خبرگزاری رضوی به مناسبت سنت«چراغ برات» در خراسان گزارش می دهد؛
همسایگان ابدی هشتمین خورشید
خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ از زمان خاكسپاري امام هشتم(ع) در باغ حميد بن قحطبه و پيدايش آرام شهري به نام مشهد، نامداران فراواني سر بر آستان حرم مطهر رضوی نهاده و آن را شهر هزار مزار ساخته‌اند كه اينك جز اندک شماري، دیگر نشاني از آنها در رواق‌ها و صحن‌هاي حرم شاهد نیستیم.
خوشبختانه به بركت انقلاب اسلامي و تلاش خستگي‌ناپذير پژوهشگران بنياد پژوهش‌های اسلامي آستان قدس رضوی در يك طرح ماندگار اقداماتی تحت عنوان مشاهير مدفون در حرم مطهر رضوی از سال ۱۳۸۸ صورت گرفته که حاصل آن استخراج ۹۲۱ نفر از «عالمان ديني»، «رجال سياسي و نظامي»، «شعرا، هنرمندان، صاحب‌منصبان» و «واقفان» آستان قدس رضوي است.
خراسانی‌ها دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان را به چراغ‌برات می‌شناسند. در این روزها مردم با حضور بر سر قبور رفتگان و قرائت فاتحه و پخش خیرات، یاد و خاطره عزیزان در گذشته خود را گرامی می‌دارند. این ایام فرصتی را برای ما فراهم کرد تا با مصاحبه و تحقیق از مهندسان و پژوهشگران حرم مطهر رضوی تاریخچه آرامستان‌های حرم مطهر رضوی و شناخت بزرگان و علما را از همان آغازین سال‌های دفن امام هشتم(ع) در خاک توس به محضر علاقه‌مندان معرفی کنیم.
.jpg)
باغ رضوان جایگزین گورستان قتلگاه
برای احداث فلکه حضرت بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ به فاصله ۳۰ متر از ساختمان‌های اطراف حرم مطهر رضوی در دوران نیابت و تولیت «محمد ولی‌خان اسدی» تخریب شد. به این ترتیب قسمت اعظمی از گورستان قتلگاه از بین رفت و قسمت دیگری از آن که وسعت کمی هم نداشت، در طرح احداث فلکه محصور شد. مهندس رضا دیشیدی پیشکسوت‌ترین مهندس آستان قدس رضوی در توضیح بیشتر اضافه می‌کند: «از آن قتلگاه دیگر چیزی نمانده بود که در سال ۱۳۳۰ شمسی یک قطعه زمین آن را مرحوم آیت‌الله میرزاحسین سبزواری برای طلاب حجراتی ساخت که صحن آن نیز برای دفن اموات آماده شد که آن را «باغ رضوان» نامیدند. تقریبا چند سال قبل از پیروزی انقلاب تخریب طرح فلکه حضرت در دستور کار قرار گرفت و این مدرسه هم با عمر کوتاه خود خراب شد. در باغ رضوان امروزی حرم مطهر رضوی فقط مزار چند عالم دینی همچون شیخ طبرسی، آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدحاجی رئیس‌الساداتی و آیت‌الله سبزواری بانی مدرسه علمیه این باغ را داریم.
قدیمی‌ترین آرامستان در طبقه زیرین صحن انقلاب
صحن انقلاب نخستین صحن حرم مطهر رضوی است که از قدیم مردم اموات خود را در آنجا دفن می‌کردند. در سه بازه زمانی قبرستان در این صحن ایجاد شده که مشروح دقیق آن را از مهندس دیشیدی جویا شدیم که چنین می‌گوید: «سال ۱۳۳۰ زیر صحن انقلاب را پایه‌های دو متر در دو متر آجری تا سقف زده و بتن ریخته بودند که یک فضایی برای دفن اموات ایجاد شده بود. مردم مرده‌های خود را بین این پایه‌های دو متری در یک طبقه و در خاک دفن می‌کردند، تا سال ۱۳۴۳ دفن اموات اینطور بود و دیگر جای خالی در زیرزمین برای دفن نبود. وقتی من استخدام آستان قدس شدم و بازدیدی از دفن اموات داشتم، متأسفانه دیدم سراسر بست‌ها و صحن‌ها از دفن اموات پر شده است و شاهد بودم که حفار صحن به نام محمد حفار در یکی از این قبرها را باز کرد و پایش را روی جنازه مرده گذاشت، فشار داد و مرده جدید را تو قبر قبلی دفن کرد. پرسیدم چرا چنین می‌کنی؟ گفت: خب جایی را نداریم».
.jpg)
ایجاد سه آرامستان در صحن‌های حرم
با توجه به سابقه دفن اموات در حرم مطهر رضوی، ساخت مکان‌هایی برای اختصاص به این امر از گذشته مورد توجه بوده است که خالی کردن طبقه زیرین صحن‌های آزادی، قدس و جمهوری اسلامی نیز به این امر اختصاص یافت و به‌دلیل مجاورت با مرقد مطهر امام رضا(ع)، این مکان‌ها «بهشت ثامن‌الائمه(ع)» نام‌گذاری شد. در ادامه پیشکسوت‌ترین مهندس آستان قدس رضوی اضافه می‌کند: «وقتی جایی برای دفن اموات نداشتیم تصمیم گرفتیم که قبرستان‌های حرم مطهر را توسعه دهیم و برای اینکه دیگر شاهد صحنه دفن میّت جدید در قبر میّت قدیمی نباشیم، در آرامستان‌های جدید، قبرهای سه طبقه ساختیم. قبل از انقلاب در سال ۱۳۴۴ اقدام به خالی کردن صحن آزادی کردیم و پس از انقلاب همزمان با ساخت صحن‌های قدس و جمهوری اسلامی زیر این صحن‌ها را نیز برای ایجاد قبرستان آماده کردیم. اول قبرها و سپس صحن را ساختیم. آرامستان‌های بهشت ثامن‌الائمه(ع) در سه طبقه ساخته شد. در بهشت ثامن‌الائمه صحن‌های آزادی، قدس و جمهوری اسلامی به ترتیب از آبان‌ماه سال ۱۳۵۸، دی‌ماه سال ۱۳۶۶ و مردادماه سال ۱۳۷۲ دفن میّت داریم.
در سال‌های اول انقلاب همین طرح ساخت قبر را در صحن انقلاب هم اجرا کردیم. یعنی پایه‌های دو متری که در قدیم بود را جمع کرده و پایه‌های بتنی ریختیم و با اصول کامل مهندسی، قبرستانی هم در طبقه زیرین این صحن ساختیم که تهویه هوا داشته باشد. اما بعد از گذشت دو دهه از ساخت آن قبرها مجدد برای ایجاد فضای جدید در حرم مطهر آن قبرها برای بار دوم خراب و رواق دارالحجه ساخته شد که البته مهندسان این رواق در اینجا هم قبر ایجاد کرده‌اند».
.jpg)
اعتراض مومنین به قبرهای چند طبقه
شاید در جایی نشنیده یا ندیده باشیم که قبرهای چند طبقه وجود داشته باشد و برای نخستین‌بار شاهد آن در حرم مطهر رضوی هستیم. اما این شیوه مدرن ساخت قبر با اعتراض مردم مومن همراه بود که در توضیح بیشتر مهندس دیشیدی خاطرنشان می‌کند: «مومنین در ابتدا حاضر نبودند اموات خود را در این قبرها دفن کنند و می‌گفتند: چون این قبرها در سه طبقه مثل تابوت است و مرده هم باید در خاک بکر دفن شود، بنابراین دفن میّت در این قبرها درست نیست. برای رفع این مشکل نزد مرحوم آیت‌الله میلانی رفتیم تا از ایشان کسب تکلیف کنیم. به محضر این عالم ربّانی، چگونگی ساخت قبرها و اعتراض مردم به ساخت این قبرها را توضیح دادیم. ایشان فرمودند: «خیلی خوب است، فقط خاک بکر از بیابان بیاورید و کف این قبور بریزید تا مصداق دفن جنازه در خاک بکر را داشته باشد. ایشان این فتوا را صادر کردند و ما هم به مومنین اعلام کردیم و آنها دیگر مشکلی نداشتند و دفن در این قبور از اواخر دهه ۱۳۵۰ شروع شد».
.jpg)
سومین آرامستان زیرین صحن انقلاب در رواق دارالحجّه
ساخت رواق زیبا و باشکوه دارالحجّه در اواخر سال ۱۳۷۸ ش آغاز و در نیمه شعبان سال ۱۳۸۷ با زیربنای ۶۷۹۹ متر مربع در طبقه زیرین صحن انقلاب افتتاح شد. برای سومین‌بار در این رواق قبرستان ساخته شده است که در تشریح آن سیدعلی‌اصغر ربّانی مهندس ساخت این رواق چنین بیان می‌کند: «قبل انقلاب یعنی از سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ دیگر آنجا دفنی انجام نمی‌شد. چون سقف این قبرستان در حال تخریب بود و به لحاظ سازه‌ای دیگر بضاعت نگهداری جمعیّت را نداشت، اصلا مردم به آنجا رفت‌وآمد نمی‌کردند. وقتی ما آنجا شروع به کار کردیم، هنوز بقایای نهر نادری در آنجا بود و اموات را در حاشیه دو طرف نهر دفن می‌کردند. در اوایل دهه ۱۳۸۰ آن قبرها جمع‌آوری شد. ابتدا مهندس طالبیان یک چهارم رواق یعنی ساخت ضلع شمال غربی را بر عهده داشت و پس از او سه چهارم صحن انقلاب به اضافه زیر نهر نادری و سقاخانه را من انجام دادم. در ضلع شمالی این رواق، قبرهای سه طبقه ساخته شده و در ضلع جنوب و زیر نهر نادری قبرها یک طبقه است. از علمای دینی و قدیمی مدفون در این رواق می‌توان به شیخ حرّعاملی و مرحوم نخودکی در ضلع شمالی و شیخ محمد قزوینی در جنوب غربی اشاره کرد که قبر آنها تخریب نشده و اکنون محل زیارت زائران و مجاوران حرم رضوی است».
.jpg)
اختصاص رواق‌ها به دفن اموات
با توسعه چشم‌گیر حرم مطهر رضوی شاهد ایجاد صحن‌ها و رواق‌های مختلف در حرم رضوی هستیم که برخی رواق‌ها نیز در طبقه زیرین این صحن‌ها ساخته شده که در این رواق‌ها قبرهایی به وجود آمده است که به افزایش دفن اموات در جوار امام رئوف کمک شایانی کرده است. مرتضی بخشی کارشناس مسئول دفتر آرامستان‌های حرم مطهر رضوی در این‌باره توضیح می‌دهد: «جدیدترین قبرستانی که ساختیم رواق حضرت زهرا(س) و رواق دارالحجه است. در دستور کار است تعداد قابل توجهی قبرجا در صحن جمهوری اسلامی احداث شود. قبرهای رواق حضرت زهرا(س) در چهار طبقه است و ما در هیج جای دیگر حرم مطهر قبر چهار طبقه نداریم. رواق دالرالحجه نیز یک بخشی سه طبقه و یک بخشی هم یک طبقه است. بهشت‌های ثامن‌الائمه(ع) نیز هر کدام سه طبقه است. یک رواق جدید در طبقه زیرین بست قدیم شیخ بهایی در دست ساخت است که قرار شده در این رواق نیز قبرهای سه طبقه ساخته شود و با پیمودن چند پله با بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن جمهوری اسلامی انطباق داشته باشد.
خدمه‌ای که سابقه خدمت‌شان بالاست در حال حاضر فقط در در بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن آزادی دفن می‌شوند و در صحن‌های قدس و جمهوری اسلامی دفن خدمه را نداریم مگر سند پیش خرید قبرجا داشته باشند. تا یک زمانی در صحن جمهوری اسلامی ظرفیت دفن داشتیم و دفن می‌کردیم ولی از سال 1398 دیگر در این صحن جا نداشتیم و به ناچار خدّام را به رواق حضرت زهرا(س) منتقل کردیم».
156 میت غیرایرانی مدفون در حرم
شخصیت‌هایی با موقعیت علمی، اجتماعی و ملل مختلف در جوار امام مهربانی‌ها دفن هستند که شامل عالمان ديني، شهدا، رجال سياسي و نظامي، شعرا، هنرمندان، صاحب‌منصبان و واقفان آستان قدس رضوي می‌شوند. در کنار قبور این مشاهیر، اموات غیرایرانی نیز آرمیده‌اند که در توضیح بیشتر آقای بخشی می گوید: «از ۱۲ کشور تعداد ۱۵۶ نفر در حرم مطهر مدفون هستند که شامل عربستان ۵۳ نفر، پاکستان، فرانسه، انگلیس، چین و عراق ۵۳ نفر، عمان ۳ نفر، هندوستان ۵ نفر، بحرین، قطر و عمارت ۱۶ نفر و کویت هم ۲۶ نفر می‌شوند. داستان دفن این افراد در حرم مطهر از این قرار است که آنها وصیت کرده‌اند پیکرشان به حرم مطهر امام رضا(ع) منتقل شود و در جوار قبر امام هشتم(ع) به خاک سپرده شوند. یکی از آنها پاکستانی بود که جسد او را پس از شش سال به حرم مطهر آورده و دفن کردند. اجساد بیشتر اموات غیرایرانی در صحن جمهوری اسلامی مدفون است».
دفن پیکر پاک 657 شهید
شهدا هر جا به خاک سپرده شوند، زینت‌بخش آن مکان شده و به آنجا قداست می‌‌بخشند. اما شهدای مدفون در حرم رضوی به یمُن مجاورت در کنار قبر مطهر امام مهربانی‌ها، قداست خود را از این مضجع شریف می‌گیرند. سالیان سال در حرم شاهد دفن شهدا در حرم بوده‌ایم که آمار دقیق آن را از آقای بخشی جویا شدیم که او در توضیح بیشتر ادامه می‌دهد: «در صحن‌ها، رواق‌ها و بهشت‌های ثامن‌الائمه(ع) دفن پیکر پاک 657 شهید از شهدای انقلاب، دفاع مقدس، مدافع حرم، عاشورای رضوی، منا و حج سال 1366 و... را داریم که از جمله شهدای شاخص می‌توان به شهید هاشمی‌نژاد مدفون در رواق دارالسلام، شهید منا حاج محسن حاجی حسنی کارگر قاری و موذن حرم رضوی مدفون در صحن جمهوری اسلامی، مهندس شهید حسن آقاسی‌زاده از سردار جنگ تحمیلی مدفون در صحن آزادی اشاره کرد.
خوشبختانه به بركت انقلاب اسلامي و تلاش خستگي‌ناپذير پژوهشگران بنياد پژوهش‌های اسلامي آستان قدس رضوی در يك طرح ماندگار اقداماتی تحت عنوان مشاهير مدفون در حرم مطهر رضوی از سال ۱۳۸۸ صورت گرفته که حاصل آن استخراج ۹۲۱ نفر از «عالمان ديني»، «رجال سياسي و نظامي»، «شعرا، هنرمندان، صاحب‌منصبان» و «واقفان» آستان قدس رضوي است.
خراسانی‌ها دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان را به چراغ‌برات می‌شناسند. در این روزها مردم با حضور بر سر قبور رفتگان و قرائت فاتحه و پخش خیرات، یاد و خاطره عزیزان در گذشته خود را گرامی می‌دارند. این ایام فرصتی را برای ما فراهم کرد تا با مصاحبه و تحقیق از مهندسان و پژوهشگران حرم مطهر رضوی تاریخچه آرامستان‌های حرم مطهر رضوی و شناخت بزرگان و علما را از همان آغازین سال‌های دفن امام هشتم(ع) در خاک توس به محضر علاقه‌مندان معرفی کنیم.
باغ رضوان جایگزین گورستان قتلگاه
برای احداث فلکه حضرت بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ به فاصله ۳۰ متر از ساختمان‌های اطراف حرم مطهر رضوی در دوران نیابت و تولیت «محمد ولی‌خان اسدی» تخریب شد. به این ترتیب قسمت اعظمی از گورستان قتلگاه از بین رفت و قسمت دیگری از آن که وسعت کمی هم نداشت، در طرح احداث فلکه محصور شد. مهندس رضا دیشیدی پیشکسوت‌ترین مهندس آستان قدس رضوی در توضیح بیشتر اضافه می‌کند: «از آن قتلگاه دیگر چیزی نمانده بود که در سال ۱۳۳۰ شمسی یک قطعه زمین آن را مرحوم آیت‌الله میرزاحسین سبزواری برای طلاب حجراتی ساخت که صحن آن نیز برای دفن اموات آماده شد که آن را «باغ رضوان» نامیدند. تقریبا چند سال قبل از پیروزی انقلاب تخریب طرح فلکه حضرت در دستور کار قرار گرفت و این مدرسه هم با عمر کوتاه خود خراب شد. در باغ رضوان امروزی حرم مطهر رضوی فقط مزار چند عالم دینی همچون شیخ طبرسی، آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدحاجی رئیس‌الساداتی و آیت‌الله سبزواری بانی مدرسه علمیه این باغ را داریم.
قدیمی‌ترین آرامستان در طبقه زیرین صحن انقلاب
صحن انقلاب نخستین صحن حرم مطهر رضوی است که از قدیم مردم اموات خود را در آنجا دفن می‌کردند. در سه بازه زمانی قبرستان در این صحن ایجاد شده که مشروح دقیق آن را از مهندس دیشیدی جویا شدیم که چنین می‌گوید: «سال ۱۳۳۰ زیر صحن انقلاب را پایه‌های دو متر در دو متر آجری تا سقف زده و بتن ریخته بودند که یک فضایی برای دفن اموات ایجاد شده بود. مردم مرده‌های خود را بین این پایه‌های دو متری در یک طبقه و در خاک دفن می‌کردند، تا سال ۱۳۴۳ دفن اموات اینطور بود و دیگر جای خالی در زیرزمین برای دفن نبود. وقتی من استخدام آستان قدس شدم و بازدیدی از دفن اموات داشتم، متأسفانه دیدم سراسر بست‌ها و صحن‌ها از دفن اموات پر شده است و شاهد بودم که حفار صحن به نام محمد حفار در یکی از این قبرها را باز کرد و پایش را روی جنازه مرده گذاشت، فشار داد و مرده جدید را تو قبر قبلی دفن کرد. پرسیدم چرا چنین می‌کنی؟ گفت: خب جایی را نداریم».
ایجاد سه آرامستان در صحن‌های حرم
با توجه به سابقه دفن اموات در حرم مطهر رضوی، ساخت مکان‌هایی برای اختصاص به این امر از گذشته مورد توجه بوده است که خالی کردن طبقه زیرین صحن‌های آزادی، قدس و جمهوری اسلامی نیز به این امر اختصاص یافت و به‌دلیل مجاورت با مرقد مطهر امام رضا(ع)، این مکان‌ها «بهشت ثامن‌الائمه(ع)» نام‌گذاری شد. در ادامه پیشکسوت‌ترین مهندس آستان قدس رضوی اضافه می‌کند: «وقتی جایی برای دفن اموات نداشتیم تصمیم گرفتیم که قبرستان‌های حرم مطهر را توسعه دهیم و برای اینکه دیگر شاهد صحنه دفن میّت جدید در قبر میّت قدیمی نباشیم، در آرامستان‌های جدید، قبرهای سه طبقه ساختیم. قبل از انقلاب در سال ۱۳۴۴ اقدام به خالی کردن صحن آزادی کردیم و پس از انقلاب همزمان با ساخت صحن‌های قدس و جمهوری اسلامی زیر این صحن‌ها را نیز برای ایجاد قبرستان آماده کردیم. اول قبرها و سپس صحن را ساختیم. آرامستان‌های بهشت ثامن‌الائمه(ع) در سه طبقه ساخته شد. در بهشت ثامن‌الائمه صحن‌های آزادی، قدس و جمهوری اسلامی به ترتیب از آبان‌ماه سال ۱۳۵۸، دی‌ماه سال ۱۳۶۶ و مردادماه سال ۱۳۷۲ دفن میّت داریم.
در سال‌های اول انقلاب همین طرح ساخت قبر را در صحن انقلاب هم اجرا کردیم. یعنی پایه‌های دو متری که در قدیم بود را جمع کرده و پایه‌های بتنی ریختیم و با اصول کامل مهندسی، قبرستانی هم در طبقه زیرین این صحن ساختیم که تهویه هوا داشته باشد. اما بعد از گذشت دو دهه از ساخت آن قبرها مجدد برای ایجاد فضای جدید در حرم مطهر آن قبرها برای بار دوم خراب و رواق دارالحجه ساخته شد که البته مهندسان این رواق در اینجا هم قبر ایجاد کرده‌اند».
اعتراض مومنین به قبرهای چند طبقه
شاید در جایی نشنیده یا ندیده باشیم که قبرهای چند طبقه وجود داشته باشد و برای نخستین‌بار شاهد آن در حرم مطهر رضوی هستیم. اما این شیوه مدرن ساخت قبر با اعتراض مردم مومن همراه بود که در توضیح بیشتر مهندس دیشیدی خاطرنشان می‌کند: «مومنین در ابتدا حاضر نبودند اموات خود را در این قبرها دفن کنند و می‌گفتند: چون این قبرها در سه طبقه مثل تابوت است و مرده هم باید در خاک بکر دفن شود، بنابراین دفن میّت در این قبرها درست نیست. برای رفع این مشکل نزد مرحوم آیت‌الله میلانی رفتیم تا از ایشان کسب تکلیف کنیم. به محضر این عالم ربّانی، چگونگی ساخت قبرها و اعتراض مردم به ساخت این قبرها را توضیح دادیم. ایشان فرمودند: «خیلی خوب است، فقط خاک بکر از بیابان بیاورید و کف این قبور بریزید تا مصداق دفن جنازه در خاک بکر را داشته باشد. ایشان این فتوا را صادر کردند و ما هم به مومنین اعلام کردیم و آنها دیگر مشکلی نداشتند و دفن در این قبور از اواخر دهه ۱۳۵۰ شروع شد».
سومین آرامستان زیرین صحن انقلاب در رواق دارالحجّه
ساخت رواق زیبا و باشکوه دارالحجّه در اواخر سال ۱۳۷۸ ش آغاز و در نیمه شعبان سال ۱۳۸۷ با زیربنای ۶۷۹۹ متر مربع در طبقه زیرین صحن انقلاب افتتاح شد. برای سومین‌بار در این رواق قبرستان ساخته شده است که در تشریح آن سیدعلی‌اصغر ربّانی مهندس ساخت این رواق چنین بیان می‌کند: «قبل انقلاب یعنی از سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ دیگر آنجا دفنی انجام نمی‌شد. چون سقف این قبرستان در حال تخریب بود و به لحاظ سازه‌ای دیگر بضاعت نگهداری جمعیّت را نداشت، اصلا مردم به آنجا رفت‌وآمد نمی‌کردند. وقتی ما آنجا شروع به کار کردیم، هنوز بقایای نهر نادری در آنجا بود و اموات را در حاشیه دو طرف نهر دفن می‌کردند. در اوایل دهه ۱۳۸۰ آن قبرها جمع‌آوری شد. ابتدا مهندس طالبیان یک چهارم رواق یعنی ساخت ضلع شمال غربی را بر عهده داشت و پس از او سه چهارم صحن انقلاب به اضافه زیر نهر نادری و سقاخانه را من انجام دادم. در ضلع شمالی این رواق، قبرهای سه طبقه ساخته شده و در ضلع جنوب و زیر نهر نادری قبرها یک طبقه است. از علمای دینی و قدیمی مدفون در این رواق می‌توان به شیخ حرّعاملی و مرحوم نخودکی در ضلع شمالی و شیخ محمد قزوینی در جنوب غربی اشاره کرد که قبر آنها تخریب نشده و اکنون محل زیارت زائران و مجاوران حرم رضوی است».
اختصاص رواق‌ها به دفن اموات
با توسعه چشم‌گیر حرم مطهر رضوی شاهد ایجاد صحن‌ها و رواق‌های مختلف در حرم رضوی هستیم که برخی رواق‌ها نیز در طبقه زیرین این صحن‌ها ساخته شده که در این رواق‌ها قبرهایی به وجود آمده است که به افزایش دفن اموات در جوار امام رئوف کمک شایانی کرده است. مرتضی بخشی کارشناس مسئول دفتر آرامستان‌های حرم مطهر رضوی در این‌باره توضیح می‌دهد: «جدیدترین قبرستانی که ساختیم رواق حضرت زهرا(س) و رواق دارالحجه است. در دستور کار است تعداد قابل توجهی قبرجا در صحن جمهوری اسلامی احداث شود. قبرهای رواق حضرت زهرا(س) در چهار طبقه است و ما در هیج جای دیگر حرم مطهر قبر چهار طبقه نداریم. رواق دالرالحجه نیز یک بخشی سه طبقه و یک بخشی هم یک طبقه است. بهشت‌های ثامن‌الائمه(ع) نیز هر کدام سه طبقه است. یک رواق جدید در طبقه زیرین بست قدیم شیخ بهایی در دست ساخت است که قرار شده در این رواق نیز قبرهای سه طبقه ساخته شود و با پیمودن چند پله با بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن جمهوری اسلامی انطباق داشته باشد.
خدمه‌ای که سابقه خدمت‌شان بالاست در حال حاضر فقط در در بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن آزادی دفن می‌شوند و در صحن‌های قدس و جمهوری اسلامی دفن خدمه را نداریم مگر سند پیش خرید قبرجا داشته باشند. تا یک زمانی در صحن جمهوری اسلامی ظرفیت دفن داشتیم و دفن می‌کردیم ولی از سال 1398 دیگر در این صحن جا نداشتیم و به ناچار خدّام را به رواق حضرت زهرا(س) منتقل کردیم».
156 میت غیرایرانی مدفون در حرم
شخصیت‌هایی با موقعیت علمی، اجتماعی و ملل مختلف در جوار امام مهربانی‌ها دفن هستند که شامل عالمان ديني، شهدا، رجال سياسي و نظامي، شعرا، هنرمندان، صاحب‌منصبان و واقفان آستان قدس رضوي می‌شوند. در کنار قبور این مشاهیر، اموات غیرایرانی نیز آرمیده‌اند که در توضیح بیشتر آقای بخشی می گوید: «از ۱۲ کشور تعداد ۱۵۶ نفر در حرم مطهر مدفون هستند که شامل عربستان ۵۳ نفر، پاکستان، فرانسه، انگلیس، چین و عراق ۵۳ نفر، عمان ۳ نفر، هندوستان ۵ نفر، بحرین، قطر و عمارت ۱۶ نفر و کویت هم ۲۶ نفر می‌شوند. داستان دفن این افراد در حرم مطهر از این قرار است که آنها وصیت کرده‌اند پیکرشان به حرم مطهر امام رضا(ع) منتقل شود و در جوار قبر امام هشتم(ع) به خاک سپرده شوند. یکی از آنها پاکستانی بود که جسد او را پس از شش سال به حرم مطهر آورده و دفن کردند. اجساد بیشتر اموات غیرایرانی در صحن جمهوری اسلامی مدفون است».
دفن پیکر پاک 657 شهید
شهدا هر جا به خاک سپرده شوند، زینت‌بخش آن مکان شده و به آنجا قداست می‌‌بخشند. اما شهدای مدفون در حرم رضوی به یمُن مجاورت در کنار قبر مطهر امام مهربانی‌ها، قداست خود را از این مضجع شریف می‌گیرند. سالیان سال در حرم شاهد دفن شهدا در حرم بوده‌ایم که آمار دقیق آن را از آقای بخشی جویا شدیم که او در توضیح بیشتر ادامه می‌دهد: «در صحن‌ها، رواق‌ها و بهشت‌های ثامن‌الائمه(ع) دفن پیکر پاک 657 شهید از شهدای انقلاب، دفاع مقدس، مدافع حرم، عاشورای رضوی، منا و حج سال 1366 و... را داریم که از جمله شهدای شاخص می‌توان به شهید هاشمی‌نژاد مدفون در رواق دارالسلام، شهید منا حاج محسن حاجی حسنی کارگر قاری و موذن حرم رضوی مدفون در صحن جمهوری اسلامی، مهندس شهید حسن آقاسی‌زاده از سردار جنگ تحمیلی مدفون در صحن آزادی اشاره کرد.
