نگاهی گذرا به آیین های عزاداری در اردبیل
شور و شعور حسینی در دارالارشاد
سعید نوریان، فعال فرهنگی
به گزارش خبرگزاری رضوی از استان اردبیل، مراسم عزاداري در اردبيل از پيشينه اي طولاني برخودار است. عزاداري اردبيل، بيش از هرچيزي، تابع نظم، ترتيب و قاعده خاصي است. همه متوليان اين آيين تلاش مي كنند تا اين مراسم مذهبي حتي در روستاهاي دورافتاده هم تشريفاتي باشد. احترام به اين سيستم مذهبي که در بين مردم به عنوان "دستگاه اباعبدالله الحسين (ع) "مشهور و نامي است، در اوج توجه اهالي و عزادران قرار دارد و سعي مي شود با تمهيدات از هرگونه بي احترامي به اين دستگاه مذهبي جلوگيري شود تا جايي كه خدمت در اين دستگاه و آيين هاي عزاداري و سوگواري خود كاري بزرگ و قابل ستايش و تمجيد است. اگرچه آيين هاي عزاداري بطور رسمي از هشتم ذي الحجه، شب شهادت مسلم ابن عقيل آغاز و تا 28 صفر، سالروز رحلت پيامبر گرامي اسلام ادامه مي يابد، اما اين برنامه هاي مذهبي و عزاداري در قالب هيات مذهبي در طول سال برگزار مي‌شود. بدين شيوه كه شب هاي جمعه، صبح هاي جمعه و سه شنبه شب ها در منازل حسينيان اردبيل براساس فرم و قالب و برنامه كاري هيئت هاي مذهبي، مراسم ويژه اي با عنوان هفته خواني برگزار مي شود. اين برنامه بصورت گردشي و تا آغاز ماه محرم ادامه مي يابد. ضمن آنكه در ايام ولادت و شهادت ائمه معصومين عليهم السلام و افراد منتسب به ائمه نيز، مجالس جشن و سرور و عزاداري و سوگواري در مساجد و منازل با شكوه فراوان برگزار مي شود. هر هيات مذهبي در اردبيل، پرچم و علامت خاصي دارد و در ايام برگزاري مجالس به نشانه معرفي محل برگزاري مراسم، اين علايم و پرچم ها را در تيرهاي برق و... نصب مي كنند. (درسال هاي اخير هيئت هاي مذهبي از تابلوهاي نئون‌دار براي مشخص کردن محل برگزاري استفاده مي‌کنند.)
عزاداري‌ها، سوگواري ها و جشن هاي سرور مذهبي مردم اردبيل با مناسبتهاي روز هم تناسب دارد و بسته به حال و هواي آن زمان، ادعيه‌ها و نوحه‌ها و مولودي هاي مختلف خوانده مي‌شوند. شايدبه توان گفت كه اردبيل در ايران و حتي در جهان تنها شهري باشد که در آن "نوحه‌خواني" شغل محسوب مي‌شود كه البته بعضي از اين نوحه‌خوانان در جهت كسب رضاي الهي و به صورت رايگان براي مساجد و هيئت هاي مذهبي نوحه خواني مي كنند و بعضي هاي شان مبالغی براي اجراهايشان با عقد قراردادي طلب مي كنند. عقد قرارداد نوحه خوانان با هيئت هاي امناي مساجد و محلات براساس توافق طرفين منعقد مي گردد. در اصطلاح محلي به اين نوع تفاهم نامه سرخط گفته مي شود.
با فرارسيدن ايام حج و معمولاً بلافاصله بعد از روزعيد سعيد قربان، هياتهاي حسيني و مذهبي در اردبيل شور بيشتري مي‌يابند و با نزديکي ماه محرم، پرچم هاي سبز و سياه زينت بخش سردرب مساجد، تكايا، حسينيه ها و واحدهاي تجاري اماكن عمومي و حتي بعضي از منازل مسكوني مي شود.
در قديم مراسمي هم با عنوان"شاخسه‌ي" که تبديل شده"شاه حسين" بوده وجود داشته است که هنوز هم در بعضی از محلات و روستاهای اردبیل، شاهد اجرای آیین مذهبی هستیم. اين نوع آيين عزاداري ويژه شهرهاي آذري نشين ازجمله اردبيل است. این مراسم از آن نظر منحصر به فرد می باشد که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی شود. ریشه لغوی شاخسی- واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آنرا مخفف و تحریف شده شاه حسین وای حسین می دانند، که به نظر مي رسد تعريف درست و قابل قبولي از شاخسي واخسي باشد. اين مراسم سنتي ، بعد از تمام شدن برنامه هاي هيئت هاي مذهبي و سینــه زنی شروع می شود. به عبارتی ديگر بعد ازآنكه مراسم هیئت و سینه زنی در مساجد و یا خانه های بانیان هیئت ها پس از اذان مغرب و اقامه نماز شروع شد و شركت كنندگان در مجالس، سوگـــــــواري و عزاداري كردند، از حوالی ساعت 10 شب به بعد مراسم شاخسی واخسی شروع می شود. يعني درست زمانی که در خيلي از شهرها و كشورهاي جهان مردم در خواب ناز به سر مي برند، مردم آذربايجان و بخصوص اردبيل شاه حسين، واي حسين گويان سكوت شب را مي شكنند و عشق و ارادت شان را به سردار بي سر كربلا به نمايش مي گذارند. در مورد اين مراسم و آيين عزاداري، داستان ها و افسانه های بسیاری گفته شده است. از این داستان ها و افسانه هاي عامیانه که از اجدادمان سینه به سینه نقل گشته و اینک به ما رسیده است، میتوان به اهمیت و قدمت شاخسی واخسی در آذربایجان و اردبيل پی برد. اين مراسم تا ساعت 2 الی 3 نصف شب و حتی گاهی تا 4 صبح هم ادامه مي يابد. بسیاری از نوحه های مشهور شعرای بزرگ آذربایجان ورد زبان نوحه سرایان شاخسی می باشد که از مشهورترین آنها می توان به اشعار دل ریش اردبیلی، صراف تبریزی، یحیوی اردبیلی ومکانی زنجانی اشاره نمود. در اين نوع عزاداري، جمعي از مردان از پير و جوان گرفته تا ميان سال و كودك، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌هاي طويل، طول خيابان و محله را طي مي‌كنند. يكي از اعضاي هيات ، اشعار مذهبي، مداحي‌ها و نوحه‌هاي جانسوز را با آهنگ‌هاي دلنشين و حماسي قرائت مي‌كند و شاه‌حسين گويان جواب می دهند. حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هايي كه در ميان جمعيت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.
در برخی دستجات، از طبل های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه ها استفاده می شود و در برخی از دستجات، از چوب های بزرگی در دست استفاده مي‌شود و با حرکت دادن سریع آن، شاه‌حسين گويان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام حسين(ع) و جنگ با دشمنان اعلام می دارند.
مراسم شاه حسین گویان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه ها، از شهرت بالایی در بین مردم برخوردار است. این مراسم، در شب های دهه اول محرم به اوج خود می رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می یابد. بر طبل کوبیدن و چنین حرکت های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می رسد.
مهمترين پايه نظم و ترتيب عزاداري‌هاي اردبيل تقسيم بندي محلات آن است؛ به اين ترتيب که شهر اردبيل، از قديم به شش محله تقسيم مي‌شدکه سه محله حيدري بود و سه محله نعمتي. در هر يک از دو طرف يک محله نقش بزرگتر را داشت ويکي نقش ميانه و ديگري نقش کوچکتر. به منزله‌سه برادر ارشد، مياني و کوچک. در قسمت حيدري؛ محلات طوي (تاوار) که برادر بزرگتر است، اوچ‌دکان برادر متوسط و پيرعبدالملک برادر کوچکتر قرار داشتند و در قسمت نعمتي نيز محلات ؛گازران (اونچي ميدان) برادر بزرگتر است و سرچشمه برادر مياني و عالي‌قاپو برادر کوچکتر. ديگر مساجد و محلات شهر به عنوان زيرشاخه اين شش مسجد و محله طبقه‌بندي مي‌شوند و هرکدام دسته‌شان مشخص است.هر کدام از اين شش مسجد را "محله" و هر کدام از زيرشاخه‌هاي شان را "خولا"( به ترکي بمعناي شاخه درخت) مي‌نامند. در حال حاضر هم اگرچه شهر اردبيل توسعه يافته و شاهد ايجاد شهركها، محلات و مساجد مختلف در آن بوده و هستیم، اما اين سنت ديرينه حفظ شده و در كنار محلات و دستجات منتسب به اين شش محله، مساجد قرار گرفته در محلات سيزده گانه جديد اردبيل هم توابع محلات شش گانه محسوب مي شوند و در ايام محرم و بويژه عزاداري در بازار سنتي اردبيل و در تجمع هاي تاسوعا و عاشوراي حسيني اردبيل اين دسته بندي و نظم و ترتيب به نحو احسن و باشكوه تمام اجرامي شود.
از ديگر آيين هاي مربوط به عزاداري در اردبيل، طشت‌گذاري است كه به عنوان سنتي کهن نه تنهاجايگاه و اهميت خود را از دست نداده، بلكه روزبه روز به شكوه و رونق اين آيين افزوده مي شود. طشت گذاري، شايد تمثيلي از رفع تشنگي عزاداران حضرت امام حسين (ع) در مقابل تشنگي سيد و سالار شهيدان است. با اين مراسم ، عملا" عروسي‌ها و جشن‌ها تعطيل مي‌شود و تفريحات معمولي کمتر مي گردد. مغازه‌ها و به خصوص مغازه‌هاي داخل بازار سنتي سياه پوش مي‌شوند و مساجد و تکايا براي برگزاري مراسم آماده مي‌شوند. علاوه بر روضه‌خواني‌هاي معمول در طول سال که در منازل و مساجد برگزار مي‌شود، دهه اول محرم، عزاداري‌هاي ديگري هم دارد. اين عزاداري خاص، توسط دسته‌هاي زنجيرزني يا سينه‌زني انجام مي‌شود. به اين ترتيب که در ده روز اول محرم، هر روز دسته يکي از محلات شش‌گانه و شعباتش به بازار سنتي و خيابان هاي مركز شهر مي‌آيند و عزاداري مي‌کنند. به دليل اينکه سابقاً اختلافات نعمتي و حيدري وجود داشته، براي همين در دهه‌هاي اخير نظمي به اين حضور داده‌اند و چون شهر شش محله دارد، روز اول محرم، نهم و دهم محرم و يک روز جمعه، که مابين اين دهه واقع مي‌شود، تعطيل است. اين دسته‌ها روزي که قرار است به صورت کامل و با تمام شعب به بازار بيايند، تشريفات خاصي دارند و سعي مي كنند تا وظيفه‌شان را نسبت به حضرت سيدالشهدا(ع) به صورت کامل انجام دهند. از صبح، وسايل و امكانات و تمهيدات حرکت آماده مي‌شود و وقتي بزرگان محله آماده شدند، اول بيرق بزرگ محله در پيش دسته حرکت مي‌کند.( اين بيرق ها بعضاً بسيار قديمي و عمر بيش از چند قرن را دارند و با دقت و وسواس نگهداري شده‌اند، براي مثال بيرق مسجد عالي‌قاپو را نادر شاه اهدا کرده و هنوزهم موجود است.) پشت بيرق، بزرگان محله و علما با احترام و رعايت رديف و ترتيب حرکت مي‌کنند و بعدهم طبال‌ها(طبل زنها) و دسته‌هاي سينه‌زني و يا دسته زنجيرزنها. پيراهن هاي سينه‌زنان و زنجيرزنان مخصوص است و طبل و شيپورزنان هم لباسهاي مخصوصي دارند. نوحه‌هاي زنجيرزني و نوحه‌خواني هم متفاوت است و هر دسته هم نوحه‌خوان خودش را دارد. منهاي سوز و گدازي که در نوحه‌ها و شاه‌بيت‌ها نهفته است، ترتيب عجيب و زيباي صفوف که گاه به بيش از 300 عزادار هم مي‌رسد، تاثيرگذار است. سينه‌زنان دست چپ را بر سينه گذاشته و با دست راست ضربات آهنگين و هماهنگي بر سينه وارد مي‌کنند که تابع حالات نوحه است و شيوه و ريتم خاصي براي هر نوحه دارد. وقتي دسته محله اصلي (يکي از محلات شش‌گانه) حرکت کرد، پشت سرش"خولا"هايش به ترتيب با همان ترکيب حرکت مي‌کنند و از محلات بزرگ و راسته‌بازار (همان بازار بزرگ سنتي اردبيل که مسجد جامع هم در آن واقع است) مي‌گذرند و مردم و بازاريان و هيئت امناي مساجد در طول مسير، از اين دسته ها پذيرايي مي‌کنند و به نوحه خوانش هم خلعت مي‌دهند و وقتي به محله خود بازگشتند، مراسم پايان مي يابد. ديگر محلات اصلي نيز به همراه شعبات تابعه در ديگر روزهاي دهه اول ماه محرم(به استثناي تاسوعا و عاشورا و روز جمعه قرار گرفته در دهه اول)اين حركت ارزشمند به يادگارمانده از پيشينيان را به نحو احسن انجام مي دهند.
دسته‌ها در شب‌هاي ديگر به مساجد داخل شاخه خود رفته و عزاداري مي‌کنند. که اين هم اعمالي مانند استقبال از دسته مهمان و اداي احترام و سلام توسط گروه طبل وشيپور و عَلم هنگام رسيدن به همديگر و غيره را دارد. روزها به همين ترتيب مي‌گذرند و روز نهم (تاسوعا) فرا مي‌رسدکه مراسم خاص خود را دارد. اين روز را در اردبيل"شام پاي‌لانان گوني"(روز توزيع و پخش شمع ها) مي‌گويند. در اين روز مردم، اغلب با پاي پياده به چهل و يک مسجد ميروند و هر مسجدي، محلي را در ورودي خود به اين کار اختصاص مي‌دهد و طشتي مي‌گذارند و مردم شمع شان را در کنارش روشن مي‌کنند، به هر ميزاني که نذر دارند. فلسفه اين عمل هم بر مي‌گردد به اينکه در گذشته مساجد با شمع روشن مي‌شدند و با اين نذر مردم، مصرف شمع يک سال آن مسجد را تهيه مي‌کرده‌اند. اين شمعها را معمولاً در کيسه‌اي دست‌دوز به نام "حيبه" قرار مي‌دهند و معمولاً به صورت دسته‌هاي منظم و با سردادن اشعار خاصي از اين مسجد به آن مسجد حرکت مي‌کنند، (معمولاً هر کسي سعي مي‌کند 41 مسجد مسير را حفظ کند و آنها را طوري انتخاب کند که به هم نزديک باشند و مسير کوتاه باشد، ولي حداقل 2 تا 4 ساعت زمان لازم است تا کسی این شمع ها را به مقصد برساند. اغلب نذر می‌کنند با پای پیاده و بدون کفش و جوراب اینکار را انجام بدهند.)
غروب تاسوعا که می‌شود حزن و اندوه از در و دیوار شهر اردبيل می‌بارد و اهالی به همراه محلات و دستجات عزاداري سینه زنی و شبیه خوانی جهت اقامه مراسم تعزیه داری به سطح شهر می آیند و در مركز شهر تجمع مي كنند. در چند سال اخير آيين هاي مربوط به تجمع مردم در مركز شهر(ميدان عالي قاپو) با نظم خاصي همراه بوده كه پخش از شبكه هاي مختلف تلويزيوني كشوري و خارجي از خروجي هاي اين مراسم است. بعداز غروب روز تاسوعا در جلوی اغلب مساجد و تکیه های شهر اردبیل و حتي در بعضي از خيابان ها و معابر عمومي نيز خیمه هایی بر پا می شود. برخی خیمه ها چوبی وبرخی آهنی است.
عاشورا هم حال و هواي ديگري در اردبيل دارد. صبح عاشورا در اردبیل همه مردم در تکایا و مساجد دعاي زیارت عاشورا مي خوانند و پس از انجام اين فريضه، مراسم شبیه خوانی عاشورا در اکثر میادین شهر و در محوطه مساجد، ميادين و خيابان هاي اصلي شهر برگزار می شود و مردم به دور میدان شبیه خوانی حلقه می زدند وشبیه خوانان در داخل میدان به اجرای مراسم شبیه خوانی می پردازند و بعد از مراسم شبیه خوانی به عزاداری و سینه زنی در کوچه وبازار می پردازند ودر طی اين مسير، اهالي با خرما، چای، شربت، فطير محلي و ..... از عزاداران استقبال مي كنند. چندسالی است که نماز ظهر عاشورا در میادین سرچشمه و وحدت اردبیل بصورت جماعت و به امامت امام جمعه اردبیل و نماینده مردم استان در مجلس خبرگان رهبری اقامه می شود. مشابه اين مراسم، در محلات حاشيه شهر، شهرك ها و روستاها هم برگزار مي شود.
درسال هاي اخير و با هدف نمايش اوج عشق ورزي و ادرات اهالي حسيني و نجيب اردبيل به ساحت قدسي حضرت امام حسين (ع) و سردار شايسته حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع)، همه دستجات عزاداري و محلات شش گانه، سيزده گانه و توابع آنها در حركتي غرورآفرين و وحدت بخش، در زير يك علم و پرچم عصر روزهاي هاي تاسوعا و عاشوراي حسيني در ميدان عالي قاپوي اردبيل جمع مي شوند و يكصدا " لبيك يا حسين " و" لبيك يا ابوالفضل " سر مي دهند. اين حضور با شور و شعور حسينيان اردبيل در روزهاي تاسوعا و عاشوراي حسيني تحسين همگان را برانگيخته و مورد توجه رسانه هاي داخلي و خارجي قرار گرفته است. اين آيين هاي باشكوه بطور مستقيم و زنده از شبكه استاني و شبكه هاي سراسري و بين المللي صداو سيماي جمهوري اسلامي ايران پخش شده و در اقصي نقاط ايران اسلامي و آنسوي مرزها، براي عاشقان و شيقفتگان مولانا حسين ابن علي (ع) به نمايش در مي آيد.
دراردبیل، علاوه بر مراسم و مجالس معمول عزاداری که در قالب مرثیه سرایی، روضه خوانی و راه اندازی دسته های سینه زنی و زنجیر زنی است، به شبیه خوانی و تعزیه گردانی نیز می پردازند. اما آنچه عزاداران اردبیلی و شهر های خطه آذربایجان را از دیگر عزاداران حسینی متمایز می سازد، برگزاری «مراسم طشت گذاری»، ترتیب و نظم خاص حرکت عزاداران محلات شش گانه در بازار سنتی و مرکز شهر و نیز تجمع های با شکوه تاسوعا و عاشورای حسینی است.
عزاداري‌ها، سوگواري ها و جشن هاي سرور مذهبي مردم اردبيل با مناسبتهاي روز هم تناسب دارد و بسته به حال و هواي آن زمان، ادعيه‌ها و نوحه‌ها و مولودي هاي مختلف خوانده مي‌شوند. شايدبه توان گفت كه اردبيل در ايران و حتي در جهان تنها شهري باشد که در آن "نوحه‌خواني" شغل محسوب مي‌شود كه البته بعضي از اين نوحه‌خوانان در جهت كسب رضاي الهي و به صورت رايگان براي مساجد و هيئت هاي مذهبي نوحه خواني مي كنند و بعضي هاي شان مبالغی براي اجراهايشان با عقد قراردادي طلب مي كنند. عقد قرارداد نوحه خوانان با هيئت هاي امناي مساجد و محلات براساس توافق طرفين منعقد مي گردد. در اصطلاح محلي به اين نوع تفاهم نامه سرخط گفته مي شود.
با فرارسيدن ايام حج و معمولاً بلافاصله بعد از روزعيد سعيد قربان، هياتهاي حسيني و مذهبي در اردبيل شور بيشتري مي‌يابند و با نزديکي ماه محرم، پرچم هاي سبز و سياه زينت بخش سردرب مساجد، تكايا، حسينيه ها و واحدهاي تجاري اماكن عمومي و حتي بعضي از منازل مسكوني مي شود.
در قديم مراسمي هم با عنوان"شاخسه‌ي" که تبديل شده"شاه حسين" بوده وجود داشته است که هنوز هم در بعضی از محلات و روستاهای اردبیل، شاهد اجرای آیین مذهبی هستیم. اين نوع آيين عزاداري ويژه شهرهاي آذري نشين ازجمله اردبيل است. این مراسم از آن نظر منحصر به فرد می باشد که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی شود. ریشه لغوی شاخسی- واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آنرا مخفف و تحریف شده شاه حسین وای حسین می دانند، که به نظر مي رسد تعريف درست و قابل قبولي از شاخسي واخسي باشد. اين مراسم سنتي ، بعد از تمام شدن برنامه هاي هيئت هاي مذهبي و سینــه زنی شروع می شود. به عبارتی ديگر بعد ازآنكه مراسم هیئت و سینه زنی در مساجد و یا خانه های بانیان هیئت ها پس از اذان مغرب و اقامه نماز شروع شد و شركت كنندگان در مجالس، سوگـــــــواري و عزاداري كردند، از حوالی ساعت 10 شب به بعد مراسم شاخسی واخسی شروع می شود. يعني درست زمانی که در خيلي از شهرها و كشورهاي جهان مردم در خواب ناز به سر مي برند، مردم آذربايجان و بخصوص اردبيل شاه حسين، واي حسين گويان سكوت شب را مي شكنند و عشق و ارادت شان را به سردار بي سر كربلا به نمايش مي گذارند. در مورد اين مراسم و آيين عزاداري، داستان ها و افسانه های بسیاری گفته شده است. از این داستان ها و افسانه هاي عامیانه که از اجدادمان سینه به سینه نقل گشته و اینک به ما رسیده است، میتوان به اهمیت و قدمت شاخسی واخسی در آذربایجان و اردبيل پی برد. اين مراسم تا ساعت 2 الی 3 نصف شب و حتی گاهی تا 4 صبح هم ادامه مي يابد. بسیاری از نوحه های مشهور شعرای بزرگ آذربایجان ورد زبان نوحه سرایان شاخسی می باشد که از مشهورترین آنها می توان به اشعار دل ریش اردبیلی، صراف تبریزی، یحیوی اردبیلی ومکانی زنجانی اشاره نمود. در اين نوع عزاداري، جمعي از مردان از پير و جوان گرفته تا ميان سال و كودك، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌هاي طويل، طول خيابان و محله را طي مي‌كنند. يكي از اعضاي هيات ، اشعار مذهبي، مداحي‌ها و نوحه‌هاي جانسوز را با آهنگ‌هاي دلنشين و حماسي قرائت مي‌كند و شاه‌حسين گويان جواب می دهند. حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هايي كه در ميان جمعيت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.
در برخی دستجات، از طبل های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه ها استفاده می شود و در برخی از دستجات، از چوب های بزرگی در دست استفاده مي‌شود و با حرکت دادن سریع آن، شاه‌حسين گويان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام حسين(ع) و جنگ با دشمنان اعلام می دارند.
مراسم شاه حسین گویان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه ها، از شهرت بالایی در بین مردم برخوردار است. این مراسم، در شب های دهه اول محرم به اوج خود می رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می یابد. بر طبل کوبیدن و چنین حرکت های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می رسد.
مهمترين پايه نظم و ترتيب عزاداري‌هاي اردبيل تقسيم بندي محلات آن است؛ به اين ترتيب که شهر اردبيل، از قديم به شش محله تقسيم مي‌شدکه سه محله حيدري بود و سه محله نعمتي. در هر يک از دو طرف يک محله نقش بزرگتر را داشت ويکي نقش ميانه و ديگري نقش کوچکتر. به منزله‌سه برادر ارشد، مياني و کوچک. در قسمت حيدري؛ محلات طوي (تاوار) که برادر بزرگتر است، اوچ‌دکان برادر متوسط و پيرعبدالملک برادر کوچکتر قرار داشتند و در قسمت نعمتي نيز محلات ؛گازران (اونچي ميدان) برادر بزرگتر است و سرچشمه برادر مياني و عالي‌قاپو برادر کوچکتر. ديگر مساجد و محلات شهر به عنوان زيرشاخه اين شش مسجد و محله طبقه‌بندي مي‌شوند و هرکدام دسته‌شان مشخص است.هر کدام از اين شش مسجد را "محله" و هر کدام از زيرشاخه‌هاي شان را "خولا"( به ترکي بمعناي شاخه درخت) مي‌نامند. در حال حاضر هم اگرچه شهر اردبيل توسعه يافته و شاهد ايجاد شهركها، محلات و مساجد مختلف در آن بوده و هستیم، اما اين سنت ديرينه حفظ شده و در كنار محلات و دستجات منتسب به اين شش محله، مساجد قرار گرفته در محلات سيزده گانه جديد اردبيل هم توابع محلات شش گانه محسوب مي شوند و در ايام محرم و بويژه عزاداري در بازار سنتي اردبيل و در تجمع هاي تاسوعا و عاشوراي حسيني اردبيل اين دسته بندي و نظم و ترتيب به نحو احسن و باشكوه تمام اجرامي شود.
از ديگر آيين هاي مربوط به عزاداري در اردبيل، طشت‌گذاري است كه به عنوان سنتي کهن نه تنهاجايگاه و اهميت خود را از دست نداده، بلكه روزبه روز به شكوه و رونق اين آيين افزوده مي شود. طشت گذاري، شايد تمثيلي از رفع تشنگي عزاداران حضرت امام حسين (ع) در مقابل تشنگي سيد و سالار شهيدان است. با اين مراسم ، عملا" عروسي‌ها و جشن‌ها تعطيل مي‌شود و تفريحات معمولي کمتر مي گردد. مغازه‌ها و به خصوص مغازه‌هاي داخل بازار سنتي سياه پوش مي‌شوند و مساجد و تکايا براي برگزاري مراسم آماده مي‌شوند. علاوه بر روضه‌خواني‌هاي معمول در طول سال که در منازل و مساجد برگزار مي‌شود، دهه اول محرم، عزاداري‌هاي ديگري هم دارد. اين عزاداري خاص، توسط دسته‌هاي زنجيرزني يا سينه‌زني انجام مي‌شود. به اين ترتيب که در ده روز اول محرم، هر روز دسته يکي از محلات شش‌گانه و شعباتش به بازار سنتي و خيابان هاي مركز شهر مي‌آيند و عزاداري مي‌کنند. به دليل اينکه سابقاً اختلافات نعمتي و حيدري وجود داشته، براي همين در دهه‌هاي اخير نظمي به اين حضور داده‌اند و چون شهر شش محله دارد، روز اول محرم، نهم و دهم محرم و يک روز جمعه، که مابين اين دهه واقع مي‌شود، تعطيل است. اين دسته‌ها روزي که قرار است به صورت کامل و با تمام شعب به بازار بيايند، تشريفات خاصي دارند و سعي مي كنند تا وظيفه‌شان را نسبت به حضرت سيدالشهدا(ع) به صورت کامل انجام دهند. از صبح، وسايل و امكانات و تمهيدات حرکت آماده مي‌شود و وقتي بزرگان محله آماده شدند، اول بيرق بزرگ محله در پيش دسته حرکت مي‌کند.( اين بيرق ها بعضاً بسيار قديمي و عمر بيش از چند قرن را دارند و با دقت و وسواس نگهداري شده‌اند، براي مثال بيرق مسجد عالي‌قاپو را نادر شاه اهدا کرده و هنوزهم موجود است.) پشت بيرق، بزرگان محله و علما با احترام و رعايت رديف و ترتيب حرکت مي‌کنند و بعدهم طبال‌ها(طبل زنها) و دسته‌هاي سينه‌زني و يا دسته زنجيرزنها. پيراهن هاي سينه‌زنان و زنجيرزنان مخصوص است و طبل و شيپورزنان هم لباسهاي مخصوصي دارند. نوحه‌هاي زنجيرزني و نوحه‌خواني هم متفاوت است و هر دسته هم نوحه‌خوان خودش را دارد. منهاي سوز و گدازي که در نوحه‌ها و شاه‌بيت‌ها نهفته است، ترتيب عجيب و زيباي صفوف که گاه به بيش از 300 عزادار هم مي‌رسد، تاثيرگذار است. سينه‌زنان دست چپ را بر سينه گذاشته و با دست راست ضربات آهنگين و هماهنگي بر سينه وارد مي‌کنند که تابع حالات نوحه است و شيوه و ريتم خاصي براي هر نوحه دارد. وقتي دسته محله اصلي (يکي از محلات شش‌گانه) حرکت کرد، پشت سرش"خولا"هايش به ترتيب با همان ترکيب حرکت مي‌کنند و از محلات بزرگ و راسته‌بازار (همان بازار بزرگ سنتي اردبيل که مسجد جامع هم در آن واقع است) مي‌گذرند و مردم و بازاريان و هيئت امناي مساجد در طول مسير، از اين دسته ها پذيرايي مي‌کنند و به نوحه خوانش هم خلعت مي‌دهند و وقتي به محله خود بازگشتند، مراسم پايان مي يابد. ديگر محلات اصلي نيز به همراه شعبات تابعه در ديگر روزهاي دهه اول ماه محرم(به استثناي تاسوعا و عاشورا و روز جمعه قرار گرفته در دهه اول)اين حركت ارزشمند به يادگارمانده از پيشينيان را به نحو احسن انجام مي دهند.
دسته‌ها در شب‌هاي ديگر به مساجد داخل شاخه خود رفته و عزاداري مي‌کنند. که اين هم اعمالي مانند استقبال از دسته مهمان و اداي احترام و سلام توسط گروه طبل وشيپور و عَلم هنگام رسيدن به همديگر و غيره را دارد. روزها به همين ترتيب مي‌گذرند و روز نهم (تاسوعا) فرا مي‌رسدکه مراسم خاص خود را دارد. اين روز را در اردبيل"شام پاي‌لانان گوني"(روز توزيع و پخش شمع ها) مي‌گويند. در اين روز مردم، اغلب با پاي پياده به چهل و يک مسجد ميروند و هر مسجدي، محلي را در ورودي خود به اين کار اختصاص مي‌دهد و طشتي مي‌گذارند و مردم شمع شان را در کنارش روشن مي‌کنند، به هر ميزاني که نذر دارند. فلسفه اين عمل هم بر مي‌گردد به اينکه در گذشته مساجد با شمع روشن مي‌شدند و با اين نذر مردم، مصرف شمع يک سال آن مسجد را تهيه مي‌کرده‌اند. اين شمعها را معمولاً در کيسه‌اي دست‌دوز به نام "حيبه" قرار مي‌دهند و معمولاً به صورت دسته‌هاي منظم و با سردادن اشعار خاصي از اين مسجد به آن مسجد حرکت مي‌کنند، (معمولاً هر کسي سعي مي‌کند 41 مسجد مسير را حفظ کند و آنها را طوري انتخاب کند که به هم نزديک باشند و مسير کوتاه باشد، ولي حداقل 2 تا 4 ساعت زمان لازم است تا کسی این شمع ها را به مقصد برساند. اغلب نذر می‌کنند با پای پیاده و بدون کفش و جوراب اینکار را انجام بدهند.)
غروب تاسوعا که می‌شود حزن و اندوه از در و دیوار شهر اردبيل می‌بارد و اهالی به همراه محلات و دستجات عزاداري سینه زنی و شبیه خوانی جهت اقامه مراسم تعزیه داری به سطح شهر می آیند و در مركز شهر تجمع مي كنند. در چند سال اخير آيين هاي مربوط به تجمع مردم در مركز شهر(ميدان عالي قاپو) با نظم خاصي همراه بوده كه پخش از شبكه هاي مختلف تلويزيوني كشوري و خارجي از خروجي هاي اين مراسم است. بعداز غروب روز تاسوعا در جلوی اغلب مساجد و تکیه های شهر اردبیل و حتي در بعضي از خيابان ها و معابر عمومي نيز خیمه هایی بر پا می شود. برخی خیمه ها چوبی وبرخی آهنی است.
عاشورا هم حال و هواي ديگري در اردبيل دارد. صبح عاشورا در اردبیل همه مردم در تکایا و مساجد دعاي زیارت عاشورا مي خوانند و پس از انجام اين فريضه، مراسم شبیه خوانی عاشورا در اکثر میادین شهر و در محوطه مساجد، ميادين و خيابان هاي اصلي شهر برگزار می شود و مردم به دور میدان شبیه خوانی حلقه می زدند وشبیه خوانان در داخل میدان به اجرای مراسم شبیه خوانی می پردازند و بعد از مراسم شبیه خوانی به عزاداری و سینه زنی در کوچه وبازار می پردازند ودر طی اين مسير، اهالي با خرما، چای، شربت، فطير محلي و ..... از عزاداران استقبال مي كنند. چندسالی است که نماز ظهر عاشورا در میادین سرچشمه و وحدت اردبیل بصورت جماعت و به امامت امام جمعه اردبیل و نماینده مردم استان در مجلس خبرگان رهبری اقامه می شود. مشابه اين مراسم، در محلات حاشيه شهر، شهرك ها و روستاها هم برگزار مي شود.
درسال هاي اخير و با هدف نمايش اوج عشق ورزي و ادرات اهالي حسيني و نجيب اردبيل به ساحت قدسي حضرت امام حسين (ع) و سردار شايسته حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع)، همه دستجات عزاداري و محلات شش گانه، سيزده گانه و توابع آنها در حركتي غرورآفرين و وحدت بخش، در زير يك علم و پرچم عصر روزهاي هاي تاسوعا و عاشوراي حسيني در ميدان عالي قاپوي اردبيل جمع مي شوند و يكصدا " لبيك يا حسين " و" لبيك يا ابوالفضل " سر مي دهند. اين حضور با شور و شعور حسينيان اردبيل در روزهاي تاسوعا و عاشوراي حسيني تحسين همگان را برانگيخته و مورد توجه رسانه هاي داخلي و خارجي قرار گرفته است. اين آيين هاي باشكوه بطور مستقيم و زنده از شبكه استاني و شبكه هاي سراسري و بين المللي صداو سيماي جمهوري اسلامي ايران پخش شده و در اقصي نقاط ايران اسلامي و آنسوي مرزها، براي عاشقان و شيقفتگان مولانا حسين ابن علي (ع) به نمايش در مي آيد.
دراردبیل، علاوه بر مراسم و مجالس معمول عزاداری که در قالب مرثیه سرایی، روضه خوانی و راه اندازی دسته های سینه زنی و زنجیر زنی است، به شبیه خوانی و تعزیه گردانی نیز می پردازند. اما آنچه عزاداران اردبیلی و شهر های خطه آذربایجان را از دیگر عزاداران حسینی متمایز می سازد، برگزاری «مراسم طشت گذاری»، ترتیب و نظم خاص حرکت عزاداران محلات شش گانه در بازار سنتی و مرکز شهر و نیز تجمع های با شکوه تاسوعا و عاشورای حسینی است.
