به مناسبت سالروز تولد پرویز مشکاتیان آهنگساز و موسیقی دان خطه خراسان؛
تحلیلی بر جایگاه موسیقی در اسلام
خبرگزاری رضوی_ زهرا رفعتی؛ موسیقی همواره در اسلام با تاکید بر حرام و حلال بودن دارای جایگاه بحث است و در مجموع گوش دادن به ترانه و موسیقی هایی که طرب انگیز و مناسب با مجالس لهو ولعب است حرام می باشد. مطرب و لهوی، دو واژه کلیدى است که در باب غنا و موسیقى به کار مى رود. به معنای دقیق تر «طرب» به حالت سبک وزنى و سبک عقلى گفته مى شود که در اثر شنیدن آواز یا آهنگ، در روان و نفس آدمى پدید مى آید و او را از حد اعتدال خارج مى کند. این امر تنها به حالت شادى اختصاص نمى یابد؛ بلکه ممکن است از آهنگ هاى غم و حزن آور نیز به دست آید. با پژوهشى اندک در قرآن و روایات و دیدگاه برخى از روان شناسان و پزشکان، مى توان موارد ذیل را از حکمت هاى حرمت موسیقى و غنا دانست؛ زیان بخشى غنا بر اعصاب، گرایش به فساد، غفلت از یاد خدا.
عقیده رهبر انقلاب اسلامی در مورد موسیقی
رهبر انقلاب اسلامی نیز بهمن سال ۷۷ در جلسه ای با جوانان در خصوص موسیقی می فرمایند«ببینید، موسیقى اگر انسان را به بیکارگى و ابتذال و بى حالى و واخوردگى از واقعیتهاى زندگى و امثال اینها بکشاند، این موسیقى، موسیقى حلال نیست؛ موسیقى حرام است موسیقى اگر چنانچه انسان را از معنویت، از خدا و از ذکر غافل کند، این موسیقى حرام است. موسیقى اگر انسان را به گناه و شهوترانى تشویق کند، این موسیقى حرام است؛ از نظر اسلام این است. موسیقى اگر این خصوصیات مضر و موجب حرمت را نداشته باشد، البته آن وقت حرام نیست. اینهایى را که من گفتم، بعضى از آنها در موسیقى بى کلام و در سازهااست؛ بعضى هم حتى در کلمات است. یعنى ممکن است فرضاً یک موسیقى ساده ى بى ضررى را اجرا کنند، لیکن شعرى که در این موسیقى خوانده مى شود، شعر گمراه کننده یى باشد؛ شعر تشویق کننده ى به بى بندوبارى، به ولنگارى، به شهوترانى، به غفلت و این طور چیزها باشد؛ آن وقت حرام مى شود. بنابراین، آن چیزى که شاخص حرمت و حلیت در موسیقى است و نظر شریف امام هم در اواخر حیات مبارکشان - که آن نظریه را در باب موسیقى دادند - به همین مطلب بود، ممکن است موسیقى - به اصطلاح فقهى اش - موسیقى لهوى باشد. «لهو» یعنى غفلت، یعنى دور شدن از ذکر خدا، دور شدن از معنویت؛ دور شدن از واقعیتهاى زندگى؛ دور شدن از کار و تلاش و فرو غلتیدن در ابتذال و بى بندوبارى. این موسیقى مى شود حرام. اگر این با کیفیت اجرا حاصل بشود، اگر با کلام حاصل بشود؛ فرقى نمى کند. بنابراین، مرز بین موسیقى حرام و حلال ؛ ایرانى بودن، سنتى بودن، قدیمى بودن، کلاسیک بودن، غربى بودن یا شرقى بودن نیست ؛ «مرز» آن چیزى است که من عرض کردم».
پرویز مشکاتیان و آهنگسازی جهانی
با ذکر این‌مقدمه که به واقع امروز (۲۴ اردیبهشت) سالروز تولد پرویز مشکاتیان موسیقی دان و آهنگساز برجسته کشورمان است نگاهی به جایگاه موسیقی در اسلام می اندازم و قبل از آن اشاره ای کوتاه به زندگی نامه این هنرمند نیشابوری و خطه خراسان می کنیم.
پرویز مشکاتیان متولد بیست و‌چهارمین روز از دومین ماه بهار سال ۱۳۳۴ است که زمانی که فقط ۶ سال سن داشت نزد پدرش حسن مشکاتیان موسیقی دان بزرگ، به تحصیل این هنر آموخت و از همان سن کم در جشنواره های مختلف موسیقی دانش آموزی شرکت‌می نمود و نبوغ ذاتی باعث کسب رتبه و مقام برتر در همان اوان جوانی میشد. و به اندازه ای در این مسیر مصمم بود و به وادی موسیقی علاقه داشت که در سال ۵۳ در دانشگاه هنرهای زیبایی دانشگاه تهران قبول و به صورت علمی و آکادمیک این رشته را ادامه داد. مشکاتیان از سال ۱۳۵۶و زیر نظر هوشنگ ابتهاج همکاری با رادیو را آغاز کرد ولی پس از واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از رادیو استعفا داد و مؤسسه چاووش را با همکاری هنرمندان گروه عارف و شیدا تشکیل داد و با همکاری شهرام ناظری، تصنیف مرا عاشق را بر روی شعر مولانا ساخت.
در کارنامه کاری او حضور و فعالیت خسرو صدا ایران محمدرضا شجریان ثبت شده و او این خوش شانسی را داشت که با این استاد گرانقدر همکاری کند. در واقع مشکاتیان از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۷ با محمدرضا شجریان همکاری داشت که نتیجه این همکاری، آثار ماندگاری چون بیداد، آستان جانان، سر عشق، نوا و دستان بود. پرویز مشکاتیان در همه این آثار، به‌عنوان آهنگساز و نوازنده سنتور (در سِرّ عشق به‌عنوان نوازنده سه‌تار) همکاری داشت.
جایگاه موسیقی در اسلام
در متن ترجمه شده سخنراني دکتر سید حسین نصر،نویسنده، نظریه‌پرداز و استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا، پيرامون ابعاد شرعي و معنوي اسلام و موسيقي بيان شده كه در بردارنده برخي نكات كلي و مبهم و در خور تأمل است كه با هم مرور مي‌كنيم.
1. حكم موسيقي
در آغاز بايد گفت در حرمت موسيقي غنايي اختلافي ميان فقهاي شيعه نمي‌باشد. مرحوم صاحب جواهر ادعاي اجماع بر حرمت نموده است، علاوه بر آن آيات متعدد و روايات بسياري در اين زمينه وارد شده است، هر چند در مصاديق غنا و تعريف شرعي آن اختلاف نظر است، و در عين حال در حرمت بسياري از موارد آن شبهه‌اي وجود ندارد و همه آن را از مصاديق غنا مي‌دانند، همانند آن جا كه موسيقي آوايي و يا ابزاري مطرب بوده و مناسب مجالس لهو و لعب باشد. در نتيجه اين كلام كه «در مورد اين قوانين، اجماع وجود ندارد» و «هيچ حكم شرعي خاصي عليه موسيقي در اسلام وجود ندارد» صحيح نمي‌باشد و هم چنين بيان اين نكته كه «بسياري از مراجع نبود اين حكم (حرمت) را موهبتي پنداشته‌اند»، با سيره عملي و مكتوبات فقهي علماي شيعه مطابقت ندارد؛ مگر اين كه مراد ايشان علماي اهل سنت باشد.
2. موسيقي در اذان و قرآن مدّاحي:
آقاي نصر بيان داشتند كه موسيقي در قرآن و اذان و مداحي حلال مي‌باشد؛ كه مطلبي صحيح است، اين دست از موسيقي آوايي بدون اشكال بلكه بر نيكو خواندن آنها تأكيد شده است، البته در اين موارد نيز احاديث متعددي وارد شده، كه از غنا و خواندن به سبك و لحن‌هاي اهل لهو و باطل و همراه با ترجيح پرهيز شود كه در صورت تخلف گناه و عذاب مضاعف دارد.
3. موسيقي در عروسي:
ايشان درباره مطلب در خور تأملي بيان كردند كه: «مي‌دانيم پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ اجراي موسيقي در مراسم عروسي را نه تنها پذيرفته، بلكه مردم را نيز ترغيب كرده است... بنابراين، موسيقي در مراسم عروسي و موسيقي در جشن‌هاي مختلف خانوادگي از جمله در مراسم ختنه سوزان در سراسر جهان اسلام امري پذيرفته است».
الف. اطلاق اين كلام و ذكر برخي موارد ديگر در كنار مراسم عروسي صحيح نمي‌باشد، البته برخي از فقهاء حكم به جواز غنا در جشن شب زفاف عروسي داده‌اند. اين حكم مخصوص عروسي آن هم در مجلس زنانه مي‌باشد. به شرط آن كه زن و مرد مختلط نبوده و نامحرم صداي آنها را نشنود و مقارن با اعمال خلاف ديگر نباشد. همان گونه مرحوم صاحب وسائل در بابي تحت همين عنوان حديثي از امام صادق ذكر نموده كه امام بعد از بيان حرمت زنان آوازخوان فرمودند: مگر در مجلسي زفاف عروسي، كه جايز مي‌باشد.
ب. هيچ يك از فقهاي شيعه اشاره‌اي به جواز در جشن‌هاي خانوادگي و مانند آن ندارد و جز در شب زفاف، ساير موارد جايز نمي‌باشد.
ج. تا آن جا كه ديده شده و در كتب روايي و يا فقهي مورد استفاده واقع گرديده، حكم به جواز غنا در جشن زفاف است؛ امّا ترغيب پيامبر و تأكيد و سفارش ايشان به اين امر ديده نشده و حتي فقهايي كه قائل به جواز غنا در جشن زفاف شدند به چنين روايتي اشاره و استناد نكردند.
در اين جا لازم به ذكر است، مداحي و مولودي خواني غيرغنايي در موارد فوق اشكال ندارد.
4. ايشان علي رغم تأكيد بر بيان مرز بين موسيقي حلال و حرام، تعريف روشني ارائه نداده و ذكري از مصاديق موسيقي حرام به ميان نياورند كه در اين باره به بيان امام راحل و مقام معظم رهبري اكتفا مي‌كنيم:
امام خميني از موسيقي حرام تحت عناوين لهوي و مخدّر مغز و انديشه و عامل غفلت، ياد مي‌كند؛ و مقام معظم رهبري مي‌گويد:
موسيقي اگر انسان را به بيكارگي، ابتذال، بي‌حالي و واخوردگي از واقعيت‌هاي زندگي و امثال اينها بكشاند، موسيقي حلال نيست. موسيقي اگر انسان را از معنويت از خدا و ذكر غافل كند و انسان را به گناه و شهوت‌راني تشويق كند، موسيقي حرام است. و اگر اين خصوصيت مضرّ و موجب حرمت را نداشته باشد حرام نيست».
عقیده رهبر انقلاب اسلامی در مورد موسیقی
رهبر انقلاب اسلامی نیز بهمن سال ۷۷ در جلسه ای با جوانان در خصوص موسیقی می فرمایند«ببینید، موسیقى اگر انسان را به بیکارگى و ابتذال و بى حالى و واخوردگى از واقعیتهاى زندگى و امثال اینها بکشاند، این موسیقى، موسیقى حلال نیست؛ موسیقى حرام است موسیقى اگر چنانچه انسان را از معنویت، از خدا و از ذکر غافل کند، این موسیقى حرام است. موسیقى اگر انسان را به گناه و شهوترانى تشویق کند، این موسیقى حرام است؛ از نظر اسلام این است. موسیقى اگر این خصوصیات مضر و موجب حرمت را نداشته باشد، البته آن وقت حرام نیست. اینهایى را که من گفتم، بعضى از آنها در موسیقى بى کلام و در سازهااست؛ بعضى هم حتى در کلمات است. یعنى ممکن است فرضاً یک موسیقى ساده ى بى ضررى را اجرا کنند، لیکن شعرى که در این موسیقى خوانده مى شود، شعر گمراه کننده یى باشد؛ شعر تشویق کننده ى به بى بندوبارى، به ولنگارى، به شهوترانى، به غفلت و این طور چیزها باشد؛ آن وقت حرام مى شود. بنابراین، آن چیزى که شاخص حرمت و حلیت در موسیقى است و نظر شریف امام هم در اواخر حیات مبارکشان - که آن نظریه را در باب موسیقى دادند - به همین مطلب بود، ممکن است موسیقى - به اصطلاح فقهى اش - موسیقى لهوى باشد. «لهو» یعنى غفلت، یعنى دور شدن از ذکر خدا، دور شدن از معنویت؛ دور شدن از واقعیتهاى زندگى؛ دور شدن از کار و تلاش و فرو غلتیدن در ابتذال و بى بندوبارى. این موسیقى مى شود حرام. اگر این با کیفیت اجرا حاصل بشود، اگر با کلام حاصل بشود؛ فرقى نمى کند. بنابراین، مرز بین موسیقى حرام و حلال ؛ ایرانى بودن، سنتى بودن، قدیمى بودن، کلاسیک بودن، غربى بودن یا شرقى بودن نیست ؛ «مرز» آن چیزى است که من عرض کردم».
پرویز مشکاتیان و آهنگسازی جهانی
با ذکر این‌مقدمه که به واقع امروز (۲۴ اردیبهشت) سالروز تولد پرویز مشکاتیان موسیقی دان و آهنگساز برجسته کشورمان است نگاهی به جایگاه موسیقی در اسلام می اندازم و قبل از آن اشاره ای کوتاه به زندگی نامه این هنرمند نیشابوری و خطه خراسان می کنیم.
پرویز مشکاتیان متولد بیست و‌چهارمین روز از دومین ماه بهار سال ۱۳۳۴ است که زمانی که فقط ۶ سال سن داشت نزد پدرش حسن مشکاتیان موسیقی دان بزرگ، به تحصیل این هنر آموخت و از همان سن کم در جشنواره های مختلف موسیقی دانش آموزی شرکت‌می نمود و نبوغ ذاتی باعث کسب رتبه و مقام برتر در همان اوان جوانی میشد. و به اندازه ای در این مسیر مصمم بود و به وادی موسیقی علاقه داشت که در سال ۵۳ در دانشگاه هنرهای زیبایی دانشگاه تهران قبول و به صورت علمی و آکادمیک این رشته را ادامه داد. مشکاتیان از سال ۱۳۵۶و زیر نظر هوشنگ ابتهاج همکاری با رادیو را آغاز کرد ولی پس از واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از رادیو استعفا داد و مؤسسه چاووش را با همکاری هنرمندان گروه عارف و شیدا تشکیل داد و با همکاری شهرام ناظری، تصنیف مرا عاشق را بر روی شعر مولانا ساخت.
در کارنامه کاری او حضور و فعالیت خسرو صدا ایران محمدرضا شجریان ثبت شده و او این خوش شانسی را داشت که با این استاد گرانقدر همکاری کند. در واقع مشکاتیان از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۷ با محمدرضا شجریان همکاری داشت که نتیجه این همکاری، آثار ماندگاری چون بیداد، آستان جانان، سر عشق، نوا و دستان بود. پرویز مشکاتیان در همه این آثار، به‌عنوان آهنگساز و نوازنده سنتور (در سِرّ عشق به‌عنوان نوازنده سه‌تار) همکاری داشت.
جایگاه موسیقی در اسلام
در متن ترجمه شده سخنراني دکتر سید حسین نصر،نویسنده، نظریه‌پرداز و استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا، پيرامون ابعاد شرعي و معنوي اسلام و موسيقي بيان شده كه در بردارنده برخي نكات كلي و مبهم و در خور تأمل است كه با هم مرور مي‌كنيم.
1. حكم موسيقي
در آغاز بايد گفت در حرمت موسيقي غنايي اختلافي ميان فقهاي شيعه نمي‌باشد. مرحوم صاحب جواهر ادعاي اجماع بر حرمت نموده است، علاوه بر آن آيات متعدد و روايات بسياري در اين زمينه وارد شده است، هر چند در مصاديق غنا و تعريف شرعي آن اختلاف نظر است، و در عين حال در حرمت بسياري از موارد آن شبهه‌اي وجود ندارد و همه آن را از مصاديق غنا مي‌دانند، همانند آن جا كه موسيقي آوايي و يا ابزاري مطرب بوده و مناسب مجالس لهو و لعب باشد. در نتيجه اين كلام كه «در مورد اين قوانين، اجماع وجود ندارد» و «هيچ حكم شرعي خاصي عليه موسيقي در اسلام وجود ندارد» صحيح نمي‌باشد و هم چنين بيان اين نكته كه «بسياري از مراجع نبود اين حكم (حرمت) را موهبتي پنداشته‌اند»، با سيره عملي و مكتوبات فقهي علماي شيعه مطابقت ندارد؛ مگر اين كه مراد ايشان علماي اهل سنت باشد.
2. موسيقي در اذان و قرآن مدّاحي:
آقاي نصر بيان داشتند كه موسيقي در قرآن و اذان و مداحي حلال مي‌باشد؛ كه مطلبي صحيح است، اين دست از موسيقي آوايي بدون اشكال بلكه بر نيكو خواندن آنها تأكيد شده است، البته در اين موارد نيز احاديث متعددي وارد شده، كه از غنا و خواندن به سبك و لحن‌هاي اهل لهو و باطل و همراه با ترجيح پرهيز شود كه در صورت تخلف گناه و عذاب مضاعف دارد.
3. موسيقي در عروسي:
ايشان درباره مطلب در خور تأملي بيان كردند كه: «مي‌دانيم پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ اجراي موسيقي در مراسم عروسي را نه تنها پذيرفته، بلكه مردم را نيز ترغيب كرده است... بنابراين، موسيقي در مراسم عروسي و موسيقي در جشن‌هاي مختلف خانوادگي از جمله در مراسم ختنه سوزان در سراسر جهان اسلام امري پذيرفته است».
الف. اطلاق اين كلام و ذكر برخي موارد ديگر در كنار مراسم عروسي صحيح نمي‌باشد، البته برخي از فقهاء حكم به جواز غنا در جشن شب زفاف عروسي داده‌اند. اين حكم مخصوص عروسي آن هم در مجلس زنانه مي‌باشد. به شرط آن كه زن و مرد مختلط نبوده و نامحرم صداي آنها را نشنود و مقارن با اعمال خلاف ديگر نباشد. همان گونه مرحوم صاحب وسائل در بابي تحت همين عنوان حديثي از امام صادق ذكر نموده كه امام بعد از بيان حرمت زنان آوازخوان فرمودند: مگر در مجلسي زفاف عروسي، كه جايز مي‌باشد.
ب. هيچ يك از فقهاي شيعه اشاره‌اي به جواز در جشن‌هاي خانوادگي و مانند آن ندارد و جز در شب زفاف، ساير موارد جايز نمي‌باشد.
ج. تا آن جا كه ديده شده و در كتب روايي و يا فقهي مورد استفاده واقع گرديده، حكم به جواز غنا در جشن زفاف است؛ امّا ترغيب پيامبر و تأكيد و سفارش ايشان به اين امر ديده نشده و حتي فقهايي كه قائل به جواز غنا در جشن زفاف شدند به چنين روايتي اشاره و استناد نكردند.
در اين جا لازم به ذكر است، مداحي و مولودي خواني غيرغنايي در موارد فوق اشكال ندارد.
4. ايشان علي رغم تأكيد بر بيان مرز بين موسيقي حلال و حرام، تعريف روشني ارائه نداده و ذكري از مصاديق موسيقي حرام به ميان نياورند كه در اين باره به بيان امام راحل و مقام معظم رهبري اكتفا مي‌كنيم:
امام خميني از موسيقي حرام تحت عناوين لهوي و مخدّر مغز و انديشه و عامل غفلت، ياد مي‌كند؛ و مقام معظم رهبري مي‌گويد:
موسيقي اگر انسان را به بيكارگي، ابتذال، بي‌حالي و واخوردگي از واقعيت‌هاي زندگي و امثال اينها بكشاند، موسيقي حلال نيست. موسيقي اگر انسان را از معنويت از خدا و ذكر غافل كند و انسان را به گناه و شهوت‌راني تشويق كند، موسيقي حرام است. و اگر اين خصوصيت مضرّ و موجب حرمت را نداشته باشد حرام نيست».
