مناسبات سیره و تعالیم رضوی با شکل گیری تمدن و امت اسلامی

خبرگزاری رضوی-بهمن دهستانی؛ هجرت امام رضا(ع) به ایران یکی از نقاط عطف تاریخ اسلام است که در طول سالیان اخیر بررسی و پردازش درباره آن در نوشته های اهل علم و پژوهش بیشتر شده و ابعاد تازه و رهیافت های نوین در مطالعات تاریخی و علوم انسانی پیرامون آن بکار گرفته می شود.
بر اساس نگاه ثبت شده در منابع تاریخی غیر شیعی، آنچه خلافت عباسی در پی هجرت امام رضا(ع) در پی آن بود تلاش مأمون برای دلجویی از اهل بیت(ع) بعد از فشارهای سنگین دوران پدرش یعنی هارون الرشید در عهد امام کاظم(ص) تصویر شده است. خلیفه عباسی چاره کار را در دعوت از امام به مرو مرکز خلافت آن زمان دید و پیشنهاد ولایتعهدی در این میان یک حرکت متفاوت در مناسبات اهل بیت(ع) و علویان با عباسیان و دستگاه حاکمیت بود.
این وقایع و بطور ویژه مسئله ولایتهدی امام رضا(ع) که با تحفظ بر شروطی و با کراهت توسط آن حضرت مورد قبول قرار گرفت از منظر تاریخ پژوهی یک نقطه عطف در قرون نخستین به شمار می رود.
به عبارت دیگر بعد از حدود دو قرن از تغییر و تحریف حرکت سیاسی اصیل مطلوب نبی اکرم اسلام(ص) و جابجایی مسیر امامت از امیرمؤمنان و فرزندان معصوم ایشان به بنی امیه و بنی عباس و تداوم و شدت گیری انواع فشارها، رفتار سیاسی و اجتماعی امام رضا(ع) به عنوان هشتمین امام آل البیت به گونه ای است که حاکمیت را وادار به پذیرش بخشی از مشروعیت نماینده و بزرگ خاندان رسالت می شود.
بررسی این وقایع از منظر تمدن پژوهی نیازمند دقت ها و گردآوری ها و مراجعات فراوان است اما از لحاظ روشی امر ممکن و لازمی است. دوره حاکمیت مأمورن عباسی پایتخت خلافت از مرکز سنتی خود در بغداد به ناحیه ای خارج از جغرافیایی عربی و شهرهای بزرگ اسلامی منتقل می شود و مرو در منتهای شرق اسلامی کانون آمد و شدها قرار می گیرد.
اگر تمدن را روبنای ملموس اقدامات انسانی بدانیم که در قالب ابنیه، سیاست، بازرگانی، هنر و مذهب خودنمایی می کند روندهای سیاسی تاریخ اسلامی خصوصا در سده های نخستین از برون دادهای تمدنی برخوردار بوده است.
قرائت های فقهی و کلامی مورد پسند دستگاه خلفاء نیز به مثابه پشتوانه این وضعیت تأثیرگذار بوده است و بطور مثال توسعه سرزمینی یا تأسیس مساجد بزرگ و بناهای مجلل و باشکوه بخشی از نمودهای آن به شمار می رود.
به باور متکلمان و فقیهان شیعه امامیه دو جریان اصلی شکل دهنده جریان معرفتی و فکری تاریخ اسلام خصوصا در قرون نخستین بوده اند. نخست جریان و مکتب اهل بیت رسول خدا(ص) که آن حضرت آنان را به دستور خدا و رهنمود قرآن به عنوان جانشینان خود و یکی از ثقلین در کنار قرآن برای هدایت و راهبری امت معرفی کرده بود و دیگری جریان و مکتب خلفاء که دارای قرائت ها و تصمیم های خارج از دایره فرامین قرآن و عترت بودند و در عین حال سرپرستی و حاکمیت جوامع اسلامی را بر عهده گرفته بودند.
این دیدگاه با واقعیت های تاریخی یکسان است و مستندات پرشمار نشان می دهد دستگاه خلافت در سطوح سیاسی و فکری و نظامی و نیز مکتب اهل بیت(ع) در سطوح علمی و معرفتی و اجتماعی دو قدرت بزرگ تمدن اسلامی را شکل داده اند.
ائمه معصومین(ع) به اذعان بزرگان مذاهب اسلامی و گواهی و تصریح متعدد خلفاء در مواقع گوناگون برگزیدگان و از محترم ترین شخصیت های عالم اسلامی در تمامی ادوار بعد از پیامبر(ص) تا عصر غیبت کبری بوده اند. حتی بعد از غیب فرزند امام عسکری(عج) عالمان امامیه همچون سیدمرتضی به عنوان نقیب و بزرگ علویان به دلیل مرتبت والای علمی و اخلاقی از منزلت بالایی نزد دستگاه سیاسی برخوردار می شوند و امر هدایت امت و مقابله با انحرافات را عهده دار می شوند.
در این رابطه رویکرد ائمه اطهار و فقهای دین علاوه بر صیانت از شیعیان خود حمایت از هویت اسلامی امت رسول خدا(ص) نیز بوده است. از این رو نقش ائمه دین(ع) و نیز عالمان و شاگردان مکتب ایشان در دو عرصه تقویت و تعمیق توحید و سایر اصول دین و نیز رشد اجتماعی مردم باید دیده شود.
از این منظر با وجود تأثیر قابل مشاهده تصمیم های خلفاء و نظام های سیاسی تاریخ اسلام و شخصیت های مذاهب اسلامی غیر شیعه در ترکیب و فکر و فرهنگ جامعه و حتی رونق مادی تمدن اسلامی اما اصالت ها و معیارها و حجت های نجات بخش امت رسول خدا(ص) تنها بوسیله ائمه اهل بیت(ع) حفظ و تداوم یافت.
با این میزان تمدن اسلامی در زیربنای فکری و معرفتی بطور مستقیم وابسته به تعالیم اهل بیت(ع) بوده است و در این زمینه آموزه های امام رضا(ع) اعم از احادیث یا سیره آن حضرت در هجرت به ایران و خراسان و نیز قبول ولایتعهدی دارای وجوه و ابعاد تمدن ساز اعم از تقویت بنیان معرفتی، صیانت از پیروان اهل بیت(ع) و نیز حفظ و ارتقای ارزش های امت اسلامی بوده است.
بر این مبنا در مطالعات تمدن پژوهی و در بررسی مقطع حضور امام رضا(ع) باید واقعیت های جاری در تمدن اسلامی را که یک جریان عمده آن مبتنی بر هدایت و ولایت امام و حجت خدا است در ارزیابی ها و تطبیق ها در نظر گرفت.