گزارش خبرگزاری رضوی:
تأثیر معماری حرم رضوی در دوران انقلاب اسلامی بر هویت گرایی ملل مسلمان
خبرگزاری رضوی- بهمن دهستانی؛ جوامع بشری همواره در بستر تحولات اجتماعی و سیاسی حاکم در زمان معاصر خود بوده اند. تمایل به نشان دادن فرهنگ و هویت اجتماعی از دغدغه های انسان معاصر بوده است. یکی از بسترها برای نشان دادن هویت اجتماعی، هنر، معماری بناها به عنوان یک اثر انسان ساخت، همواره متأثر از آداب، فرهنگ و هویت انسان و محیط پیرامون آن بوده به نحوی که از دیرباز هنر و معماری در خدمت بشر و در جهت مطلوب سازی زندگی بشر بوده اند.
از سویی انقلاب ها به عنوان پدیده های اجتماعی، برخاسته از بستر جوامع خود هستند که اندیشه ها و تفکرات همان جامعه را در بر دارند که معماری آنها در آنجا شکل می گیرد. ایران اسلامی به عنوان یکی از ملل بزرگ تشکیل دهنده تمدن اسلامی در گذشته و حال همواره با معماری خاص خود در ادوار مختلف زبانزد و در سطح جهان اسلام و افکار عمومی دنیا مشهور بوده است.
بخش عمده ای از هویت ایران در دوران باستان و سپس در دوره اسلامی و همچنین دوره معاصر با معماری هویت گرای آن پیوند خورده است و همین امتیاز ژرفای تمدنی ایرانیان مسلمان و سهم آنان در هویت بخشی به جهان اسلام را نشان می دهد.
بررسی ها نشان می دهد ملت ایران به هنگام جهش های فرهنگی یا اجتماعی و سیاسی در نقاط عطف تاریخی خود دستاوردهای چشمگیری را در عرصه های گوناگون و حتی جنبه های ملموس و مادی فرهنگ و هنر عرضه کرده است. انقلاب اسلامی ایران یکی از آن نقاط عطف است که تأثیرات شگرفی بر شمایل فرهنگی و اجتماعی ایران گذاشت. شاید برجسته ترین نقطه تحول فرهنگ و هنر و معماری ایران تا پیش از انقلاب را بتوان در دوران صفویه دانست که زیربنای رفیعی را برای امتداد تمدن اسلامی شیعی ایران فراهم آورد.
در پژوهشی که با عنوان «بازتاب انقلاب اسلامی در معماری معاصر ایران در بازه زمانی 57-77؛ نمونه موردی حرم رضوی» در سی و ششمین شماره فصلنامه فرهنگ رضوی در زمستان 1400 انتشار یافته است محققان تلاش کرده اند به فهم و شناسایی رابطه معنایی میان مبانی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر معماری حرم رضوی بپردازند.
مجموعه بناهای حرم رضوی در مشهدالرضا که برای مسلمانان به ویژه شیعیان ایران و جهان از اهمیت فراوانی برخوردار است تقریبا 25 بنای مهم را شامل می شود و هر یک از ویژگی های معماری و هنری والایی برخوردارند. در این پژوهش تمامی اجزای حرم مطهر به تفکیک بقعه و مضجع شریف، رواق ها، صحن ها، بست ها، مسجد گوهرشاد، ... به تفکیک از منظر مذکور یعنی تأثیرات انقلاب اسلامی بر این محیط ها مورد بررسی قرار گرفته است.
بازتاب انقلاب اسلامی ایران و تأثیر نظام معنایی آن بر حرم رضوی یکی از فصول مهم این پژوهش است که در آن از زاویه توسعه سیاسی انقلاب اسلامی، رهیافتی برای بازخوانی تأثیرات انقلاب بر حرم رضوی گشوده شده است. در جدول هایی که در این قسمت طراحی شده است سیر رابطه انقلاب اسلامی تا بروز جلوه ملموس معماری در حرم رضوی برشمرده می شود. بطور مثال در یکی از جدول ها عنوان شده انقلاب اسلامی به توسعه سیاسی انجامیده و این امر مشارکت سیاسی را به ارمغان آورده و همین مشارکت موجب توسعه در حوزه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی از جهت گسترش فضاهای فرهنگی و مذهبی و طبعا هنر و معماری بکار رفته در این محیط ها شده و طرح توسعه حرم رضوی که از آبان سال 58 آغاز می شود در دهه های 70 و 80 شمسی شتاب چشمگیری می یابد و فضاهای اداری جدیدی داخل حرم رضوی اضافه می شود که مهم ترین آنها صحن های جمهوری، قدس، جامع رضوی، هدایت، غدیر، موثر و رواق های دارالولایه، دارالحکمه، دارالحجه، دارالهدایه و امام خمینی است.
از مطاب ذکر شده در جدول های تنظیم شده در تحقیق، مضامین مرتبط با دیدگاه های امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری در تبیین شاخصه های ایدئولوژی و هویت از دیدگاه آنان و همچنین بیانات ایشان در خصوص هنر و معماری است به مؤلفه هایی دست می یابیم که بر انقلابی، اسلامی و ایرانی بودن هویت و ایدئولوژی و به تبع آن هنر و معماری تأکید دارند و جلوه یافتن این مبانی و افکار در فضای کالبدی و معماری حرم رضوی قابل مشاهده است.
پژوهش مذکور نشان می دهد زمینه ها و ظرفیت های متعددی برای تحقیقات در میراث ملموس فرهنگ رضوی وجود دارد و بخش معماری آن به عنوان جلوه مادی و کالبدی و تجسم یافته فرهنگ و هنر رضوی ابعاد کمتر مطالعه شده ای دارد و شایسته است مورد توجه علاقه مندان و دانشوران قرار گیرد.
بسیاری از صاحبنظران و تاریخ پژوهان، تمدن را جلوه مادی و ملموس و حسی فرهنگ دانسته اند و از این معماری و ابنیه را می توان نماد و نماینده تمدن به شمار آورد. در جهان اسلام و شیعه، معماری مساجد و اعتاب و حرم های مقدس اهل بیت(ع) برجسته ترین رهاوردهای معماری مسلمانان است. در قم و اصفهان و مشهد و شیراز و مکه و مدینه و بیت المقدس و دمشق و کربلاء و نجف و بغداد و قاهره زیباترین معماری ها متعلق به مساجد و بقاع متبرکه و مدارس علوم دینی هستند که همگان تمدن اسلامی را با آن می شناسند. شهر اصفهان که شهرت جهانی یافته و از آن به نصف جهان تعبیر می شود تمام هویت خود را مدیون معماری هایی است که بنای مساجد بزرگ این شهر را شکل داده است.
انقلاب اسلامی با رسالتی که برای جهان اسلام برای خود تعریف نموده و دست یابی به تمدن نوین اسلامی را آرمان و هدف خود قرار داده است؛ ضروری است تا به مناسبات میان اندیشه دینی و انقلابی خود و هویت و تجسم آن در حرم های اهل بیت(ع) توجه ویژه ای مبذول دارد. این ضرورت ضمن ارائه مدل های جدید برای توسعه می تواند از آسیب هایی که ممکن است به میراث و عقبه فرهنگی و تمدنی محیط های دینی وارد نماید جلوگیری کند.
تغییرات چشمگیر زائران حرم رضوی با جهش جمعیتی از زائران محلی یا مجاوران به زائران بین المللی بطور طبیعی بر کیفیت توسعه اماکن مبترکه تأثیر خواهد گذاشت. نباید فراموش کرد نخستین تماس های زائران غیرایرانی یا حتی غیر شیعی در حرم های اهل بیت(ع) با فضای کالبدی و تجسمی این بقاع مطهر برقرار می شود و می تواند تأثیرات شگرفی بر پیوند و همزیستی و ایجاد احساسات و عواطف مشترک در میان ملل مسلمان بر جای گذارد. تردیدی نیست که معماری اسلامی خود یکی از مشترکات اسلامی در میان پیروان همه مذاهب است.
از سویی انقلاب ها به عنوان پدیده های اجتماعی، برخاسته از بستر جوامع خود هستند که اندیشه ها و تفکرات همان جامعه را در بر دارند که معماری آنها در آنجا شکل می گیرد. ایران اسلامی به عنوان یکی از ملل بزرگ تشکیل دهنده تمدن اسلامی در گذشته و حال همواره با معماری خاص خود در ادوار مختلف زبانزد و در سطح جهان اسلام و افکار عمومی دنیا مشهور بوده است.
بخش عمده ای از هویت ایران در دوران باستان و سپس در دوره اسلامی و همچنین دوره معاصر با معماری هویت گرای آن پیوند خورده است و همین امتیاز ژرفای تمدنی ایرانیان مسلمان و سهم آنان در هویت بخشی به جهان اسلام را نشان می دهد.
بررسی ها نشان می دهد ملت ایران به هنگام جهش های فرهنگی یا اجتماعی و سیاسی در نقاط عطف تاریخی خود دستاوردهای چشمگیری را در عرصه های گوناگون و حتی جنبه های ملموس و مادی فرهنگ و هنر عرضه کرده است. انقلاب اسلامی ایران یکی از آن نقاط عطف است که تأثیرات شگرفی بر شمایل فرهنگی و اجتماعی ایران گذاشت. شاید برجسته ترین نقطه تحول فرهنگ و هنر و معماری ایران تا پیش از انقلاب را بتوان در دوران صفویه دانست که زیربنای رفیعی را برای امتداد تمدن اسلامی شیعی ایران فراهم آورد.
در پژوهشی که با عنوان «بازتاب انقلاب اسلامی در معماری معاصر ایران در بازه زمانی 57-77؛ نمونه موردی حرم رضوی» در سی و ششمین شماره فصلنامه فرهنگ رضوی در زمستان 1400 انتشار یافته است محققان تلاش کرده اند به فهم و شناسایی رابطه معنایی میان مبانی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر معماری حرم رضوی بپردازند.
مجموعه بناهای حرم رضوی در مشهدالرضا که برای مسلمانان به ویژه شیعیان ایران و جهان از اهمیت فراوانی برخوردار است تقریبا 25 بنای مهم را شامل می شود و هر یک از ویژگی های معماری و هنری والایی برخوردارند. در این پژوهش تمامی اجزای حرم مطهر به تفکیک بقعه و مضجع شریف، رواق ها، صحن ها، بست ها، مسجد گوهرشاد، ... به تفکیک از منظر مذکور یعنی تأثیرات انقلاب اسلامی بر این محیط ها مورد بررسی قرار گرفته است.
بازتاب انقلاب اسلامی ایران و تأثیر نظام معنایی آن بر حرم رضوی یکی از فصول مهم این پژوهش است که در آن از زاویه توسعه سیاسی انقلاب اسلامی، رهیافتی برای بازخوانی تأثیرات انقلاب بر حرم رضوی گشوده شده است. در جدول هایی که در این قسمت طراحی شده است سیر رابطه انقلاب اسلامی تا بروز جلوه ملموس معماری در حرم رضوی برشمرده می شود. بطور مثال در یکی از جدول ها عنوان شده انقلاب اسلامی به توسعه سیاسی انجامیده و این امر مشارکت سیاسی را به ارمغان آورده و همین مشارکت موجب توسعه در حوزه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی از جهت گسترش فضاهای فرهنگی و مذهبی و طبعا هنر و معماری بکار رفته در این محیط ها شده و طرح توسعه حرم رضوی که از آبان سال 58 آغاز می شود در دهه های 70 و 80 شمسی شتاب چشمگیری می یابد و فضاهای اداری جدیدی داخل حرم رضوی اضافه می شود که مهم ترین آنها صحن های جمهوری، قدس، جامع رضوی، هدایت، غدیر، موثر و رواق های دارالولایه، دارالحکمه، دارالحجه، دارالهدایه و امام خمینی است.
از مطاب ذکر شده در جدول های تنظیم شده در تحقیق، مضامین مرتبط با دیدگاه های امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری در تبیین شاخصه های ایدئولوژی و هویت از دیدگاه آنان و همچنین بیانات ایشان در خصوص هنر و معماری است به مؤلفه هایی دست می یابیم که بر انقلابی، اسلامی و ایرانی بودن هویت و ایدئولوژی و به تبع آن هنر و معماری تأکید دارند و جلوه یافتن این مبانی و افکار در فضای کالبدی و معماری حرم رضوی قابل مشاهده است.
پژوهش مذکور نشان می دهد زمینه ها و ظرفیت های متعددی برای تحقیقات در میراث ملموس فرهنگ رضوی وجود دارد و بخش معماری آن به عنوان جلوه مادی و کالبدی و تجسم یافته فرهنگ و هنر رضوی ابعاد کمتر مطالعه شده ای دارد و شایسته است مورد توجه علاقه مندان و دانشوران قرار گیرد.
بسیاری از صاحبنظران و تاریخ پژوهان، تمدن را جلوه مادی و ملموس و حسی فرهنگ دانسته اند و از این معماری و ابنیه را می توان نماد و نماینده تمدن به شمار آورد. در جهان اسلام و شیعه، معماری مساجد و اعتاب و حرم های مقدس اهل بیت(ع) برجسته ترین رهاوردهای معماری مسلمانان است. در قم و اصفهان و مشهد و شیراز و مکه و مدینه و بیت المقدس و دمشق و کربلاء و نجف و بغداد و قاهره زیباترین معماری ها متعلق به مساجد و بقاع متبرکه و مدارس علوم دینی هستند که همگان تمدن اسلامی را با آن می شناسند. شهر اصفهان که شهرت جهانی یافته و از آن به نصف جهان تعبیر می شود تمام هویت خود را مدیون معماری هایی است که بنای مساجد بزرگ این شهر را شکل داده است.
انقلاب اسلامی با رسالتی که برای جهان اسلام برای خود تعریف نموده و دست یابی به تمدن نوین اسلامی را آرمان و هدف خود قرار داده است؛ ضروری است تا به مناسبات میان اندیشه دینی و انقلابی خود و هویت و تجسم آن در حرم های اهل بیت(ع) توجه ویژه ای مبذول دارد. این ضرورت ضمن ارائه مدل های جدید برای توسعه می تواند از آسیب هایی که ممکن است به میراث و عقبه فرهنگی و تمدنی محیط های دینی وارد نماید جلوگیری کند.
تغییرات چشمگیر زائران حرم رضوی با جهش جمعیتی از زائران محلی یا مجاوران به زائران بین المللی بطور طبیعی بر کیفیت توسعه اماکن مبترکه تأثیر خواهد گذاشت. نباید فراموش کرد نخستین تماس های زائران غیرایرانی یا حتی غیر شیعی در حرم های اهل بیت(ع) با فضای کالبدی و تجسمی این بقاع مطهر برقرار می شود و می تواند تأثیرات شگرفی بر پیوند و همزیستی و ایجاد احساسات و عواطف مشترک در میان ملل مسلمان بر جای گذارد. تردیدی نیست که معماری اسلامی خود یکی از مشترکات اسلامی در میان پیروان همه مذاهب است.
