سوغات زیارت، برترین سنت اسلامی
سوغات سفرهای زیارتی از نمونههای آشکار این سنت اسلامی است که در روایات هم به آن سفارش شده است.
در این مقاله، موضوع هدیه و سوغات، بهویژه در سفرهای زیارتی حج، بررسی میشود تا پس از آشنایی با ابعاد مختلف آن، زمینه عمل بهتر و بدون آسیب به این سنت دینی و اجتماعی فراهم گردد. چه اینکه بعضی افراد در عمل به این سنت دچار افراطوتفریط میشوند که ناشی از عدم آشنایی آنان باسنت هدیه است. هرچند که هدیه، سنت پسندیدهای است و نقش مهمی در پیوندهای اجتماعی دارد، خالی از آسیب نیست و باید آن آسیبها را بررسی و به زائران ارائه نمود تاهنگام تهیه آن گرفتار جنبههای منفی هدیه و سوغات نگردند.
برای آشنایی با موضوع ابتدا مناسب است واژگان سنت، هدیه و سوغات را تعریف نماییم.واژه سنت به معنای طریقه، روش، سیره، طبیعت، هنجار، قانون، فرمان، ناموس و مانند آن آمدهاست. منظور از سنت درزمینهٔ هدیه به معنای همان روش رایج میان مسلمانان است که معمولاً هر کس از سفرهای زیارتی، و بهویژه سفر حج برمیگردد، برای دوستان، بستگان و بازدیدکنندگان هدیه و سوغات میآورد. این سنت جزو آداب و مستحبات اسلامی است که ریشه در گفتار و سیره معصومین (ع) دارد.
هِدْیه، از ه- د- ی ریشه به معنای هدایت کردن، رهنمون شدن، تهیه کردن، بردن، فرستادن، و نیز به معنای ارمغان،چشمروشنی، پیشکش، نذر، قربانی و امثال آن آمده است. سوغات نیز یک واژه فارسی است که به معنی آسان بودن، گوارا بودن، لذتبخش و لطیف بودن هدیه، تحفه، رهآورد، ارمغان و بخشش بهکاررفته است. همه این معانی در مفهوم سوغات نهفتهاند؛ زیرا هنگامیکه سوغات به کسی داده میشود، به نظر او لذتبخش، گوارا، لطیف و زیباست.
بنابراین منظور از سوغات در این بحث، همان معنای عرفی هدیه است؛ یعنی چیزی که مسافر در سفر تهیه و هنگام مراجعت، به دیگران، اهدا مینماید.
منظور از سفر زیارتی روشن است و ابهامی ندارد؛ زیرا هر کس این عبارت را به کار ببرد یا بشنود، این معنا در ذهنش تداعی میشود که اگر انسان تصمیم بگیرد و اقداماتی برای رفتن به مکان مقدسی مانند مکه مکرمه یا عتبات عالیات انجام دهد و درنتیجه عازم مسافرت گردد، گفته میشود که به سفر زیارتی رفته است. در این نوشتار، همین معنا منظور است.
زیارت و طواف خانه خدا، آرزوی هر مسلمان است. هرچند حج، در تمام عمر یکبار واجب است. ولی افزون بر آن، هرسال نیز در همان ایام خاص، بهجای آوردن حج مستحب است، همانگونه که سیره معصومین (ع) نیز نشاندهنده تکرار حج و عمره بهعنوان یک عمل مستحبی و دارای ثواب اخروی بوده است. البته، آن بزرگواران با توجه به شرایط اجتماعی در بهجای آوردن حج واجب یا مستحب، یکسان عملنکردهاند، برخی از معصومان (ع) بیشتر، و برخی کمتر حج گزاردهاند. درباره امام حسن مجتبی (ع) نقلشده است که بیست مرتبه پیاده به حج رفت و مناسک خانه خدا را انجام داد.
در میان سفرها، سفر حج از ویژگی خاصی برخوردار است؛ چراکه حج افزون بر جنبه معنوی، دارای جنبههای مختلف دیگری است که در غیر آن پیدا نمیشود. جنبههای سیاسی، اجتماعی، زیارتی، بازدید از آثار کهن اسلامی و ملاقات با مسلمانان سراسر جهان تنها در حج میسر است. سفر بهجایی که 900 نفر از انبیای الهی به آنجا رفته، خانه خدا را زیارت کرده و نماز گزاردهاند.
زیارت کعبه درواقع پاسخ به ندای حضرت ابراهیم خلیل (ع) است. امام باقر (ع) فرمود: خداوند متعال، چون ابراهیم (ع) را فرمان داد که میان مردم ندای حج دهد، بر مقام ایستاد و بالای آن رفت تا اینکه روبروی کوه ابوقبیس قرار گرفت. پس در میان مردم به حج ندا داد و آن را به گوش همه آنانی که تا برپایی قیامت در صلب مردان و رحم زنان هستند، رساند.