شیخ بهایی؛ معمار زبردست حرم رضوی

خبرگزاری رضوی_ زهرا رفعتی؛ سوم اردیبهشت مصادف است با زادروز فقیه، عارف، منجم، شاعر، حکیم، دانشمند ایرانی که که در قرن دهم و یازدهم هجری میزیست و تبحر او در فلسفه و منطق نه فقط زبانزد زمان خود که هنوز هم شهرت جهانی دارد. بهاءالدین محمد بن حسین معروف به “شیخ بهایی” از نوادگان حارث همدانی یکی از یاران با وفای امیرالمؤمنین است که در بلعبک متولد شد. او همچنین ستاره شناس و منجم بزرگی هم بود که در مهندسی و هنر و فیزیک هم دستی بر آتش داشت. و در واقع مهارتش در ریاضی و معماری زبانزد بودک بخاطر طراحی های معماری بی نظیرش روز ولادتش به نام روز معمار نام گذاری شده است. 
برای نمونه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند. و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است. از دیگر کارهای علمی که به بهائی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود. بخاطر استعداد و خدمات ارزنده ای که در زمینه معماری به این مرز و بوم کرده سالروز ولادتش را روز معمار نامیده اند.

در این گزارش به چند نمونه بارز و مشهور طراحی ها و نقشه کشی های چشم نواز او اشاره می کنیم.

تقسیم آب زاینده رود
از نمونه کارهای وی تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شد و ترتیب بسیار دقیق و درستی برای حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادی‌ها داد که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان موجود است.

ساخت گرمابه
یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهائی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدیدهمچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند.

طراحی نجف آباد
در کتاب شیخ بهائی در آیینه عشق آمده: طراحی و معماری و شیوه شهرسازی نجف آباد که به وسیله شیخ بهائی صورت گرفته نه تنها در آن زمان بینظیر بود، بلکه پس از گذشت حدود 400 سال همچنان مطلوب است. کوچه ها و محالت از شیوه ها و روشهای بسیار پیشرفته علمی تبعیت کرده اند. به طوری که هنوز هم رفت وآمد در کوچه های عموماً شمالی، جنوبی و شرقی و غربی آن شهر به صورت ساده و به راحتی انجام میشود، اصولا در این محالت درگیریهای قومی و محلهای کمتر وجود دارد، طراحی و معماری شهر نجف آباد بیانگر قدرت و دانش شیخ بهائی درباره شهرسازی و معماری است، همینطور قدرت تصمیمگیری و فتوای شیخ در مورد هزینه موقوفات حرم امام علی علیه السلام در آن محل، نشانه قدرت ابتکار، نفوذ معنوی و روشنفکری اوست.

طرح ریزی کاریز نجف آباد
از دیگر کارهای علمی که به شیخ بهائی نسبت میدهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به قنات زرین کمر معروف بوده که یکی از بزرگترین قناتهای ایران است. از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن 9 فرسنگ است و به یازده جوی بسیار بزرگ تقسیم میشود که این 11 جوی به فاصله چند صد متری از یکدیگر و به صورت موازی غرب تا شرق را می پیمود و باغهایی را که در شهر وجود داشت آبیاری میکرد. علاوه بر مواردی که ذکر شد، کاروانسراهای عباسی به منظور برقراری امنیت در جاده ها و ساخت خیابان معروف چهار باغ اصفهان و ... را نتیجه خالقیت و نبوغ شیخ بهائی میدانند.

طراحی حرم رضوی
شیخ بهایی معمار حرم رضوی نیز بوده است. در ادامه به داستانی از کتاب دلشدگان، نوشته محمد لک علی آبادی پیرامون چگونگی ساخت حرم مطهر رضوی اشاره می کنیم.‌ در این کتاب آورده‌اند که، در مورد نقشه و ساخت حرم مطهر و ملکوتی امام علی بن موسی الرضا(ع) توسط شیخ بهایی(قدس سره) یکی از مسؤلین آستان قدس رضوی تعریف می‌کرد: شیخ بهایی پس از طراحی حرم، در هنگام ساخت آن، خود بر کلیه امور نظارت داشته‌اند و تمام مراحل ساخت حرم نیز تحت نظارت و کنترل ایشان انجام می‌شده است. قبل از آن که ساخت حرم به اتمام برسد، برای جناب شیخ، سفر مهمی پیش می‌آید. شیخ سفارش های لازم را به معماران و مسؤلان ساخت حرم کرده، بسیار سفارش می ‌کنند که کار را متوقف نکنند و ساخت حرم را پیش برده به اتمام برسانند؛ به جز سر در دروازه اصلی حرم(دروازه ورودی به حرم و ضریح مقدس، نه دروازه صحن). چرا که شیخ در نظر داشته روی آن کتیبه ای را که از اشعار خودش بوده نصب نماید. رسم است بر سر در اصلی یا دروازه ورودی به حرم ائمه اطهار(ع) و حتی امامزادگان مطهر، کتیبه ای نصب می‌شود و در شأن آن بزرگوار روایت، جمله یا شعری نوشته می‌شود. گاهی نیز روایت یا حدیثی از خود آن بزرگوار روی کتیبه نوشته می‌شود. به هر حال، سفر شیخ به درازا می‌کشد و بیش از زمان پیش بینی شده در سفر می‌ماند. هنگامی که از سفر باز می گردد و جهت سرکشی کارهای ساخت و ساز به حرم مطهر می‌رسد، با تعجب بسیار می‌بیند که ساخت حرم به پایان رسیده، سر در اصلی تمام شده و مردم در حال رفت و آمد به حرم مقدس هستند. شیخ با دیدن این صحنه، بسیار ناراحت می‌شود و به معماران اعتراض می‌کند که «چرا منتظر آمدن من نماندید؟ چرا صبر نکردید؟» مسؤل ساخت عرض می‌کند: «ما می‌خواستیم صبر کنیم تا شما بیایید، اما تولیت حرم نزد ما آمدند و بسیار تأکید کردند که باید ساخت حرم هر چه سریع تر به پایان برسد. هرچه به او گفتیم که باید شیخ بیاید و خود بر ساخت سر در دروازه نظارت مستقیم داشته باشد، قبول نکردند. وقتی زیاد اصرار کردیم، گفتند: کسی دستور اتمام کار را داده که از شیخ خیلی بالاتر و بزرگ‌تر است. ما باز هم اصرار کردیم و خواستیم صبر کرده، منتظر شما بمانیم. در این زمان تولیت حرم گفتند: خود آقا علی بن موسی الرضا(ع) دستور اتمام کار را داده‌اند. شیخ بهایی قدس سره هم‌راه مسؤل ساخت پروژه و معماران نزد تولیت حرم می‌روند و از تولیت در این مورد توضیح می‌خواهند. تولیت حرم نقل می‌کند: چند شب پی در پی آقا امام رضا(ع) به خواب من آمده و فرمودند: «کتیبه شیخ بهایی، به در خانه ما زده نشود، خانه ما هیچ گاه به روی کسی بسته نمی‌شود و هر کس بخواهد می‌تواند بیاید». شیخ با شنیدن این حرف، اشک از چشمانش جاری می‌شود و به سمت ضریح می‌رود و ذکر «یا ستار العیوب» بر لبانش جاری می‌شود. سپس در کنار ضریح آن قدر گریه می‌کند تا از هوش می رود. پس از به هوش آمدن خود چنین تعریف می‌کند: من می‌خواستم یکی از طلسم ها را به صورت کتیبه‌ای بر سر در ورودی حرم بزنم، با این اثر که افرادی که آمادگی لازم را ندارند، نمی‌توانند وارد حرم مطهر و حریم مقدس حضرت علی بن موسی الرضا(ع) شوند، اما خود آقا نپذیرفتند و در خواب به تولیت آستان از این اقدام ابراز نارضایتی فرمودند. آری در خانه این بزرگواران، نه تنها برای ما شیعیان که به روی همه، حتی غیر مسلمانان باز است و هر ساله شاهدیم که کرامات امام هشتم(ع) به غیر شیعیان و حتی غیر مسلمانان نیز شامل می‌شود و از این خوان گسترده کرم به همه خواهندگان و جویندگان می‌رسد.

وقف کتابخانه برای حرم
علاوه بر اقدامات عمرانی که توسط شیخ بهایی در حرم مطهر رضوی ایجاد شده است، قرآن‌های منسوب به دست‌خط امام علی، امام حسن و امام حسین(علیهم‌السلام) که به خط کوفی و بر روی پوست آهو کتابت شده‌اند، در سال 979 شمسی توسط شاه عباس اول صفوی و با وقفنامه‌ای به خط شیخ بهایی وقف آستان‌قدس‌رضوی شده است، شیخ بهایی علاوه بر وقف نامه‌هایی که خودش بر روی قرآن‌های خطی گنجینه قرآن حرم مطهر نوشته شد، در سال 996 هجری – قمری 36 نسخه خطی را وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرد. شیخ بهایی همچنین وصیت کرد کتابخانه شخصی‌اش به حرم امام رضا(علیه‌السلام) هدیه شود که این میراث گرانقدر و وقفی شامل چهار هزار نسخه خطی و چاپ سنگی است که بیشتر آن‌ها در زمان حیات شیخ بهایی نوشته شده و وقفنامه آن به دستخط، مهر و امضای شیخ می‌باشد.

رواق شیخ بهایی در قطعه ای از بهشت
رواق شیخ بهایی از جمله رواق‌‌های جنوب شرقی حرم مطهر و مدفن شیخ بهاء الدین عاملی معروف به شیخ بهائی است، مقبره او از شمال به صحن آزادی، از جنوب به رواق امام خمینی (ره)، از مشرق به رواق دار العباده و از مغرب به رواق دار الزهد محدود است. راه اصلی ورود به رواق شیخ، راهرویی است در زاویه جنوب غربی صحن آزادی که با چند پله به صحن آزادی مرتبط می‌شود. در ضلع غربی راهروی رواق شیخ بهایی، کتیبه‌ای به صورت یک تابلو بر کاشی معرق، عبارت‌‌های مکتوب بر سنگ قبر شیخ را در بردارد و نیز در سه طرف رواق شیخ، زیر سقف، بر دیوار آرامگاه کتیبه‌ای به طول 30/8 متر و عرض 40 سانتی متر به خط ثلث وجود دارد که 70 اثر از آثار و تألیفات شیخ بهایی را معرفی می‌کند، همچنین تمام دیوارهای رواق از بالای ازاره و سقف آن با آینه زینت یافته است و سقف این رواق به طور مقرنس آویز و سبک شطرنجی و دارای کاربندی و 25 چشمه است.