانات و ایجاد اماکن آموزشی، بازهم مسجد از اهمیت خاصی برخورداراست و نقش قابل توجهی در تعلیم، تربیت و گسترش فرهنگ، آداب و سنن اسلامی دارد. به علاوة برگزاری نمازهای شبانه روزی، بسیاری از مراسم مذهبی، فرهنگی، تعلیمی و آموزشی در مساجد برگزار گردیده و اجرا میشود. انجام این چنین مراسم که اکثرا به صورت خطابه، موعظه و درس اخلاق در مساجد ارایه میگردد، در آگاهی، اصلاح و تربیت مسلمانان نقش به سزا دارد. داشتن ارتباط با مسجد باعث مجالست با دانایان، علما، و پرهیزکاران میشود که در نهایت باعث زیادی علم و آگاهی گردیده و اسباب رشد، هدایت و توسعه فرهنگی را فراهم میکند.
در گذشته تمام مراحل آموزش و پرورش، تعلیم و تربیت در مسجد انجام میگرفت، تمام علماء و بزرگان صدر اسلام که خدمات بسیار ارزنده و ماندگار را در جهت توسعه فرهنگ اسلامی و ماندگاری آن انجام داده و پایه های تمدن اسلامی را بنا نهاده اند، آنانی بودند که در مسجد آموزش دیدند و علم آموختند، خود نیز شاگردان شان را در همین مکان مقدس آموزش داده و تربیت نمودند، بهمین خاطر است که مسجد در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی نقش عمده و تعیین کننده داشته و دارد.
مسجد زمینه ساز معاشرت با آگاهان و نیکان و باز آموزی فرهنگ و آداب اسلامی
مجاورت و همنشینی در اندیشه، گفتار و رفتار انسان اثرگذار است. همنشینی با خوبان، باعث رشد و کمال میگردد، چونکه رفتار و گفتارهای نیک آنان اثرات سازنده و نیک بر همراهان گذارده باعث راهنمایی، اصلاح و آنان میشود، چنان که همنشینی با بداندیشان، اثرات منفیگذارده، زمینة گمراهی را فراهم میکند.
در لسان احادیث، برای معاشرت و همنشینی با نیکان اثرات مثبت و سازندة زیادی ذکر شده است. از منظر جرم شناسی در بحث معاشرتهای ترجیحی، نیز ثابت شد است که همنشینی با گروهها و افرادیکه حامل کجروی و هنجارشکن هستند، زمینه انحراف و گمراهی را فراهم میکند و معاشرت با افراد صالح و گروه نیکان بر شخصیت معاشرت کننده تأثیرگذارده زمینه اصلاح و تربیت آنان را فراهم نموده از ناهنجاریها، بد اخلاقی و جرم پیشگیری میکند.
بسیاری از مسجدی ها افراد صالح و با فرهنگ هستند و معمولا در انجام فرایض و سایر برنامههای دینی، فرهنگی و اجتماعی، که مسجد برگزار میگردد، زمینه ملاقات و همنشینی با آنان فراهم میشود. همین گفتگوها، مراودات و رفتارهای نیک و پسندیدة آنان بر بقیه تأثیرگذارده، زمینة اصلاح و تربیت آنان را فراهم میکند و در نتیجه باعث توسعه و گسترش فرهنگ و آداب اسلامی میگردد.
روشن است که بنیاد فرهنگ و اخلاق اسلامی مبتنی بر تقوی، خودسازی، فلاح و رستگاری بنا نهاده شده است، دوستی و همنشین با نیکان، افراد ساخته شده و رستگار، در سرنوشت انسان فوق العاده تأثیرگذار بوده و آینده او را رقم میزند. مسجد مهم ترین مرکزی است که انسان های ساخته شده، صالح و آگاه را در آن میشود یافت و با آنان دوست شد و از تجریبه ها و راهنمایی آنان استفاده کرد، فرهنگ، آداب و اخلاق اسلامی را از آنان آموخت و از این فرصت در راستای صلاح، رستگاری و سعادت خود، سود برد. پس نقش مسجد از این جهت که انسان های وارسته و با فرهنگ را در آنجا می شود یافت و با آنان همنشین و هم صحبت شد و از آنان تأثیر پذیرفت، آداب و اخلاق آموخت؛ در توسعه فرهنگ، اخلاق و آداب اسلامی نقش بی بدیل دارد!
مسجد مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی و حکومتی
پیامبر بعد از هجرت به مدینه در اولین فرصت مسجد قبا را ساخت و از آن بعنوان مرکز و کانون تمام فعالیت های عبادی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و آموزشی، استفاده میکرد.
طرح و تؤری تشکیل حکمت اسلامی در مسجد برنامه ریزی شده و شکل گرفت. بعد از آن که حکوت نبوی(ص) اولین قدرت سیاسی اسلامی تشکیل شد، مرکز فرماندهی آن مسجد بود. در مورد تمام مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی در مسجد تصمیم گیری میشد. از هیئت های سیاسی و نمایندگان اقوام و دولت های خارجی در مسجد استقبال و با آنان مذاکره میشد. مسلمانان غیر از مسجد هیچ مرکز دیگری نداشتند. پیامبر اسلام(ص) در کنار ستون استوانه نمایندگان اقوام و دولت های خارجی را به حضور پذیرفته، معاهدات سیاسی، اقتصادی و نظامی با آنان امضا میفرمودند. مسجد صرفا یک عبادتگاه نبود؛ بلکه مرکز سیاسی و اجتماعی بود، پیامبر(ص) و مسلمانان با استفاده از مسجد امور دین، حکومت و اجتماع را اداره میکردند.
مسجد دادگستری و مرجع حل و فصل دعاوی
در صد اسلام تمام دعای حقوقی و کیفری در مسجد مورد بررسی قرار گرفته و حل و فصل میگردید. ستون استوانه در مسجد النبی(ص) و تکۀ القضاء در مسجد کوفه معروف است. این که یکی از کارکردهای مهم مسجد قضاوت و دادرسی بوده و از مسجد بعنوان دادگستری اسلامی جهت حل وفصل دعای جامعه اسلامی استفاده میشد، تاریخ و داستان طولانی و مفصل دارد و دراین مختصر نمیگنجد.
مسجد مقر فرماندهی نظامی
در عصر پیامبر(ص)، خلفاء و تا مدتها بعد مسجد مقر اصلی فرماندهی نظامی بود. پیامبر(ص) در مسجد با فرماندهان و کارآگاهان نظامی مینشست و مشاوره میکرد، در مورد جنگ و صلح تصمیم گیری مینمودند. هنگام اعزام به جنگ نیروهای نظامی را در مسجد جمع آوری کرده، راهنمایی، تشویق و تجهیز مینمودند. در جنگ بدر مجاهدان اسلام از مسجد اعزام شدند، در جنگ احد پیامبرگرامی اسلام(ص)، در مورد جنگ احد در مسجدی در اطراف مدینه بنام عُرق الظبیه، با اصحاب و کارشناسان جنگ مشاوره فرمودند.
بنا بر این مسجد در گذشته مرکز اصلی فرماندهی نظامی و اداره جنگ و مسائل نظامی بوده و تصمیات اصلی در مورد جنگ و یا صلح در این مکان مقدس اتخاذ میگردید، پس همانگونه که اصل جنگ و دفاع در گسترش و توسعه فرهنگ و جامعه نقش تعیین کننده دارد، مراکز تصمیم گیری مناسب و تصمیات بجا، بموقع و متناسب با توانمندی خود و قدرت دشمن، نیز نقش آفرین و تعیین کننده است. لذا مسجد که مقر فرماندهی جنگ و نیروهای نظامی بوده، در حفظ و توسعه فرهنگ اسلامی نقش مؤثر داشته و دارد.
جمع بندی و نتیجه گیری
از مجموع مباحث و تحلیل های فوق به این نتیجه می رسیم که مسجد در حفظ و توسعه فرهنگ اسلامی جایگاه بسیار عالی و کارکردهای گسترده و تأثیرگذار داشته. هرچند که امروز آن کارکردهای گسترده گذشته را ندارد، ولی در عین حال جدی و قابل توجه است که اگر به این کارکردها توجه شود و بصورت صحیح مورد بهره برداری قرار بگیرد، بخش عمده از مشکلات و گرفتاری های جهان اسلام و مسلمان، حل و فصل گردیده و موجب حفظ، توسته و ماندگاری فرهنگ اصیل اسلامی و عزت مسلمانان میگردد.
مسحد کانون اصلی تحولات و مرکز مهمی عبادی، سیاسی، آموزشی و تربیتی اسلام است. سیر و حرت تکاملی انسان، از مسجد آغاز میگردد با عبور از ملکوت و جبروت به عالم لاهوت مقام قرب الهی میرسد. مسجد در صدر اسلام دارای کارکردهای مختلف بود، صرفاً به نماز اختصاص نداشت، مرکز آموزش، مشاوره و تصمیم گیریهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی، نظامی و ... بود. هر وقت پیامبر(ص) میخواست مسأله جدید و یا تصمیمی را با مردم در میان بگذارد، با أذان بلال مردم مدینه در مسجد میآمدند و پیامبر(ص) موضوع و یا تصمیم جدید را به آنان ابلاغ و یا در میان میگذاشت.
هرچند که با پیشرفت علم و توسعه امکانات و ساخت مراکز دیگر، از کارکردهای مسجد کاسته شد، ولیبازهم پایگاه بسیار مهمی است برای جهاد فکری، تعلیم و تعلم معارف اسلامی و کانونی مناسبی است برای تبادل افکار در جهت تأثیرگذاری و تأثر پذیری مسلمانان از همدیگر. تأثیرات مفید و اثربخش، مسجد صرفا به ثواب سرای آخرت منحصر نمیشود، بلکه در همین جهان نیز آثار فرهنگی تربیتی، فراوانی برای افراد و خانوادههای مؤمن و اهل مسجد دارد. ذیلاً به بعضی از کارکردهای مسجد که در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی، نقش دارد، به صورت خلاصه اشاره شده است.
مسجد جایگاه عبادت و خودسازی و تمرین عملی فرهنگ اسلامی
مسجد مکان مقدسی است که هیچ جای دیگری از نظر قداست و پاکی به پای آن نمی‌رسد، بهترین و مناسبترین جایگاه برای عبادت و خودسازی می باشد. جای برای تقرب و اُنس با خدا است. جایگاهیکه محل اُنس و تقرب با خدا باشد، مسلماً افکار و اندیشههای شیطانی و هوسهای نفسانی کنترل شده و کمتر بروز و ظهور میکند. اندیشه های الهی و شیطانی دو قطب مخالف همند. هرجا که یکی قدرت بروز و ظهورش قوی تر شد، دیگری ضعیف و کمرنگ میشود.
تقدس و پاکی مسجد به این جهت است که جایگاهی است برای ذکر و عبادت پروردگار عالم؛ مکانیکه در آن ذکر و یاد خدا است، مسلماً یاد شیاطین و افکار شیطانی به فراموشی سپرده میشود. هرجا و هر وقت که اندیشههای شیطانی بروز و ظهور نداشت، اندیشههای حق و حقایق ربانی رشد مییابد، اعمال خیر و نیک به منصه ظهور رسیده و تجلی مییابد. توسعه فرهنگ اسلامی مبتنی بر اصلاح، تربیت و رشد افراد است، نه گسترش سرزمین و تولید آهن و ابزار.
آمار جهانی و منقطهای، نشان می دهد افرادیکه با مسجد، معبد و یا سایر مراگز دینی در ارتباط هستند، نسبت به کسانیکه با این مراکز در ارتباط نمی‌باشند جرایم کمتری را مرتکب می‌شوند. نیروی انتظامی تهران و قم در ماه مبارک سال های 31-1430(ه ش) اعلام کرد، در ماه مبارک رمضان جرایم به صورت بسیار قابل توجه، کاهش یافت. این آمار مؤید این است که اماکن مقدسه و اوقات مبارکه (مکانها و زمانهای عبادت) در خودسازی و تربیت و کاهش جرم، فوق العاده تأثیرگذار است.
انسان های خود ساخته و کاملی چون سلمان، ابوذر، مقدار، عمار و مالک اشترها، با جهاد و مبارزه، ایثار و فدا کاری خود، در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی نقش بسیار عمده داشتند، درس سعادت و کمال جوی، ایثار و رشادت را، از مسجد و مسجدی ها آموخته بودند. بنابر این مسجد در گسترش و ماندگاری فرهنگ اسلامی، نقش بی بدیل دارد.
مسجد مرکز آموزش و تعلیم معارف و فرهنگ اسلامی
پایه دیگری رشد و توسعه، آموزش و تربیت است که موجب تقویت ایمان و بنیه علمی میگردد. علم پایه اصلی عزت، استقلال و توسعه است. در فرهنگ اسلامی مسجد مرکز و کانون اصلی آموزش، تعلیم و تربیت میباشد. اسلام در این زمینه إیده های پیشرو دارد و از نظر تاریخی و باورها طلایه دار است. علم را ارزش میداند، به عالم و معلم احترام قائل است. «هلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ.» آموختن علم و دانش را برای زن و مرد، از گهواره تاگور، لازم و ضروری میداند.«طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ» «اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْد»
مسجد مرکز مهم جهاد فکری، تعلیم و تعلم معارف اسلامی است، در گذشته بخش عمدة تعلیمات در مساجد انجام میگرفت. امروز نیز علیرغم گسترش امکانات و ایجاد اماکن آموزشی، بازهم مسجد از اهمیت خاصی برخورداراست و نقش قابل توجهی در تعلیم، تربیت و گسترش فرهنگ، آداب و سنن اسلامی دارد. به علاوة برگزاری نمازهای شبانه روزی، بسیاری از مراسم مذهبی، فرهنگی، تعلیمی و آموزشی در مساجد برگزار گردیده و اجرا میشود. انجام این چنین مراسم که اکثرا به صورت خطابه، موعظه و درس اخلاق در مساجد ارایه میگردد، در آگاهی، اصلاح و تربیت مسلمانان نقش به سزا دارد. داشتن ارتباط با مسجد باعث مجالست با دانایان، علما، و پرهیزکاران میشود که در نهایت باعث زیادی علم و آگاهی گردیده و اسباب رشد، هدایت و توسعه فرهنگی را فراهم میکند.
در گذشته تمام مراحل آموزش و پرورش، تعلیم و تربیت در مسجد انجام میگرفت، تمام علماء و بزرگان صدر اسلام که خدمات بسیار ارزنده و ماندگار را در جهت توسعه فرهنگ اسلامی و ماندگاری آن انجام داده و پایه های تمدن اسلامی را بنا نهاده اند، آنانی بودند که در مسجد آموزش دیدند و علم آموختند، خود نیز شاگردان شان را در همین مکان مقدس آموزش داده و تربیت نمودند، بهمین خاطر است که مسجد در توسعه و ماندگاری فرهنگ اسلامی نقش عمده و تعیین کننده داشته و دارد.
مسجد زمینه ساز معاشرت با آگاهان و نیکان و باز آموزی فرهنگ و آداب اسلامی
مجاورت و همنشینی در اندیشه، گفتار و رفتار انسان اثرگذار است. همنشینی با خوبان، باعث رشد و کمال میگردد، چونکه رفتار و گفتارهای نیک آنان اثرات سازنده و نیک بر همراهان گذارده باعث راهنمایی، اصلاح و آنان میشود، چنان که همنشینی با بداندیشان، اثرات منفیگذارده، زمینة گمراهی را فراهم میکند.
در لسان احادیث، برای معاشرت و همنشینی با نیکان اثرات مثبت و سازندة زیادی ذکر شده است. از منظر جرم شناسی در بحث معاشرتهای ترجیحی، نیز ثابت شد است که همنشینی با گروهها و افرادیکه حامل کجروی و هنجارشکن هستند، زمینه انحراف و گمراهی را فراهم میکند و معاشرت با افراد صالح و گروه نیکان بر شخصیت معاشرت کننده تأثیرگذارده زمینه اصلاح و تربیت آنان را فراهم نموده از ناهنجاریها، بد اخلاقی و جرم پیشگیری میکند.
بسیاری از مسجدی ها افراد صالح و با فرهنگ هستند و معمولا در انجام فرایض و سایر برنامههای دینی، فرهنگی و اجتماعی، که مسجد برگزار میگردد، زمینه ملاقات و همنشینی با آنان فراهم میشود. همین گفتگوها، مراودات و رفتارهای نیک و پسندیدة آنان بر بقیه تأثیرگذارده، زمینة اصلاح و تربیت آنان را فراهم میکند و در نتیجه باعث توسعه و گسترش فرهنگ و آداب اسلامی میگردد.
روشن است که بنیاد فرهنگ و اخلاق اسلامی مبتنی بر تقوی، خودسازی، فلاح و رستگاری بنا نهاده شده است، دوستی و همنشین با نیکان، افراد ساخته شده و رستگار، در سرنوشت انسان فوق العاده تأثیرگذار بوده و آینده او را رقم میزند. مسجد مهم ترین مرکزی است که انسان های ساخته شده، صالح و آگاه را در آن میشود یافت و با آنان دوست شد و از تجریبه ها و راهنمایی آنان استفاده کرد، فرهنگ، آداب و اخلاق اسلامی را از آنان آموخت و از این فرصت در راستای صلاح، رستگاری و سعادت خود، سود برد. پس نقش مسجد از این جهت که انسان های وارسته و با فرهنگ را در آنجا می شود یافت و با آنان همنشین و هم صحبت شد و از آنان تأثیر پذیرفت، آداب و اخلاق آموخت؛ در توسعه فرهنگ، اخلاق و آداب اسلامی نقش بی بدیل دارد!
مسجد مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی و حکومتی
پیامبر بعد از هجرت به مدینه در اولین فرصت مسجد قبا را ساخت و از آن بعنوان مرکز و کانون تمام فعالیت های عبادی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و آموزشی، استفاده میکرد.
طرح و تؤری تشکیل حکمت اسلامی در مسجد برنامه ریزی شده و شکل گرفت. بعد از آن که حکوت نبوی(ص) اولین قدرت سیاسی اسلامی تشکیل شد، مرکز فرماندهی آن مسجد بود. در مورد تمام مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی در مسجد تصمیم گیری میشد. از هیئت های سیاسی و نمایندگان اقوام و دولت های خارجی در مسجد استقبال و با آنان مذاکره میشد. مسلمانان غیر از مسجد هیچ مرکز دیگری نداشتند. پیامبر اسلام(ص) در کنار ستون استوانه نمایندگان اقوام و دولت های خارجی را به حضور پذیرفته، معاهدات سیاسی، اقتصادی و نظامی با آنان امضا میفرمودند. مسجد صرفا یک عبادتگاه نبود؛ بلکه مرکز سیاسی و اجتماعی بود، پیامبر(ص) و مسلمانان با استفاده از مسجد امور دین، حکومت و اجتماع را اداره میکردند.
مسجد دادگستری و مرجع حل و فصل دعاوی
در صد اسلام تمام دعای حقوقی و کیفری در مسجد مورد بررسی قرار گرفته و حل و فصل میگردید. ستون استوانه در مسجد النبی(ص) و تکۀ القضاء در مسجد کوفه معروف است. این که یکی از کارکردهای مهم مسجد قضاوت و دادرسی بوده و از مسجد بعنوان دادگستری اسلامی جهت حل وفصل دعای جامعه اسلامی استفاده میشد، تاریخ و داستان طولانی و مفصل دارد و دراین مختصر نمیگنجد.
مسجد مقر فرماندهی نظامی
در عصر پیامبر(ص)، خلفاء و تا مدتها بعد مسجد مقر اصلی فرماندهی نظامی بود. پیامبر(ص) در مسجد با فرماندهان و کارآگاهان نظامی مینشست و مشاوره میکرد، در مورد جنگ و صلح تصمیم گیری مینمودند. هنگام اعزام به جنگ نیروهای نظامی را در مسجد جمع آوری کرده، راهنمایی، تشویق و تجهیز مینمودند. در جنگ بدر مجاهدان اسلام از مسجد اعزام شدند، در جنگ احد پیامبرگرامی اسلام(ص)، در مورد جنگ احد در مسجدی در اطراف مدینه بنام عُرق الظبیه، با اصحاب و کارشناسان جنگ مشاوره فرمودند.
بنا بر این مسجد در گذشته مرکز اصلی فرماندهی نظامی و اداره جنگ و مسائل نظامی بوده و تصمیات اصلی در مورد جنگ و یا صلح در این مکان مقدس اتخاذ میگردید، پس همانگونه که اصل جنگ و دفاع در گسترش و توسعه فرهنگ و جامعه نقش تعیین کننده دارد، مراکز تصمیم گیری مناسب و تصمیات بجا، بموقع و متناسب با توانمندی خود و قدرت دشمن، نیز نقش آفرین و تعیین کننده است. لذا مسجد که مقر فرماندهی جنگ و نیروهای نظامی بوده، در حفظ و توسعه فرهنگ اسلامی نقش مؤثر داشته و دارد.
جمع بندی و نتیجه گیری
از مجموع مباحث و تحلیل های فوق به این نتیجه می رسیم که مسجد در حفظ و توسعه فرهنگ اسلامی جایگاه بسیار عالی و کارکردهای گسترده و تأثیرگذار داشته. هرچند که امروز آن کارکردهای گسترده گذشته را ندارد، ولی در عین حال جدی و قابل توجه است که اگر به این کارکردها توجه شود و بصورت صحیح مورد بهره برداری قرار بگیرد، بخش عمده از مشکلات و گرفتاری های جهان اسلام و مسلمان، حل و فصل گردیده و موجب حفظ، توسته و ماندگاری فرهنگ اصیل اسلامی و عزت مسلمانان میگردد.
