در مرکز نسخ خطی گنجینۀ رضوی حدود 23 هزار قرآن و جزوات قرآنی نگهداری میشود. در حال حاضر 68 قرآن و جزوۀ قرآنی با قطع بازوبندی در گنجینۀ نسخ خطی سازمان کتابخانهها و موزهها و مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی وجود دارد که در نوع خود کم نظیر است.کوچکترین قرآن بازوبندی این کتابخانه مشتمل است بر منتخبی از سوره حمد تا ناس به خط نسخ خفی به ابعاد 5/2 در 5/3 سانتیمتر در 158 برگ.
زهرا رهبر نیا /سرویس هنر خبرگزاری رضوی
سیزدهمین برنامه سهشنبههای فرهنگی و رونمایی آثار فرهنگی و نفایس گنجینۀ رضوی در جوار بارگاه آسمانی قائم آل محمد، حضرت امام رضا (ع) برگزار شد.
در این مراسم، حجهالاسلام والمسلمین حسینی؛ رئیس محترم سازمان کتابخانهها و موزههای آستان قدس رضوی و جناب آقای دکتر مهدی زارعی؛ معاون شهردار و رئیس سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد، و حجهالاسلام و المسلمین مؤمنزاده، مؤلف مجموعۀ المعجم، و استاد میرحسین زنوزی؛ خوشنویس، مذهِّب شهیر آذربایجانی و عضو شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران و جمع کثیری از چهرههای فرهنگی و فرهیختگان حضور یافتند.
حجه الاسلام والمسلمین حسینی ضمن خیرمقدم به میهمانان این جلسه، میهمان ویژۀ این جلسه را آقای زنوزی، خوشنویس معاصر معرفی کردند که چند اثر خود را به موزه آستان قدس اهداء نموده اند در این مراسم با اهدای لوح و هدیه از ایشان تقدیر کردند. استاد میرحسین زنوزی از استادان خوشنویسی کشورمان است که آثار ش به مدت 12 روز با هماهنگی موسسه آفرینش های هنری و مجموعه هنری رضوان در موزۀ آستان قدس به نمایش گذاشته شد.
همچنین در این مراسم، حاج آقای حسینی در مورد دایره المعارف المعجم فرمودند: «المعجم، یکی از آثار ارزشمند آستان قدس رضوی است که تا کنون 37 جلد آن چاپ و منتشر شده است و 30 جلد آن در دست تألیف میباشد که به اشراف مرحوم آیت الله واعظ زادۀ خراسانی رضوان الله تعالی به چاپ رسیده و پس از ایشان، دکتر حاج آقای مؤمنزاده کار را ادامه میدهند.» ایشان دربارۀ تأثیر سهشنبههای فرهنگی فرمودند: با برگزاری نشستهای سهشنبههای فرهنگی، 15 درصد، تعداد بازدید کنندهها و علاقهمندان موزههای آستان قدس افزایش پیدا کرده است. وظیفۀ امروز آستان قدس، صیانت و احیای این آثار است. ما از محققین و پژوهشگران دعوت میکنیم برای تحقیقات و پژوهشهای خود از اسناد و مطالبی که ما در اختیارشان خواهیم گذاشت، استفاده کنند. ما 20 هزار نسخۀ خطی و ارزشمند را روی سایت گذاشتهایم که متعلق به گنجینۀ نفایس امام رضا (ع) میباشد.» ایشان ضمن ابراز خشنودی از برگزاری سهشنبههای فرهنگی گفتند: « در شهرهایی چون یزد و تبریز هم قرار است سه شنبههای فرهنگی برگزار شود. ما نیز با همکاری سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری، میتوانیم نمایشگاه مناسبتی و معرفی گنجینههای فرهنگی را در فرهنگسراها و تالار شهر نیز برگزار کنیم.»
پس از سخنان حجه الاسلام حسینی، خانم مریم حبیبی قائنی بایگی، کارشناس موزه آستان قدس رضوی، در مراسم رونمایی از هفت قرآن بازوبندی توضیحات مختصری درمورد نسخ قرآن و نفایس آستان قدس ارائه کردند:
«آستان قدس رضوی 23 هزار قرآن و نسخۀ دستنویس دارد که نخستین موزه در سال 1346 توسط گلچین المعانی تأسیس شد. از مجموع این قرآنها، 214 قرآن را انتخاب کرده و در 2 تالار به نمایش عموم گذاشتهاند. در سال 1364 یک ساختمان مجزا به موزۀ قرآن و نفایس اختصاص داده شد. اکنون از بین این 23 هزار قرآن و جزوه، 106 قرآن در دو سالن در حال نمایش است و بازدید کنندههای موزۀ قرآن، با سیر تحول خطوط اسلامی و تذهیب آشنا میشوند.
قدیمیترین قرآنهایی که در این مجموعه نگهداری میشوند، قرآنهای منسوب به ائمه (ع) هستند. قرآن منسوب به امام علی (ع) قدیمیترین نسخۀ در حال نمایش است و همچنین قرآنهایی منسوب به امام حسن و امام حسین و امام سجاد و امام رضا (ع) هست که همۀ اینها با خط کوفی اولیه، بدون نقطه و اعرابگذاری روی پوست نوشته شدهاند.
این قرآنها در سال 1008 ه. ق وقف آستان قدس شدند و متن وقفنامهها توسط شیخ بهایی در صفحۀ بدرقه نسخهها نوشته شده است. نسخۀ تاریخ داری که در حال نمایش است، نسخهای است که توسط محمدبن کثیر، وزیر سلطان محمود و مسعود غزنوی در سال 393 ه. ق یعنی دقیقا 190سال بعد از شهادت امام رضا (ع) وقف بقعۀ علی بن موسی شده است.
این نسخهها از این لحاظ اهمیت دارند که سند قدمت بقعه هستند و نشان مید هند اینجا بقعهای بوده است که مردم در آن آمد و رفت کرده و هنگام زیارت، چیزهایی را نیز وقف بقعه شریف نموده اند. از قرآنهای شاخصی که در این مجموعه میتوانید ببینید، نسخههایی هستند به خط عثمان بن حسین وراق غزنوی، معروفترین و مشهورترین خوشنویس و مذهِّب دورۀ سلجوقی که در قرن 5 و 6 ه. ق زندگی میکرده است. از ایشان 30 جزء کامل قرآن را داریم که 28 جزء آن در مخزن نگهداری میشود و جزء 1 و 20 آن در حال نمایش است. ویژگی قرآنها این است که هم کاتب و هم مذهِّب حسین بن وراق است. این نسخهها ثبت جهانی شدهاند و از نظر تذهیب، واقعا زیبا و چشم نواز هستند و جزو اولین نمونههای تذهیب به شمار میروند. خط آنها هم از نظر گرافیک جزو زیباترین خطوط کوفی خراسانی محسوب میشود.
ویژگی خیلی مهم این قرآنها این است که برخلاف الان که ترجمهها به گویش معیار است، نسخههای قدیمی با گویشهای محلی ترجمه شدهاند. نسخههایی هم داریم که مربوط به مجموعهای از قرآنهای ترجمه شده در آستان قدس است و با گویش شرق ایران ترجمه شدهاند. اکثرا در شرق، گویشهای خراسانی و گویشهای فرارود و گویش سمرقندی و بخارایی و سیستانی و گویش شبهه قاره را داریم. برای مثال قرآن 54 که با گویش سیستانی است، حاوی حدود 2000 کلمه از دورۀ پهلوی ساسانی و سانسکریت است که الان به هیچ عنوان از این کلمات استفاده نمیشود. این قرآنها را کلمه به کلمه و لفظ به لفظ ترجمه کردهاند و خیلی راحت میتوان ترجمۀ قرآن را از آنها استخراج کرد.» ایشان در ادامه گفتند: «کتابخانه آستان قدس رضوی به خاطر وجود مجموعههای غنی از نسخ خطی و مصاحف و جزوات قرآنی ارزشمند و منحصر به فرد یکی از گنجینههای فرهنگی و معنوی ایران و جهان اسلام به شمار میآید و باعث شده از جایگاه ممتاز و معتبری در میان کتابخانههای جهان برخوردار باشد.»
وی افزود: «انتساب این نهاد مقدس به امام رضا(ع) کانون مطمئنی برای وقف نسخ خطی و مصاحف شریف از اقصی نقاط ایران و جهان ایجاد کرده است. در مرکز نسخ خطی گنجینه رضوی حدود ۲۳ هزار قرآن و جزوه قرآنی نگهداری میشود. در بین این قرآنها و جزوات، آثار بسیار ارزشمندی از لحاظ انتساب به ائمه اطهار(ع)، خطاطان، خوشنویسان مشهور و صاحب سبک، قدمت و دیرینگی اثر، خط و شیوه کتابت و... در حواشی وقف نامهها وجود دارد.»
حبیبی قائنی بایگی گفت: «مصاحف این مجموعه در قطع یا ابعاد مختلفی همانند بازوبندی، بغلی، حمایلی، جیبی، خشتی، وزیری، رحلی، سلطانی، است.»
کارشناس موزه آستان قدس رضوی در تشریح قرآنهای بازوبندی این مجموعه بیان کرد: «در حال حاضر ۶۸ قرآن و جزوه قرآنی با قطع بازوبندی در گنجینیه نسخ خطی سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد که در نوع خود کم نظیر است.»
وی گفت: «قطع بازوبندی در بین فهرست نویسان کتب خطی به کتابی اطلاق میشود که در ابعاد و اندازه سه در دو سانتیمتر باشد. کتابها و جزواتی که پیشینیان در قطع بازوبندی تجلید میکردند، به اشکال دایره، لوزی، چند ظلعی، و مربع توسط نخی از پارچه ابریشم یا چرم به بازوی اشخاص بسته میشد.»
حبیبی قائنی بایگی ادامه داد: «قطع بازوبندی کوچکترین و قطع سلطانی بزرگترین اندازه کتاب هستند که قطع بازوبندی بیشتر برای قرآنها، جزوات، کتب ادعیه، و حرزها استفاده میشده، داخل محفظه چرمی در بازوبند قرار میگرفته است و قطع سلطانی برای قرآنها و کتبی که بیشتر در دربار سلاطین و حاکمان بوده، کاربرد داشته است.
مشخصات اکثر قرآنهای بازوبندی موجود در مرکز نسخ خطی گنجینه رضوی عبارت است از خط، نسخ، کاغذ، ترمه و نخودی و فرنگی دارای جلد روغنی تذهیب کاری شده و مرصع و نیز تیماج که از طریق وقف و یا اهدایی جذب شده است و تزئینات این نسخ شامل سرلوح و کتیبههای زرین، جداول اوراق به زر و تحریر مشکی کمند نیز به سیاهی فواصل آیات گوی زرین است.
کوچکترین قرآن بازوبندی این کتابخانه به شماره ۳۸۵۶ مشتمل بر منتخبی از سوره حمد تا ناس به خط نسخ خفی در ابعاد دو نیم در سه و نیم و در ۱۵۸ برگ و جداول اوراق و اسامی سورهها به سرخی دو صفحه قبل از شروع قرآن و چهار صفحه آخر منقش کم کار و جلد تیماج قهوهای با عطف پارچه و کاغذ نخودی فرنگی است.»
این کارشناس موزه خاطرنشان کرد: «یکی دیگر از قرآنهای بازوبندی نیز به خط نسخ ممتاز محمد رحیم اصفهانی در سال ۱۲۸۰ ق در ۳۱۲ برگ ۱۷ سطری کتابت شده است و قرآن دیگری نیز در این ابعاد به نسخ ممتاز محمد علی اصفهانی در سال ۱۲۸۸ ق در ۳۷۴ برگ کتابت شده است. همچنین یک قرآن بازوبندی نیز توسط نسخ خوش علی خوانسازی در سال ۱۳۱۹ ق کتابت شده است.»