خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ حرم مطهر امام مهربانی‌ها به لحاظ معماری یکی از باشکوه‌ترین و جامع‌ترین بناهای مذهبی و تاریخی جهان اسلام به شمار می‌رود که جلوه‌ای از معماری ایرانی ـ اسلامی است. هنرهای به کار رفته در این مکان مقدس نمایانگر و تجلی‌گاه هنر اسلامی است.
معماری حرم در طول تاریخ را بخواهیم بررسی کنیم، این مکان مقدس بیش از 15 دوره را پشت سر گذاشته است. طرح توسعه حرم پس از انقلاب اسلامی با جدیّت دنبال بارگاه منور امام هشتم(ع) با گسترش چشم‌گیر از مساحتی با ۱۲ هکتار در دوره‌های گذشته، به ۷۰ هکتار تا سال ۱۳۹۲ رسید و با احداث اماکن مختلف در اطراف روضه منوره به مرور زمان بر فضای این مضجع شریف افزوده شد که از جمله آنها می‌توان به دو مدرسه «پریزاد» و «مدرسه دودر» اشاره کرد که از آثار فاخر عهده تیموری به شمار می‌روند.
چهارشنبه‌های امام رضایی بهانه‌ای شد تا بیشتر با دو مدرسه تاریخی «پریزاد» و «دو درب» آشنا شویم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانیم.
تاریخچه مدارس عهد تیموری
مدارس «دو درب» و «پریزاد» به ترتیب توسط غياث‌الدين اميريوسف خواجه بهادر و بانو پریزاد ندیمه گوهرشاد در سال‌های ۸۴۳ و 850 همزمان به عهد شاهرخ تیموری در جوار روضه منوره امام هشتم(ع) تأسیس شدند. هم‌اکنون درِ شرقی مدرسه «دو درب» به سمت صحن جمهوری و درِ غربی نیز در مقابل مدرسه «پریزاد» گشوده می‌شود. ساخت مدرسه «پریزاد» همزمان با برپایی مسجد گوهرشاد بوده است.
بانیان مدارس
در قدیم مدارس پیوند عمیقی با مساجد داشتند و معمولا در کنار مساجد بنا می‌شدند. از این‌رو، ساخت دو مدرسه در کنار مسجد گوهرشاد و در جوار روضه منوره احداث شدند که طی چند قرن همچنان باشکوه پابرجا هستند. این دو بنای تاریخی در جنوب غربی حرم مطهر امام رضا(ع) واقع شده‌اند.
بانی مدرسه دو درب در اصل از اسم بانی آن غياث‌الدين اميريوسف خواجه بهادر گرفته شده و ابتدا یوسفیه نام داشت. بانی این مدرسه از امرای خراسان بود که سه سال بعد از احداث این مدرسه مرحوم شد و در زير گنبد شرقی مدرسه خود دفن گردید.
بانی مدرسه پریزاد نیز بانو پریزاد از نوادگان ربیع‌بن‌خثیم معروف به خواجه‌ربیع بوده است. نقل شده، بانو گوهرشاد همسر شاهرخ‌میرزا پس از پایان ساخت مسجد گوهرشاد، کمی از مصالح آن اضافه آمد که این مصالح اضافی را به ندیمه خود که مورد لطف و علاقه‌اش بود، بخشید و بانو پریزاد هم، مدرسه‌ای به همین نام ساخت.
معماری مدارس
کتیبه سردر مدرسه دودرب گویای تاریخچه احداث و نام بانی مدرسه «دو درب» است. دو گنبد زیبا به رنگ آبی آسمانی در دو ضلع جنوب غربی و شرقی مدرسه از ویژگی‌های معماری این بنا به شمار می‌رود. هر دو گنبد از نوع گنبد‌های دو لایه بوده که ساقه گنبدها مزیّن به کاشی‌کاری لعابی با حلقه‌ای دارای 32 قاب بند تزیینی در طاق نماها آغاز می‌شود که بر آنها اشعاری به خط فارسی وجود دارد و در نوع خود منحصربه‌فرد است. این مدرسه در دو طبقه و به سبک چهارایوانی و حوضی در وسط صحن آن احداث شده است. ولی هم‌اکنون روی حوض و صحن آن سرپوشیده شده و ایوان‌ها با حفظ طرح اولیه تبدیل به شبستان شده‌اند. در میان ایوان‌ها ۳۲ حجره در طبقات بالا و پایین قرار دارد که در گذشته محل سکونت طلاب بوده است. مدارسِ قدیم مثل حوزه‌های علمیه امروزی بود و طلاب به صورت شبانه‌روزی در مدرسه سکونت داشتند. این اثر تاریخی، ۲۹ آذرماه سال ۱۳۱۶ با شماره ثبت ۳۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدرسه پریزاد نیز همانند دیگر مدارس دوره تیموری دارای بنایی چهار ایوانی است و شامل ۲۲ حجره در دو طبقه می‌شود. ایوان‌ها با گچبری، کاشی، کاشی معرق و آجرکاری تزیین شده‌اند که زیباترین آنها ایـوان شـرقی و غربی است. گوشه‌های حیاط راه پله‌های طبقه دوم وجود دارند که دارای طاق و پیشانی هستند. تزیینات پیشانی ایوان‌ها و ورودی راه پله‌ها نیز دارای تزیینات زیبای کاشی‌کاری و کاشـی مـعـرق هستند. این مدرسه نیز در تاریخ ۲۰ بهمن‌ماه سال ۱۳۱۸ با شماره ۳۳۳ ثبت آثار ملی ایران شده است.
مرمّت و بازسازی در دفعات متعدد
این مدارس تاریخی تاکنون چندین‌‌بار دستخوش مرمّت و تغییرات زیادی قرار گرفته‌اند، اما هنوز هم چهره معماری تیموری را در خـود حفظ کرده‌اند. در پانزدهم ربیع‌الثانی سال ۱۰۸۴ هجری‌قمری مصادف با روز یکشنبه، نهم مردادماه سال ۱۰۵۲ شمسی در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی زمین‌لرزه ویرانگری در مشهد رخ داد که حدود دو سوم شهر مشهد از جمله مدارس پریزاد و دودرب نیز آسیب فراوان دید. به دستور مادر شاه سلیمان صفوی برای مرمّت آنها اقداماتی صورت گرفت. سیدهاشم غفاریان، مهندس بازنشسته آستان قدس رضوی در این‌باره چنین می‌گوید: «قبلا میراث فرهنگی کار مرمّت این دو مدرسه را بر عهده داشت که تعمیرات آنها اساسی و اصولی نبود و مرتب در حال بازسازی این مدارس بودند. اواخر سال 1362 این دو مدرسه از میراث فرهنگی به آسان قدس رضوی واگذار شد و مسئولیت بازسازی این دو مدرسه را در همین سال به بنده سپردند. در این هنگام رواق دارالولایه نیز در حال احداث بود، با همکاران زمزمه داشتیم که این دو مدرسه خراب و به فضای رواق جدید اضافه شود. طی نامه‌نگاری با مرحوم آیت‌الله طبسی این پیشنهاد را ارائه دادیم که با پیشنهاد ما مخالفت کرد. شش ماه بعد، زمانی که زیر رواق دارالولایه را خالی می‌کردند یک روز صبح تا عصر کار شفته رواق به پایان رسید و ساعت 6 عصر بود که دیوار سمت شمال مدرسه پریزاد فرو ریخت. گفتیم حتما تولیت فقید با تخریب کامل دو مدرسه موافقت خواهند کرد که باز هم با مخالفت ایشان روبرو شدیم و دستور دادند تا این بنا دوباره مثل اول ساخته شود که ما مجدد همان قسمت تخریب شده را ساختیم.
برای استحکام این دو بنا ابتدا کار پیوندی انجام دادیم به این مفهوم که کل سطح زیر دیوارها را خالی و ایزوگام کردیم که دیگر رطوبت بالا نیاید و باعث خرابی بنا نشود. کار پیوندی یک سال و نیم طول کشید. بعد قیرگونی، گچ‌کاری و نقاشی کردیم و الحمدا... مشکلی ایجاد نشد و کار بازسازی این دو مدرسه چهار سال به طول انجامید».
تزییناتی از ترکیب آجر و کاشی
نمای بیرونی مدرسه پریزاد دارای یک نیم‌گنبد با مقرنس‌های گچی، از مرمّت‌های دوره صفوی است که تزیینات قبلی را پوشانده است. ایوان جنوبی کمی عقب رفته و محرابی کوچک و خالی از تزیین در انتهای آن وجود دارد. این ایوان با ترکیبی از آجر و کاشی تزیین یافته است که احتمالاً باقیمانده تزیینات بنای اصلی در دوره تیموری است، اما طاق خام آستانه آن به یقین از مرمّت‌های بعدی است.
همچنین ایوان شمالی مانند ایوان جنوبی عقب رفتگی دارد، اما عاری از تزیین است. عالی‌ترین نمونه تزیینات بنا که از دوره تیموری باقی مانده و در ایوان شرقی دیده می‌شود. بدنه و طاق ایوان با نقوش گل و برگ است که درون طرح‌های شبدری در میان قاب‌بندی سراسر آجری پوشیده شده است. رنگ‌بندی اصلی این نقوش آبی تیره و روشن، سبز تیره، سیاه ته بنفش، کهربایی و سفید است.
در انتهای ایوان، کتیبه زیبایی از کاشی معرق با قلم ثلث سفید رنگ بر زمینه آبی تیره وجود دارد که در بخش فوقانی آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی و به رنگ کهربایی دیده می‌شود که زمینه آن سبز تیره است. ایوان غربی از ایوان‌های دیگر بسیار کم‌عمق‌تر بوده و دیوار انتهایی آن با تلفیق آجر و کاشی تزییبن یافته که درون آنها با نقوش گل و برگ پر شده است.
کاربری امروز مدارس
طلبه‌های بسیاری تا سال ۱۳۷۹ در مدرسه دودرب تحصیل کردند تا سرانجام این مدرسه به تعطیل انجامید. از هشتم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۱ این مکان محل برگزاری کلاس‌ها، جلسات و محافل قرآنی شد که با عنوان دارالقرآن‌الکریم آستان قدس رضوی بین زائر و مجاور شناخته شده است.
برای مدرسه پریزاد از تحصیل طلاب چیزی ذکر نشده، اما از علاقه و ارادت قلبی واقف به اهل‌بیت(ع) چنین برمی‌آید که طلاب شیعه در آنجا به بحث اشتغال داشته‌اند و شمار آنها به بیست و گاهی سی نفر می‌رسیده که همگی از محل موقوفات مدرسه دارای مسکن و معاش بوده‌اند و فقط طلاب زائر فقیر حق داشته‌اند که برای سه ماه در مدرسه اقامت داشته باشند. هم‌اکنون این مدرسه نیز به عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سوالات دینی و اطلاع‌رسانی محل برگزاری حلقه‌های معرفت، مشاوره دینی، حرم‌شناسی، رایانه واطلاع‌رسانی است.
دریافت صفحه با کد QR