در نشست شاخصه‌های معنویت اسلامی مطرح شد؛
معنویت‌گرایی ایرانی، همان زبان جدید دین است
به گزارش خبرگزاری رضوی، نشست «شاخصه‌های معنویت اسلامی» از سلسله نشست‌های علمی همایش ملی گام دوم انقلاب با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین باقر طالبی دارابی استادیار دین‌پژوهی دانشگاه ادیان و مذاهب قم و بهزاد حمیدیه استادیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی دانشکده الهیات دانشگاه تهران در مکان تالار امام مهدی (عج) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم برگزار شد.
زبانشناسی روشی در تحلیل جریان‌های معنویت‌گرا است
طالبی دارابی بحث خود را با تاکید بر اهمیت روش جدید زبانشناختی و تحلیل پیام در جریان های معنویت‌گرا آغاز کرد و گفت: بر مبنای علم ارتباطات هر جنبش معنوی پیامی دارد و هر پیام هم مستلزم وجود زبانی است. زبانی که باعث قدرت و هویت‌سازی می‌شود. این چیزی است که در همه نظریات زبان شناسی بر آن تاکید می‌شود. جنبش و جریان‌های معنویت‌گرا بر اساس زبان به کار گرفته، هویت یابی و هویت‌سازی می‌کنند. محور این هویت، زبانی و مفهومی است. از این زاویه جنبش های نوپدید دینی بر اساس چارچوب‌های مفهومی و زبانی شکل می‌گیرند.
وی در این نشست که پنجشنبه گذشته (۲۸ شهریور) در تشریح بیشتر روش تحلیل زبان‌شناختیِ جریان های معنویت‌گرا گفت: این جنبش‌ها به خاطر هویت زبانی و استفاده از شاخص‌های زبانی-مفهومی برخوردار از کدها و شاخص‌های زبانی می‌شوند. برای تحلیل این جریان‌ها این کدها باید مورد توجه قرار گیرند. این کدها و شاخص‌ها آنهایی هستند که شرایط ضروری را برای بقا این جریان‌ها فراهم می‌کنند. همچنان که یک جریان و جنبش معنوی اگر نتواند مولفه‌هایش را در مبانی زبانی تولید کند بقا نمی‌یابد.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب قم افزود: گروه ها و جماعت‌های معنویت گرا از خلال تولید هویت خود را حفظ و باقی می‌دارند. هرگونه انسداد در پیوندهای زبانی و گفتمانی در افراد این جنبش‌ها به یک نارسایی در عمل و شناخت و تبیین استراتژی آنها می‌انجامد.
طالبی دارابی با تاکید دوباره بر لزوم روش زبانشناختی در تحلیل جریان‌های معنویت‌گرا به طور خلاصه اینگونه روش تحلیلی مدنظر خود را بیان کرد که: هر جنبش معنوی پیامی دارد و هر پیام مستلزم وجود زبان است. هر زبان هم قابلیت هویت‌بخشی دارد. پس هر جنبش معنوی هویت کسب می‌کند و هر کدام از هویت‌ها کدها و شاخص های خود را دارد. برای تحلیل این جریان ها باید این کدهای زبانی را بررسی کرد.
او در ادامه در تفسیر بیشتر روش تحلیل زبانی گفت: بر مبنای رویکرد زبانی و پیامی این سوال مطرح است که چه کسی این پیام ها را ارسال می‌کند؟ آیا فرستندهٔ پیام خداست یا انسان یا یک نیروی ماورایی؟ اکثر محققان و صاحب‌نظران علوم زبانشناختی بر روی بحث فرستنده پیام بحث می‌کنند. این که مفهومی به اسم خدا یا از درون انسان یا اجتماع است که فرستنده است. از این باب جنبش های نوپدید معنوی و دینی زبان مخصوص خود را دارند.
مدرس دین پژوهی دانشگاه ادیان و مذاهب قم اضافه کرد: نکته دوم در این تحلیل زبان شناختی و پیامی، گیرنده پیام است. اینکه هدف گیری این پیام ها در جریان‌های معنوی جدید چه کسی است؟ در این ساختار گروندگان به جریان‌های معنویت‌گرا گیرنده پیام هستند. نکته بعدی راوی پیام است. کسی که پیام را دریافت می‌کند و در قالب زبانی آن را منتشر می‌کند. راویان سخنگویان این جریان های معنوی هستند. به عنوان مثال سخنگویان معنوی پیام‌های معنوی« اشو». این راویان درس معنوی می‌آموزانند. همچنانکه در دین درس عقیده داده می‌شود، آنها در معنویتِ خود درس جستجوگری را می‌آموزانند. ما در معنویت‌گرایی با believer یا باورمند مواجه نیستیم. بلکه با seeker یا جستجوگر طرفیم.
طالبی دارابی ادامه داد: با چنین تحلیل زبانی می توانیم هویت فرستندگان پیام را از طریق پیام‌هایشان بشناسیم و تحلیل کنیم که آیا این پیام ها ناشی از خرافات است یا روان پریشی یا علل دیگر. بنابراین ما باید بر کدهای پیامی این جریان‌های معنویت‌گرا کار زبانشناسی انجام دهیم.
وی افزود: جنبه دیگر این تحلیل زبانشناختی این است که معنویت گرایی جدید شامل چه شاخص های زبانی است و این شاخص ها چه اشتراکاتی با دین دارد. امروزه میان معنویت‌گرایی و دین تمیز قائل می شوند. این شعار مشهور است که «spiritual but not religion». من نه مذهبی، بلکه معنوی ام.
طالبی دارابی بحث خود را با تاکید بر اهمیت روش جدید زبانشناختی و تحلیل پیام در جریان های معنویت‌گرا آغاز کرد و گفت: بر مبنای علم ارتباطات هر جنبش معنوی پیامی دارد و هر پیام هم مستلزم وجود زبانی است. زبانی که باعث قدرت و هویت‌سازی می‌شود. این چیزی است که در همه نظریات زبان شناسی بر آن تاکید می‌شود. جنبش و جریان‌های معنویت‌گرا بر اساس زبان به کار گرفته، هویت یابی و هویت‌سازی می‌کنند. محور این هویت، زبانی و مفهومی است. از این زاویه جنبش های نوپدید دینی بر اساس چارچوب‌های مفهومی و زبانی شکل می‌گیرند.
وی در این نشست که پنجشنبه گذشته (۲۸ شهریور) در تشریح بیشتر روش تحلیل زبان‌شناختیِ جریان های معنویت‌گرا گفت: این جنبش‌ها به خاطر هویت زبانی و استفاده از شاخص‌های زبانی-مفهومی برخوردار از کدها و شاخص‌های زبانی می‌شوند. برای تحلیل این جریان‌ها این کدها باید مورد توجه قرار گیرند. این کدها و شاخص‌ها آنهایی هستند که شرایط ضروری را برای بقا این جریان‌ها فراهم می‌کنند. همچنان که یک جریان و جنبش معنوی اگر نتواند مولفه‌هایش را در مبانی زبانی تولید کند بقا نمی‌یابد.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب قم افزود: گروه ها و جماعت‌های معنویت گرا از خلال تولید هویت خود را حفظ و باقی می‌دارند. هرگونه انسداد در پیوندهای زبانی و گفتمانی در افراد این جنبش‌ها به یک نارسایی در عمل و شناخت و تبیین استراتژی آنها می‌انجامد.
طالبی دارابی با تاکید دوباره بر لزوم روش زبانشناختی در تحلیل جریان‌های معنویت‌گرا به طور خلاصه اینگونه روش تحلیلی مدنظر خود را بیان کرد که: هر جنبش معنوی پیامی دارد و هر پیام مستلزم وجود زبان است. هر زبان هم قابلیت هویت‌بخشی دارد. پس هر جنبش معنوی هویت کسب می‌کند و هر کدام از هویت‌ها کدها و شاخص های خود را دارد. برای تحلیل این جریان ها باید این کدهای زبانی را بررسی کرد.
او در ادامه در تفسیر بیشتر روش تحلیل زبانی گفت: بر مبنای رویکرد زبانی و پیامی این سوال مطرح است که چه کسی این پیام ها را ارسال می‌کند؟ آیا فرستندهٔ پیام خداست یا انسان یا یک نیروی ماورایی؟ اکثر محققان و صاحب‌نظران علوم زبانشناختی بر روی بحث فرستنده پیام بحث می‌کنند. این که مفهومی به اسم خدا یا از درون انسان یا اجتماع است که فرستنده است. از این باب جنبش های نوپدید معنوی و دینی زبان مخصوص خود را دارند.
مدرس دین پژوهی دانشگاه ادیان و مذاهب قم اضافه کرد: نکته دوم در این تحلیل زبان شناختی و پیامی، گیرنده پیام است. اینکه هدف گیری این پیام ها در جریان‌های معنوی جدید چه کسی است؟ در این ساختار گروندگان به جریان‌های معنویت‌گرا گیرنده پیام هستند. نکته بعدی راوی پیام است. کسی که پیام را دریافت می‌کند و در قالب زبانی آن را منتشر می‌کند. راویان سخنگویان این جریان های معنوی هستند. به عنوان مثال سخنگویان معنوی پیام‌های معنوی« اشو». این راویان درس معنوی می‌آموزانند. همچنانکه در دین درس عقیده داده می‌شود، آنها در معنویتِ خود درس جستجوگری را می‌آموزانند. ما در معنویت‌گرایی با believer یا باورمند مواجه نیستیم. بلکه با seeker یا جستجوگر طرفیم.
طالبی دارابی ادامه داد: با چنین تحلیل زبانی می توانیم هویت فرستندگان پیام را از طریق پیام‌هایشان بشناسیم و تحلیل کنیم که آیا این پیام ها ناشی از خرافات است یا روان پریشی یا علل دیگر. بنابراین ما باید بر کدهای پیامی این جریان‌های معنویت‌گرا کار زبانشناسی انجام دهیم.
وی افزود: جنبه دیگر این تحلیل زبانشناختی این است که معنویت گرایی جدید شامل چه شاخص های زبانی است و این شاخص ها چه اشتراکاتی با دین دارد. امروزه میان معنویت‌گرایی و دین تمیز قائل می شوند. این شعار مشهور است که «spiritual but not religion». من نه مذهبی، بلکه معنوی ام.
این پژوهشگر معنویت گرایی‌های جدید ادامه داد: در بین محققان زبان دین از پنج شاخص عمده گفتمانی تشکیل شده است. یکم مفهوم خدا یا امر متعال، دوم ماهیت و سرشت انسان. سوم مفهوم زندگی و حیات پس از مرگ. چهارم هنجارها و توصیه‌های اخلاقی ادیان. پنجم معنویت به طور خاص در آن ادیان. ما در معنویت گرایی جدید می‌توانیم از بیان‌هایی شبیه این شاخص‌ها سراغ بگیریم. در این زمینه اشتراکاتی میان معنویت و دین وجود دارد.
استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: به عنوان مثال برخی از جریانات معنوی همچون ادیان، درباره فرجام وضعیت انسان، بهبود شرایط او را منوط به آخرت و مفاهیمی نظیر آن می کنند. همچنین گاهی برخی از محققین عنوان می‌کنند که در معنویت گرایی هیچ هنجار اخلاقی وجود ندارد. در حالی که اینگونه نیست. مثلا برخی جریان‌های معنوی انحصار روابط جنسی در داخل خانواده را بسیار مورد تاکید قرار می‌دهند.
وی افزود: معتقدم که در ایران بین جریان معنویت اسلامی و زبان دین با زبان معنویت‌گرایی جدید اشتراکات زیادی وجود دارد به گونه‌ای که می توان گفت بین اَشکال معنویت‌گرایی در گفتمان سکولار آن با گفتمان دینی اشتراکات زیادی وجود دارد و به گونه‌ای که معنویت‌گرایی جدید گاه بیان دیگری برای همان مفاهیم دینی است. هر چند که البته گفتمان معنویت‌گرا به خاطر شرایط سیاسی و اجتماعی هنوز نتوانسته است آن گونه که شایسته است بروز و ظهور یابد. بستری که اگر محقق شده بود معنویت اسلامی هم می‌توانست در این فضای آماده به طرح و بحث مفاهیم معنوی خود بپردازد. این در حالی است که زبان معنویت‌گرایی ما عمدتاً برگرفته از سنت صوفی‌گری و دین سنتی است که معمولاً هم در قالب ایدئولوژی بیان می شود. اینها مانع هویت‌سازی و گردآمدن جوانان بر حول معنویت گرایی اسلامی است.
استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: به عنوان مثال برخی از جریانات معنوی همچون ادیان، درباره فرجام وضعیت انسان، بهبود شرایط او را منوط به آخرت و مفاهیمی نظیر آن می کنند. همچنین گاهی برخی از محققین عنوان می‌کنند که در معنویت گرایی هیچ هنجار اخلاقی وجود ندارد. در حالی که اینگونه نیست. مثلا برخی جریان‌های معنوی انحصار روابط جنسی در داخل خانواده را بسیار مورد تاکید قرار می‌دهند.
وی افزود: معتقدم که در ایران بین جریان معنویت اسلامی و زبان دین با زبان معنویت‌گرایی جدید اشتراکات زیادی وجود دارد به گونه‌ای که می توان گفت بین اَشکال معنویت‌گرایی در گفتمان سکولار آن با گفتمان دینی اشتراکات زیادی وجود دارد و به گونه‌ای که معنویت‌گرایی جدید گاه بیان دیگری برای همان مفاهیم دینی است. هر چند که البته گفتمان معنویت‌گرا به خاطر شرایط سیاسی و اجتماعی هنوز نتوانسته است آن گونه که شایسته است بروز و ظهور یابد. بستری که اگر محقق شده بود معنویت اسلامی هم می‌توانست در این فضای آماده به طرح و بحث مفاهیم معنوی خود بپردازد. این در حالی است که زبان معنویت‌گرایی ما عمدتاً برگرفته از سنت صوفی‌گری و دین سنتی است که معمولاً هم در قالب ایدئولوژی بیان می شود. اینها مانع هویت‌سازی و گردآمدن جوانان بر حول معنویت گرایی اسلامی است.
معنویت عقلانیت می‌آورد
حمیدیه در ابتدای سخن به عنوان ارائه دهنده دوم در جهت تعریف معنویت گفت: مفهوم معنویت امروزه پربسامدتر شده است. این مفهوم مثل مفاهیمی نظیر دین، فرهنگ و... از جمله مفاهیم مبهم و کدر است و امید کمی وجود دارد که بتوان یک تعریف روشن و صریح از آن ارائه داد. اما ما بالاخره مجبور به تعیین مراد هستیم و باید به یک تعریف قراردادی که نوعی توافق ضمنی و نسبی در آن وجود دارد، نزدیک شویم. یک روش و طریقه برای تعریف معنویت این است که به نحو پدیدارشناسی از یک سری خصوصیات و صفات رخدادهای معنوی خارجی و بیرونی معنویت را تعریف کنیم. همچنین ما می‌توانیم به نحو اکتشافی از پژوهش‌هاش انجام گرفته در حوزه معنویت، تعریفی ارایه دهیم.
استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران افزود: در بحث معنویت اسلامی سخن از اشتراکات و اختلافات معنویت اسلامی با جریان های معنوی‌گرا به میان می‌آید. ما از معنویت‌های دیگری مثل معنویت بودایی، معنویت های سکولار و معنویت های عصر جدید می توانیم سخن بگوییم. معنویت به لحاظ مفهومی چیزی غیر از دینداری است. همچنین مفهوم معنویت در بافت‌های دینی و اسلامی ممکن است به معنای تعمیق دینداری باشد. انجام اعمال دینی با توجه به معنا هدف و ارزش آنها.
وی ادامه داد: دینداری در همه ادیان در خطر ورطه فرمالیسم و شکل‌گرایی قرار دارد. دینداری که خالی از معنا و مفهوم، کلیشه‌ای و شعاری است. این خطر بزرگ فرمالیست و دینداری قشری مانعی برای معنویت است. دینداری قشری دچار وسواس، خودکم‌بینی، نوعی مطالبه‌گری از خدا و پرسش مدام از به ثمر نشستن دعا و عبادت است. بر عکس دیندار معنوی می‌تواند حتی بهروزی دنیای خود را با معنویت فراهم کند. همچنانکه در سخنان مقام معظم رهبری آمده است که ما با معنویت می توانیم کشاورزی و صنعت خود را بهبود دهیم.
حمیدیه در بخش دیگری از سخنان خود گفت: دینداری معنوی و معنویت اسلامی نوعی از دینداری است که باعث بروز فوران‌گونه آثار دینداری در بعد فردی (از قبیل طمانینه، آرامش و زندگی معنادار) و هم در زندگی اجتماعی است. همچنین در بحث معنویت دینی ما با ترکیبی از واژگان برآمده از دین و معنویت از قبیل شعور معنوی و تربیت معنوی مواجهیم. شعور معنوی همانند چیزی است که ما همچون حس زیبایی‌شناختی در برابر آثار هنری، در برابر برخی اعمال و صحنه ها دچار عواطف و گرایشات معنوی می شویم. می‌توانیم در این زمینه از مساله رشد معنوی هم سخن به میان آوریم.
وی در ادامه افزود: در بحث تعریف معنویت اسلامی می‌توان به صورت سلبی سخن گفت. معنویت اسلامی دینداری اصیل و کاملی است که صرفا مبتنی بر مناسک و فقهیات و ظواهر دینداری نیست. ما در دینداری دچار قشری‌گرایی شده‌ایم که خالی از معنویت است. دینداری جزم‌اندیش، دینداری خالی از استدلال و عقلانیت و دینداری پر از تعصب و سوگیری دینداری معنوی نیست.در دینداری معنوی ما باید قبل از ورود به وجوه ظاهری و فقهی‌تر دین به تقویت روح جستجوگری معنوی مبادرت بورزیم. در چنین دینداری‌ای افراد دین را با یک عقلانیت خواهند فهمید.چرا که معنویت عقلانیت می‌آورد.
حمیدیه در ادامه تعریف سلبی خود از معنویت اسلامی و دینداری معنوی گفت: دینداری معنوی دینداری‌ای مبتنی بر اخلاق محوری صرف نیست. در اخلاق ورزی ما دنبال حُسن و قبح افعالیم، اما در معنویت نوعی میل به وصل شدن، تعالی و ارتباط وجود دارد. دینداری معنوی و معنویت اسلامی همچنین عادت محور نیست و در آن همچون دینداری تازه نوکیشان تاکید بر لزوم تازگی در دینداری می‌شود. دینداری معنوی همچنین دینداری مبتنی بر تفکر اسطوره ای درباره مفاهیم دینی و خرافی، درباره تاثیر مابعدالطبیعه در طبیعت و ارتباط انسان‌های برجسته و پیشوایان دینی در طبیعت نیست.
حمیدیه در ابتدای سخن به عنوان ارائه دهنده دوم در جهت تعریف معنویت گفت: مفهوم معنویت امروزه پربسامدتر شده است. این مفهوم مثل مفاهیمی نظیر دین، فرهنگ و... از جمله مفاهیم مبهم و کدر است و امید کمی وجود دارد که بتوان یک تعریف روشن و صریح از آن ارائه داد. اما ما بالاخره مجبور به تعیین مراد هستیم و باید به یک تعریف قراردادی که نوعی توافق ضمنی و نسبی در آن وجود دارد، نزدیک شویم. یک روش و طریقه برای تعریف معنویت این است که به نحو پدیدارشناسی از یک سری خصوصیات و صفات رخدادهای معنوی خارجی و بیرونی معنویت را تعریف کنیم. همچنین ما می‌توانیم به نحو اکتشافی از پژوهش‌هاش انجام گرفته در حوزه معنویت، تعریفی ارایه دهیم.
استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران افزود: در بحث معنویت اسلامی سخن از اشتراکات و اختلافات معنویت اسلامی با جریان های معنوی‌گرا به میان می‌آید. ما از معنویت‌های دیگری مثل معنویت بودایی، معنویت های سکولار و معنویت های عصر جدید می توانیم سخن بگوییم. معنویت به لحاظ مفهومی چیزی غیر از دینداری است. همچنین مفهوم معنویت در بافت‌های دینی و اسلامی ممکن است به معنای تعمیق دینداری باشد. انجام اعمال دینی با توجه به معنا هدف و ارزش آنها.
وی ادامه داد: دینداری در همه ادیان در خطر ورطه فرمالیسم و شکل‌گرایی قرار دارد. دینداری که خالی از معنا و مفهوم، کلیشه‌ای و شعاری است. این خطر بزرگ فرمالیست و دینداری قشری مانعی برای معنویت است. دینداری قشری دچار وسواس، خودکم‌بینی، نوعی مطالبه‌گری از خدا و پرسش مدام از به ثمر نشستن دعا و عبادت است. بر عکس دیندار معنوی می‌تواند حتی بهروزی دنیای خود را با معنویت فراهم کند. همچنانکه در سخنان مقام معظم رهبری آمده است که ما با معنویت می توانیم کشاورزی و صنعت خود را بهبود دهیم.
حمیدیه در بخش دیگری از سخنان خود گفت: دینداری معنوی و معنویت اسلامی نوعی از دینداری است که باعث بروز فوران‌گونه آثار دینداری در بعد فردی (از قبیل طمانینه، آرامش و زندگی معنادار) و هم در زندگی اجتماعی است. همچنین در بحث معنویت دینی ما با ترکیبی از واژگان برآمده از دین و معنویت از قبیل شعور معنوی و تربیت معنوی مواجهیم. شعور معنوی همانند چیزی است که ما همچون حس زیبایی‌شناختی در برابر آثار هنری، در برابر برخی اعمال و صحنه ها دچار عواطف و گرایشات معنوی می شویم. می‌توانیم در این زمینه از مساله رشد معنوی هم سخن به میان آوریم.
وی در ادامه افزود: در بحث تعریف معنویت اسلامی می‌توان به صورت سلبی سخن گفت. معنویت اسلامی دینداری اصیل و کاملی است که صرفا مبتنی بر مناسک و فقهیات و ظواهر دینداری نیست. ما در دینداری دچار قشری‌گرایی شده‌ایم که خالی از معنویت است. دینداری جزم‌اندیش، دینداری خالی از استدلال و عقلانیت و دینداری پر از تعصب و سوگیری دینداری معنوی نیست.در دینداری معنوی ما باید قبل از ورود به وجوه ظاهری و فقهی‌تر دین به تقویت روح جستجوگری معنوی مبادرت بورزیم. در چنین دینداری‌ای افراد دین را با یک عقلانیت خواهند فهمید.چرا که معنویت عقلانیت می‌آورد.
حمیدیه در ادامه تعریف سلبی خود از معنویت اسلامی و دینداری معنوی گفت: دینداری معنوی دینداری‌ای مبتنی بر اخلاق محوری صرف نیست. در اخلاق ورزی ما دنبال حُسن و قبح افعالیم، اما در معنویت نوعی میل به وصل شدن، تعالی و ارتباط وجود دارد. دینداری معنوی و معنویت اسلامی همچنین عادت محور نیست و در آن همچون دینداری تازه نوکیشان تاکید بر لزوم تازگی در دینداری می‌شود. دینداری معنوی همچنین دینداری مبتنی بر تفکر اسطوره ای درباره مفاهیم دینی و خرافی، درباره تاثیر مابعدالطبیعه در طبیعت و ارتباط انسان‌های برجسته و پیشوایان دینی در طبیعت نیست.
