خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ سیدجلالالدین تهرانی به نجوم علاقه داشت و براى فراگيرى علم نجوم به مشهد سفر کرد و از محضر حاج ملا محمدمهدى منجم بهره فراوان برد. او در سال 1313 شمسی از طرف دولت به اروپا سفر کرد و مدرک دكتری خود را در رشته رياضيات، نجوم و فیزیک از دانشگاه بروكسل گرفت.
چون در علم نجوم آشنايى داشت و در استخراج تقويم بصيرت يافته بود، در آستان قدس رضوى به منصب منجمباشى درآمد و چند سالى تقويمهاى آستانه را منتشر میكرد. او حسب آشنایی با علم نجوم به «سيد جلالالدين منجم» معروف شد و دستگاههاى نجومى و اخترشناسى متعلق به خود را وقف آستان قدس رضوی کرد که اکنون بخش اعظم وسایل اخترشناسی گجینه «نجوم» حرم مطهر امام رضا(ع) وقفیات مرحوم تهرانی است.
توّلد در خانوادهای روحانی
سیدجلالالدین تهرانی سال ۱۲۷۵ شمسی در تهران متوّلد شد. پدرش سیدعلی شیخالاسلام مرندی از علما و رجال دینی شهر مرند بود که لقب شیخالاسلام را از مظفرالدین شاه قاجار گرفته بود. او مدتی در مدرسه تربیت در تهران درس خواند، سپس در مدرسه سپهسالار به تحصیل علوم دینی مشغول شد.
علاقه به نجوم
علاقهاش به نجوم موجب شد به دنبال علم نجوم و رياضيات برود. او براى فراگيرى علم نجوم راهی مشهد شد و از محضر حاج ملا محمدمهدى منجم استفاده کرد. او در منزلش رصدخانهاى داير کرده و با اغلب رصدخانههاى دنيا در تماس بود. چون در علم نجوم آشنايى داشت و در استخراج تقويم بصيرت يافته بود، در آستان قدس رضوى به منصب منجمباشى درآمد و چند سالى تقويمهاى آستانه را منتشر مىكرد.
او از سال ۱۳۰۵ به انتشار تحقيقات نجومى خود پرداخت و همه ساله كتابى تحت عنوان «گاهنامه» منتشر میکرد. در همين دوره بود که علم نجوم را به رضاشاه تعليم داد. در سال ۱۳۰۷ شمسی كه آیتالله سيدحسن مدرس در منزلش از طرف سرتيپ درگاهى توقيف و تبعيد شد، او هم در همانجا بازداشت و چندى در زندان بسر برد. در سال ۱۳۱۳ شمسی از طرف دولت به اروپا سفر کرد و پس از اخذ درجه دكتری در دانشگاه بروكسل در رشته رياضيات، نجوم و فیزیک به استادى همان دانشگاه استخدام شد. چندين سال منجم رصدخانه سلطنتى بلژيك و عضو انجمن دولتی تاریخ علوم بلژیک، محقق دارالعلم بروكسل و عضو موسس دائمى انجمن نجومى فرانسه بود.
دوبار نائبالتولیه آستان قدس رضوی
مرحوم تهرانی سال ۱۳۳۰ شمسی به مدت یکسال در دولت دكتر مصدق نيابت توليت آستان قدس رضوى و استاندارى خراسان را بر عهده داشت. او در اين مدت کوتاه توانست بخشى از بدهىهاى آستان قدس را پرداخت کند و وضعيت مالى كاركنان و خدمه آستانه را بهبود بخشد. همچنین در نقرهاى بين دارالحفاظ و راهرو كفشدارى مسجد گوهرشاد در زمان او ساخته شد.
وى اواخر اسفندماه سال ۱۳۳۱ شمسی پس از يك سال خدمت به تهران بازگشت و دور از كارهاى سياسى، به حشر و نشر با علما و دانشمندان پرداخت و به تحقيقات خود در رياضيات و نجوم ادامه داد. در سال ۱۳۳۲ در دوره دوم مجلس سنا به سناتورى تهران انتخاب شد و پس از آن به سِمت سفير ايران به بلژيك عزيمت کرد و در دانشگاه آن شهر به تدريس پرداخت.
سال ۱۳۴۰ براى دومينبار به استاندارى و نيابت توليت آستان قدس رضوى منصوب شد و در اين مأموريت توانست با انجام يكسرى اصلاحات، نابسامانىهاى موجود در آستان قدس را به سامان برساند و دست افراد سودجو را از آستانه کوتاه کند. او دو سال نیز در این سِمت بود و اقدام به تأسيس بناى بيمارستان امام رضا(ع)، درمانگاه شبانهروزى آستان قدس رضوى، پوشش كاشىهاى هفترنگ داخل ايوان سر در حرم امام(ع)، توسعه باغ ملكآباد، درختكارى و ايجاد فضاى سبز در اطراف شهر کرد.
واقف آستان قدس رضوی
موزه آستان قدرس رضوی دارای بخشهای مختلف قرآن و نفایس، هدایای رهبر معظم انقلاب، فرش، تاریخ مشهد، نجوم و ساعت، تمبر، اسکناس، مسکوکات، سلاح، مدال، نقاشی، ظروف و موزه مردمشناسی میشود كه پس از پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی بر گستره و غنای آثار آن افزوده شده است. گنجینه نجوم در سال ۱۳۷۸ همزمان با میلاد پیامبراكرم(ص) و ولادت امام جعفرصادق(ع) در طبقه دوم ساختمان مركزی موزه آستان قدس رضوی در صحن كوثر با گستره ۴۵۰ مترمربع افتتاح شد که بیشتر اشیای این گنجینه از وقفیات مرحوم دكتر سید جلالالدین تهرانی است.
مرحوم تهرانی منزل و اثاثیه، وسایل نجوم، ابزار اخترشناسی و كتابخانه غنی خود را با حدود ۳۸۳ جلد نسخه خطی وقف آستان قدس رضوی كرد كه تعداد اندكی از وقفیات او از خزانه مركزی آستان قدس به گنجینه نجوم منتقل شده است که از مجموعه بینظیر او میتوان به انواع تلسكوپ(شكستی و انعكاسی)، كره(سماوی، نجومی و جغرافیایی)، دوربین(چشمی، اپرا)، تئودلیت(سمتیاب)، سكستانت و اكتانت، كادران(وسیله اندازهگیری زاویههای عمودی)، انواع مدل حركت زمین، وسایل نجوم دریایی، چندین نمونه گونیا، خطكش و پرگار(مورد استفاده در ساخت وسایل نجومی)، دستگاه مورس و زلزلهنگار، اسطرلابهای نفیس قرون ۱۲ و ۱۳ هجریقمری اشاره کرد.
استعفای شورای سلطنت و دیدار با امام
محمدرضاشاه ۲۳ دیماه سال ۱۳۵۷ یک روز قبل از ترک ایران، شورای سلطنت را در غیابش برای حافظ نظام سلطنت تشکیل داد و از روسای مجالس شورای ملی و سنا خواست تا کار رأی اعتماد به کابینه بختیار به سرعت انجام شود. تشکیل شورای سلطنت در حالی انجام شد که امام خمینی(ره) نیز ۲۲ دیماه، یک روز پیش از آن، دستور تشکیل شورای انقلاب را صادر کرده بودند.
ریاست این شورا در همان جلسه اول به سید جلالالدین تهرانی واگذار شد. او در چند کابینه مختلف دوره پهلوی دوم مسئولیتهایی همچون وزارت پست و تلگراف، وزیر مشاور و چند دوره نیز سناتور مجلس سنا را داشت. علت انتخابش به سمت ریاست شورای سلطنت شاید به این دلیل بود که علاوه بر تحصیل دروس حوزوی، با برخی روحانیان نیز رابطه خوبی داشت و نائبالتولیه حرم رضوی بود.
وی مأموریت یافت تا در رأس این شورا با امام(ره) دیدار کند که برای مذاکره با رهبر کبیر انقلاب ۲۸ دیماه وارد پاریس شد، اما امام(ره) استعفای وی از شورای سلطنت را شرط اجازه ملاقات کرد. تلاشهای تهرانی برای ملاقات با امام بینتیجه ماند تا اینکه وی اول بهمنماه استعفای خود را از شورای سلطنت اعلام کرد. او فردای تقدیم استعفا به محضر امام در نوفللوشاتو رسید و متن استعفایش توسط آیتالله اشراقی در حضور رسانهها قرائت شد. همچنین دومین ملاقات رئیس شورای سلطنت با رهبر انقلاب در روز چهارم بهمنماه انجام گرفت.
آثار سیدجلالالدین
آثار فاخری هم از این اخترشناس، ریاضیدان و سیاستمدار ایرانی در دوران پهلوی برجای مانده که میتوان به تأليف تاريخ علم نجوم در اسلام، كتاب منتخب الرمل و گاهنامهها از سال ۱۳۰۷ تا سال ۱۳۱۵ شمسی، تأليف صور فلكى و تاريخ معرفت ملل قديمه، تأليف رسم اشكال هندسى، كتابى در مسائل مختلف، حل مسائل مجسمات و قطع مخروط، چاپ كتابهاى لب التواريخ يحيى ابن عبداللطيف قزوينى، محاسن اصفهان مافروخى، فارسنامه ابن بلخى، رساله ارشاد در شرح حال صاحب بن عباد و تاريخ قم(حسين بن محمد قمى)، تحقيق و تصحيح جهانگشاهى جوينى، تحقيق بخشى از جامعالتواريخ رشيدى، تصحيح كتاب حدود العالم من المشرق الى المغرب از روى چاپ مسكو ۱۳۱۲، تصحيح و تحقيق چهار مقاله عروضى سمرقندى، تصحيح و ترجمه «كتاب التعريف بطبقات الامم» صاعد اندلسى و ترجمه كتاب هيئت فلاماريون اشاره کرد.
خانه تهرانی ثبت میراث فرهنگی
خانه سیدجلالالدین تهرانی از آثار دوره قاجاریه است که در ضلع غربی خیابان ری، نرسیده به سه راه امین تهران قرار دارد. او خانه مسكونى، تمام اثاثيه و عتيقهجات از جمله كتابخانه شخصىاش را كه ۳۸۳ نسخه خطى و ۳۴۵۰ نسخه چاپى بود، وقف آستان قدس رضوى كرد. این خانه پس از تملّک آن توسط آستان قدس رضوی، به دفتر نمایندگی این آستان تبدیل شد. اما در سال ۱۳۸۰ خانه جلالالدین تهرانی توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۴۵۶۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
فوت در پاریس و دفن در حرم امام رضا(ع)
سید جلالالدین تهرانی پس از پيروزى انقلاب اسلامى از پاريس به جنوب فرانسه رفت و به كار علمى و نوشتن تاريخ نجوم پرداخت. او پس از ۹ سال اقامت در شانزه لیزه اقامتگاه وارن در پاریس سرانجام در دهم مردادماه سال ۱۳۶۶ شمسی که ۹۱ سال سن داشت در منزل مسکونیاش دار فانی را وداع گفت.
مرحوم تهرانی در زمان فوتش فرزندی نداشت و همسرش نیز در قید حیات نبود. پیکر او در شهریورماه سال ۱۳۷۰ به ایران منتقل و در مهرماه همان سال در کنار مقبره خانوادگیاش در حرم امام رضا(ع) حد فاصل رواق دارالحفاظ و رواق دارالسیاده به خاک سپرده شد.