نوغان محله ای تاریخی در جوار بارگاه منور رضوی

خبرگزاری رضوی- زهرا غفوریان؛  شهر قدیم مشهد 5 دروازه داشت، دروازه بالا خیایان، پایین خیابان، خیابان سراب، دروازه میر علی آمویه که ابتدای بولوار امیر المومنین است و دروازه نوغان.
وقتی صحبت از نوغان می شود، حضور امام رضا(ع) در مشهد به ذهن خطور می کند، یعنی حدود 200 هجری قمری و 195 هجری شمسی که 1200 سال از آن تاریخ می گذرد؛ بنابراین این محله قدمتی 1200 ساله دارد.
نوغان؛ قدیمی ترین محله مسکونی ایران است و دو تغییر بزرگ معاصر در این مکان اتفاق افتاده است، یکی میدان طبرسی است که حدود 1310 ایجاد می شود و دیگری تقاطع شارستان و نوغان که 1399 ایجاد می شود.
دعوت سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی و انجمن توسعه گردشگری چهار باغ برای بازدید از بافت تاریخی محله نوغان بهانه ای شد تا گزارشی از این مکان قدیمی تهیه کنیم.
در این بازدید از صحبت های آقای رضا سلیمان نوری؛ رییس هیات مدیره انجمن چهارباغ و محقق تاریخ و فرهنگ مشهد پیرامون مکان های باقی مانده از بافت قدیمی نوغان استفاده کردیم که در ادامه گزارش آن تقدیم خوانندگان می شود.

دبیرستان حاج تقی آقا بزرگ و تاریخچه خاندان آقابزرگ
نوغان جدید با دبیرستان موقوفه حاج تقی آقا بزرگ شروع می شود. در ظاهر فکر می کنید حاج تقی آقا بزرگ نام یک نفر است؛ در صورتی که نام دو نفر برادر است؛ حاج تقی و برادر بزرگ تر آقا بزرگ.
تاریخچه خاندان آقا بزرگ به اواخر قرن گذشته برمی گردد زمانی که 2 برادر و یک خواهر به مشهد سفر می کنند. این افراد چه کسایی هستند؟ فرزندان والی قاجاری سمنان که این والی  جز مخالفین مشروطه و فرزندان جز موافقین مشروطه هستند.
همین مساله باعث درگیری با پدر می شود و او را ترک می کنند، این سه فرزند گرایش های خانقاهی نیز دارند. 
به مشهد سفر می کنند  و چون وضع  مالی خوبی دارند، بخش بزرگی از زمبن های محدوده نوغان و اطراف آن را می‌خرند و به کشت و ذرع مشغول می شوند، اما یک مشکل بزرگ دارند و هر سه  فرزند دار نمی شوند.
از طریق شکست طلسم، آقا بزرگ فرزندار می شود اما به آن ها گفته می شود هیچکدام عمر زیادی نخواهند کرد. دختر آقا بزرگ یک سال و نیم می شود که پدرش فوت می کند و عمویش که برای درمان بیماری به خارج سفر کرده برمی گردد و امور را به دست می گیرد و  دختر 4 ساله که می شود حاج تقی فوت می کند.
 

 

دبیرستان حاج تقی آقا بزرگ؛ تنها مدرسه قدیمی موقوفه مشهد  
فامیل ثبتی این خاندان مست علی است، حاج تقی مست علی و آقا بزرگ مست علی، اما چون برادر بزرگ بوده به او آقا بزرگ می گویند و کسی اسم کوچک او را نمی داند. این دختر 18 ساله می شود که مادرش نیز از دنیا می رود ولی خود او هنوز زنده است.
مدرسه حاج تقی آقا بزرگ جز 5 مدرسه قدیمی مشهد است. اولین دبیرستان مشهد شاه رضا همان دکتر شریعتی میدان شهداست و اولین دبیرستان دختران فیوضات است که روبروی آن قرار دارد. 
نکته قابل توجه این است که حاج تقی آقا بزرگ، اولین دبیرستان موقوفه مشهد است و سایر مدارس ساخت دولت است.
کوچه آشتی کنان
در مشهد متاسفانه معنی کوچه آشتی کنان را تغییر دادند و هر کوچه باریکی را کوچه آشتی کنان می گویند؛ در حالیکه کوچه آشتی کنان بدین معنا نیست. درست است که باریک است؛ اما شرط کوچه این است که دو سرش نیز باز است و کوچه بن بست هیچ زمان کوچه آشتی کنان نیست.

هر کوچه بن بست باریک آشتی کنان نیست، کوچه آشتی کنان عرضش کمتر از یک متر است. دو آدم غیر مشهدی زمانی که می خواهند از کنار هم رد شوند، راحت از این کوچه عبور می کنند، اما ما مشهدی ها عادتی داریم که یک کمی شانه می اندازیم و همین باعث می شود. زمانی که دو نفر می خواهند رد شوند در این کوچه به همدیگر برخورد کنند.
در حالت عادی به هم نمی خورید، اما چون مشهدی راه می روید. این اصطحکاک ایجاد می شود و راز کوچه آشتی کنان این است.، یزدی ها نبر این خاصیت را دارند.
 

کوچه پله
کوچه پله نمونه کوچه خاص دیگر است. این کوچه ها در اصل باقی مانده یک خانه باغ بزرگ است که اراضی آن در طول زمان به خانه تبدیل شدند. اختلاف ارتفاع هم ناشی از اختلاف ارتفاع بخش های مختلف این خانه باغ اولیه است. 
مشهد قدیم 4 کوچه پله داشت و الان 2 کوچه باقی مانده. کوچه پله نخست که به آن کوچه پیچ در پیچ نیز گفته می شد در دل برج آرمان بالا خیابان نابود شده است.
یک کوچه دیگر در محدوده چهارباغ بود که آن هم در طرح بازسازی اطراف حرم از بین رفت. اکنون یک کوچه پله در نوغان داریم و آخرین کوچه پله شهر در حاشیه خیابان بهار، نزدیک استانداری است.
اینجا 7 تا پله می خورد و چون در ساختار قدیمی شهر قرار گرفته خانه هایش رنگ و بوی قدیمی تر نسبت به کوچه پله دیگر باقی مانده دارد.
 

خانه ورودی کوچه پله با توجه به معماری که دارد مربوط به حدود اواسط دهه 30 تا ابتدای دهه 40 است. نوع ساختار مربوط به پهلوی دوم است. اکنون آثاری را ثبت ملی می کنیم که حداقل 60 سال از عمرشان گذشته باشد، یعنی مربوط به دهه 40 باشد، به شرطی که عنصر هویتی خاص داشته باشد. این خانه قبل 40 است اما عنصر هویتی خاص ندارد.
 

داستان درخت توت های نوغان و معماری خانه ها
محله نوغان تا دهه 40 یکی از قطب های بزرگ تولید ابریشم نه در مشهد، نه در خراسان، نه در ایران؛ بلکه در آسیا بوده است. هر درخت توت نشان یک خانه قدیمی است که ساکنان خانه از محصولات درخت استفاده می کردند. از برگ هایش برای خوراک کرم ابریشم و از چوب خشک شده برای زیر کرسی استفاده می کردند و توت آن هم چه تازه و چه خشک شده و قیصی کاربرد خوراکی داشته است. تمام درخت قابل بهره بود؛ بنابراین محله نوغان، محله ابریشم کاران مشهد است.
 

نکته قابل توجه این است که در این منطقه 4 خانه واجد ارزش وجود دارد و نوغان 8 محل تولد رییس جمهوری کنونی مشهد می باشد.
حسینیه بیت الصادق یا گلشن جعفری
مکتب جعفری و گلشن جعفری را یک نفر تاسیس کرده است. آقای موسوی که اذان گوی امام خمینی(ره) در نجف بود و بعد دو سال به مشهد می آید و اوایل انقلاب این دو موسسه خیریه را برای ایتام تاسیس می کند.
متاسفانه در فضای مشهد خیریه ها حاشیه زیاد دارند، این دو جز خیریه های سالم هستند که برای زلزله کرمانشاه دو خاور بردند و روضه خوانی خوبی در ایام محرم برگزار می شود.
چلنگری
چلنگری یعنی قفل سازی سنتی و قدیمی ایرانی. پیرمرد 94 ساله کلاتی آخرین چلنگر فعال مشهد است. این صنعت بیشتر در منطقه غرب ایران، لرستان و بروجرد دیده می شود و در خراسان دو سه مغازه چلنگری دهه 80 در خیابان سرخس وجود داشت. آخرین چلنگر فعال همین آقای خادم که خودش کوره دارد و مرحله ساخت را نشان می دهد.
 

مسجد پل سنگی
نوغان 4 به میدان تپل محله می رسد. ته پل محله و سر پل محله. دو پلی که ابتدا و انتهای آب جاری قرار داشتند و پل سنگی تنها مسجد دارای کتیبه ساخت در راستای نوغان است و کتیبه داخل مسجد قرار دارد.
مسجد محراب خان
محراب خان از والیان یا بزرگان دوران صفوی مشهد است و مدتی سمت نظامی داشته و به نوعی شهر در اختیارش بوده است. مسجد محراب خان و قلعه قدیم محراب خان یادگاری این شخص است.
 

جذامی ها در کنار بیمارستان هاشمی نژاد در شهرک جذامی ها سکونت دارند. خود بیمارستان و شهرک همه در قلعه محراب خان قرار دارد.
مسجد محراب خان دوره ای پایگاه بسیج بوده و 90 درصد شهدای منطقه از اینجا اعزام شدند و  در گذشته نیز آب انبار داشته و هنوز فضای آن وجود دارد و تبدیل به یکی از رواق های مسجد شده و ایام دهه آخر صفر برای اسکان زائرین استفاده می شود. آب انبار پر آب بوده و کف اینجا  از یک متر به پایین تر برای گند زایی آب از یک تا پنج سانت سرب مذاب پوشیده شده که به ارزش بنا می افزاید.
 

علافی طلایی
قدیمی ترین راسته تاریخ ایران فقط یک بنای ثبت ملی است و آن هم خانه طلایی است که سال 84 ثبت شده است. خانه طلایی ثبت شده نه علافی طلایی، مانند سایر مسائل نگاهشان خانه بوده  بین 84 و 86 یک نهضت ثبت ملی به نام خانه های کل کشور داریم. 
در سال 84 شهرستانی نیست که شهرستان بوده باشد و در کل کشور حداقل دو خانه در آن ثبت ملی نشده باشد، فرقی نمی کند گناباد باشد یا بویین زهرا. چون دستور العمل بوده که ثبت کنید.
اینجا علافی بوده و هیچ زمان به معنای خانه مسکونی که مردم مشهد ساکن باشند، نبوده. هم بار انداز بوده و هم مسافرخانه.
 

علافی شغل خرید تولیدات روستایی و فروش نیازهای روستاییان بوده، بدبن گونه که یک روستایی محصولاتش را در این علافی می آورده و به طور مثال به شخص علاف می گفته 50 کیلو کشک، 20 کیلو کشمش دارم.
علاف به او می گفته چه می خواهی؟ می گفته 10 کیلو پشم و نخ و 15 کیلو گوشت می خواهم. شخص علاف می پرسیده تا چه زمانی هستی و پاسخ می داده سه روز هستم و در این مدت استراحت می کرده و زیارتش را می رفته و به بازار هم کار نداشته و بعد سه روز محصولاتش را می گرفته و می رفته؛ بنابراین روستایی هیچ ارتباطی با بازار شهری نداشته و این علاف بوده که مرتبط بوده .
اگر روستایی به بازار می رفت چون شخصی ساده است، امکان دور خوردن او بوده و جنس گرانتر دریافت می کرده که علاف باعث می شده ضرر نکند. 
 

تاریخچه میدان گاهی
ادامه شارستان قطع کننده نوغان میدان ته پل محله یا تپل المحله است. در بافت قدیمی مشهد هر محله یک میدان گاهی داشته است. 
تمام وسائل مورد نیاز محل در میدان قرار داشته است. بقال، خراز، قصابی، نانوایی و احتیاجات درجه یک محله در میدان گاهی وجود داشت. میدان گاهی فضای باز بازی بچه های محله است.
فضای بازی برای پارک درشکه و گاری دستی هایی که آن زمان در محل رفت و آمد داشتند. در حاشیه این ها یک مسجد و حسینیه هم هست که هیئت محلی در آن مستقر است به طور نمونه هیئت ابوالفضلی های مشهد مروی ها داریم.

خیابان طبرسی
میدان طبرسی یکی از شلوغ ترین خیابان های شهر است. 1307 احداث خیابان طبرسی شروع می شود تا 1313 به سمت چهارراه مقدم ادامه پیدا می کند.
در حال حاضر مقابل فلکه طبرسی، خیابان فلکه آب و امام رضاست. در گذشته وقتی خیابان طبرسی ایجاد می شود، آن طرف خیابان فردوسی ایجاد می شود و 1320 خیابان تهران و فلکه آب نامگذاری و بعد انقلاب به خیابان امام رضا و فلکه بیت المقدس تغییر پیدا می کند.