معرفی یکی از دانشوران مشهور مدفون در صحن انقلاب حرم رضوی؛
احمدعلی رجاییبخارایی؛ بنیانگذار پژوهش‌های قرآنی در آستان قدس رضوی
خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ وقتی از مشاهیر مدفون در حرم مطهر رضوی سخن به میان می‌آید علاوه بر علمای دینی باید بین آنها مردمان دیگری را جُست که با یک شاخصه در رده مشاهیر مدفون در حرم مطهر رضوی قرار می‌گیرند.
استاد احمدعلی رجائی‌بخارائی از آن دست مشاهیر مدفون در حرم است که خدمات ارزشمندی به مجموعه آستان قدس رضوی کرده که اگر بخواهیم به مجموعی از آنها اشاره کنیم همین‌قدر کفایت می‌کند که بگوییم او در همان سال نخست حضورش در آستان قدس رضوی و دارا شدن انتساب ریاست امور فرهنگی این مجموعه به کشف تعدادی قرآن خطی دست یافت.
او این کار خود را با دو اقدام ارزشمند ماندگار کرد که یکی برپایی نمایشگاه یا به عبارتی موزه قرآن در حرم و همچنین بنیان پژوهش قرآنی در مجموعه حرم مطهر رضوی بود. در معرفی مشاهیر مدفون در حرم مطهر رضوی سراغ این استاد گرانقدر رفتیم تا بیشتر با او آشنا شویم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
تولد در جوار امام رئوف
همه نیاکانش از روستای پاژ واقع در 18 کیلومتری شمال مشهد بودند که از خویش زمین و آب داشتند و به رفاه روزگار می‌گذرانیدند. جدّش محمدعلی در حالی که کودکی بیش نبود در یورش ترکمانان به خراسان ربوده و به بخارا برده شد. او به وزارت بخارا دست یافت و در همان جا همسری برگزید و از او فرزندانی پدید آمد که بزرگترین آنها غلامعلی بود. او با دختر عمویش ازدواج کرد و احمدرضا حاصل این زندگی مشترک بود که در سال 1295 شمسی در جوار امام رئوف دیده به جهان گشود.
از مشهد تا اروپا با اخذ تحصیلات عالیه و مطالعات علمی
وی سال 1309 شمسی تحصيلات ابتدايى را در مشهدالرضا(ع) به پايان برد و در سال 1315 دیپلم کشاورزی خود را از کرج گرفت. پس از دریافت مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، در دانشگاه تبریز مشغول به کار شد. در سال 1339 به دانشکده ادبیات مشهد منتقل و از سال 1342 تا 1348 مسئولیت ریاست این دانشکده را بر عهده گرفت و پس از شش سال خدمت در این دانشگاه بازنشسته شد.
دکتر رجاییبخارائی در دهه 1340 نیز طی یکسال برای مطالعه علمی به اروپا مسافرت کرد و در کتابخانه ملی پاریس و بروکسل و کتابخانه موزه بریتانا تعداد زیادی از نسخه‌های خطی نفیس را از نظر گذراند و در تهیه میکروفیلم برخی از آنها برای کتابخانه دانشگاه مشهد اقدام کرد.
بازنشستگی اجباری و استخدام در آستان قدس رضوی
سال 1348 او را وادار به بازنشستگی کردند. در تابستان همان سال به دعوت باقر پیرنیا استاندار وقت خراسان، ریاست امور فرهنگی آستان قدس رضوی را پذیرفت. در هنگامی که در کتابخانه آستان قدس رضوی بود بیشتر اوقات تا دو و گاهی تا سه بامداد به امور خارجی آستانه می‌پرداخت.
در مدت دو سال خدمت در حوزه فرهنگی آستان قدس وضع داخل حرم را منظم کرد و نشریاتی را برای معرفی نفایس کتابخانه منتشر کرد که بعدها متوقف شد. همچنین چند شعبه کتابخانه از جمله وزیری یزد، کتابخانه هرندی کرمان و... را به همت بزرگان محلی در شهرستان‌ها دایر کرد و آنها را سر و سامان داد و وجاهت علمی بخشید.
ساماندهی امور فرهنگی آستان قدس رضوی
همچنین استاد رجاییبخارائی امور فرهنگی آستان قدس رضوی را ساماندهی کرد و آن را از یک مرکز صرفا اقتصادی بیرون آورد. «نامه آستان قدس» را که مجله‌ای معمولی و ارگان رسمی بارگاه رضوی بود به صورت مجله‌ای علمی با مقالاتی تحقیقی درآورد. برای اولین‌بار در خراسان دستگاه فیلمبرداری از کتب خطی خریداری کرد و بخش فیلمتک آستان قدس رضوی را راه انداخت. همچنین به گردآوری نسخه‌های خطی به ویژه قرآن‌های خطی پراکنده در نزد افراد، همت گمارد.
راه‌اندازی موزه قرآن‌های خطی در حرم
قبل از ورود مرحوم رجاییبخارائی به آستان قدس رضوی یعنی در سال 1346 اتاقی در جنب تالار تشریفات آن وقت برای نمایش برخی نسخه‌های خطی قرآن ایجاد شده بود که بیشتر جنبه تشریفاتی داشت و شاه که هر سال به مشهد می‌آمد از آن بازدید می‌کرد و همچنین گاهی مهمانان ویژه دولت و آستان قدس رضوی می‌توانستند از آن بازدید کنند. این مجموعه «گنجینه قرآن» نام داشت. رجاییبخارائی در این گنجینه با افزودن تعداد بیشتری از نفایس تحولی ایجاد کرد و کم‌کم آن را به صورت موزه قرآن درآورد و در معرض دید همگان قرار داد.
مرکز فرهنگنامه قرآنی
استاد رجاییبخارائی به هر قرآن خطی ترجمه‌دار همچون یک متن اصیل و کهن که بازمانده از دورانی خاص بود، می‌نگریست. همین امر موجب شد مرکزی به نام «فرهنگنامه قرآنی» برای مطالعه درباره نسخه‌های خطی قرآن ایجاد کند.
فرهنگنامه قرآنی در سال 1348 با تفکیک قرآن‌ها به مترجم و نامترجم، مطالعه و فهرست‌برداری آغاز شد. برای این کار ابتدا چهار نفر از دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد که قبلا شاگرد خود استاد رجاییبخارائی بودند به این کار گمارده شدند و به تدریج با به کار گرفتن چند دانشجو و فارغ‌التحصیل دیگر بر این تعداد افزوده شد.
پس از تفکیک قرآن‌ها، شناسایی و دسته‌بندی قرآن‌های مترجم با روش خاص، فیشبرداری از برابرهای فارسی قرآن، این کار از سال 1348 تا 1352 زیر نظر مستقیم خود مرحوم رجایی ادامه داشت. سال 1352 دکتر رجاییبخارایی به علت اختلاف با نایب‌التولیه وقت، از سِمت خود در آستان قدس رضوی استعفا داد و به تهران رفت. اما کار فرهنگنامه به وساطت شاگردش دکتر محمدجعفر یاحقی تا اواسط سال 1353 یا اوایل 1354 ادامه یافت. سپس او هم همکاری خود را با آستان قدس رضوی قطع کرد و کار فرهنگنامه در آن مرحله به تعطیلی کشید.
چاپ کتاب «فرهنگنامه قرآن» در پنج جلد
در سال 1363 که بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی تأسیس شد، دکتر یاحقی هم در جلسات اولیه آنها شرکت و طرح تکمیل فرهنگنامه قرآنی را به بنیاد عرضه کرد که مورد پذیرش قرار گرفت و زیرنظر دکتر یاحقی تا یک دهه تکمیل فرهنگنامه ادامه یافت و در سال 1375 فرهنگنامه عربی - فارسی بر اساس ترجمه 142 قرآن خطی آستان قدس رضوی در پنج جلد به رشته تحریر درآمد. او در مقدمه مجلد اول تا پنجم این کتاب ارزشمند، شرح ماجرای این کتاب و خدمات استاد خود مرحوم رجاییبخارائی را به تفصیل آورده است.
آثار علمی و پژوهشی
بيش از سى مقاله تحقيقى و يازده كتاب نوشته يا تصحيح و ترجمه استاد رجاییبخارایی است. مقالات بر جای مانده از او در مجلات یغما، دانشکده ادبیات نبریز، دانشکده ادبیات مشهد، فرهنگ خراسان و نامه آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است.
«راهنماى آموختن املاى فارسى»، «ترجمه متون عربى و دبيرستانى»، «تصحيح و تحشيه «درس عبرت»، «فرهنگ اشعار حافظ»، «يادداشتى درباره لهجه بخارائى»، «متنى پارسى از قرن 4 هجرى»، «تصحيح و تحشيه خلاصه شرح تعرف»، «نمونه‌اى از قرآن مجيد به خط ثلث با ترجمه»، «سوره مائده با ترجمه استوار فارسى»، «تصحيح منتخب رونق المجالس و دبستان العارفين» و «پلى ميان شعر هجايى و عروضى فارسى» از جمله کتاب‌هایی هستند که توسط استاد تصحیح یا ترجمه شده است.
مدفون در حرم مطهر
سرانجام این شاعر، سخنور، محقق و استاد معاصر ادب فارسی پس از سه سال مبارزه با سرطان در تابستان سال 1357 شمسی در سن شصت و دو سالگی دعوت حق را لبیک گفت و در تهران درگذشت و پیکر او به زادگاهش مشهد منتقل و در ایوان نادری صحن انقلاب به خاک سپرده شد.
استاد احمدعلی رجائی‌بخارائی از آن دست مشاهیر مدفون در حرم است که خدمات ارزشمندی به مجموعه آستان قدس رضوی کرده که اگر بخواهیم به مجموعی از آنها اشاره کنیم همین‌قدر کفایت می‌کند که بگوییم او در همان سال نخست حضورش در آستان قدس رضوی و دارا شدن انتساب ریاست امور فرهنگی این مجموعه به کشف تعدادی قرآن خطی دست یافت.
او این کار خود را با دو اقدام ارزشمند ماندگار کرد که یکی برپایی نمایشگاه یا به عبارتی موزه قرآن در حرم و همچنین بنیان پژوهش قرآنی در مجموعه حرم مطهر رضوی بود. در معرفی مشاهیر مدفون در حرم مطهر رضوی سراغ این استاد گرانقدر رفتیم تا بیشتر با او آشنا شویم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
تولد در جوار امام رئوف
همه نیاکانش از روستای پاژ واقع در 18 کیلومتری شمال مشهد بودند که از خویش زمین و آب داشتند و به رفاه روزگار می‌گذرانیدند. جدّش محمدعلی در حالی که کودکی بیش نبود در یورش ترکمانان به خراسان ربوده و به بخارا برده شد. او به وزارت بخارا دست یافت و در همان جا همسری برگزید و از او فرزندانی پدید آمد که بزرگترین آنها غلامعلی بود. او با دختر عمویش ازدواج کرد و احمدرضا حاصل این زندگی مشترک بود که در سال 1295 شمسی در جوار امام رئوف دیده به جهان گشود.
از مشهد تا اروپا با اخذ تحصیلات عالیه و مطالعات علمی
وی سال 1309 شمسی تحصيلات ابتدايى را در مشهدالرضا(ع) به پايان برد و در سال 1315 دیپلم کشاورزی خود را از کرج گرفت. پس از دریافت مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، در دانشگاه تبریز مشغول به کار شد. در سال 1339 به دانشکده ادبیات مشهد منتقل و از سال 1342 تا 1348 مسئولیت ریاست این دانشکده را بر عهده گرفت و پس از شش سال خدمت در این دانشگاه بازنشسته شد.
دکتر رجاییبخارائی در دهه 1340 نیز طی یکسال برای مطالعه علمی به اروپا مسافرت کرد و در کتابخانه ملی پاریس و بروکسل و کتابخانه موزه بریتانا تعداد زیادی از نسخه‌های خطی نفیس را از نظر گذراند و در تهیه میکروفیلم برخی از آنها برای کتابخانه دانشگاه مشهد اقدام کرد.
بازنشستگی اجباری و استخدام در آستان قدس رضوی
سال 1348 او را وادار به بازنشستگی کردند. در تابستان همان سال به دعوت باقر پیرنیا استاندار وقت خراسان، ریاست امور فرهنگی آستان قدس رضوی را پذیرفت. در هنگامی که در کتابخانه آستان قدس رضوی بود بیشتر اوقات تا دو و گاهی تا سه بامداد به امور خارجی آستانه می‌پرداخت.
در مدت دو سال خدمت در حوزه فرهنگی آستان قدس وضع داخل حرم را منظم کرد و نشریاتی را برای معرفی نفایس کتابخانه منتشر کرد که بعدها متوقف شد. همچنین چند شعبه کتابخانه از جمله وزیری یزد، کتابخانه هرندی کرمان و... را به همت بزرگان محلی در شهرستان‌ها دایر کرد و آنها را سر و سامان داد و وجاهت علمی بخشید.
ساماندهی امور فرهنگی آستان قدس رضوی
همچنین استاد رجاییبخارائی امور فرهنگی آستان قدس رضوی را ساماندهی کرد و آن را از یک مرکز صرفا اقتصادی بیرون آورد. «نامه آستان قدس» را که مجله‌ای معمولی و ارگان رسمی بارگاه رضوی بود به صورت مجله‌ای علمی با مقالاتی تحقیقی درآورد. برای اولین‌بار در خراسان دستگاه فیلمبرداری از کتب خطی خریداری کرد و بخش فیلمتک آستان قدس رضوی را راه انداخت. همچنین به گردآوری نسخه‌های خطی به ویژه قرآن‌های خطی پراکنده در نزد افراد، همت گمارد.
راه‌اندازی موزه قرآن‌های خطی در حرم
قبل از ورود مرحوم رجاییبخارائی به آستان قدس رضوی یعنی در سال 1346 اتاقی در جنب تالار تشریفات آن وقت برای نمایش برخی نسخه‌های خطی قرآن ایجاد شده بود که بیشتر جنبه تشریفاتی داشت و شاه که هر سال به مشهد می‌آمد از آن بازدید می‌کرد و همچنین گاهی مهمانان ویژه دولت و آستان قدس رضوی می‌توانستند از آن بازدید کنند. این مجموعه «گنجینه قرآن» نام داشت. رجاییبخارائی در این گنجینه با افزودن تعداد بیشتری از نفایس تحولی ایجاد کرد و کم‌کم آن را به صورت موزه قرآن درآورد و در معرض دید همگان قرار داد.
مرکز فرهنگنامه قرآنی
استاد رجاییبخارائی به هر قرآن خطی ترجمه‌دار همچون یک متن اصیل و کهن که بازمانده از دورانی خاص بود، می‌نگریست. همین امر موجب شد مرکزی به نام «فرهنگنامه قرآنی» برای مطالعه درباره نسخه‌های خطی قرآن ایجاد کند.
فرهنگنامه قرآنی در سال 1348 با تفکیک قرآن‌ها به مترجم و نامترجم، مطالعه و فهرست‌برداری آغاز شد. برای این کار ابتدا چهار نفر از دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد که قبلا شاگرد خود استاد رجاییبخارائی بودند به این کار گمارده شدند و به تدریج با به کار گرفتن چند دانشجو و فارغ‌التحصیل دیگر بر این تعداد افزوده شد.
پس از تفکیک قرآن‌ها، شناسایی و دسته‌بندی قرآن‌های مترجم با روش خاص، فیشبرداری از برابرهای فارسی قرآن، این کار از سال 1348 تا 1352 زیر نظر مستقیم خود مرحوم رجایی ادامه داشت. سال 1352 دکتر رجاییبخارایی به علت اختلاف با نایب‌التولیه وقت، از سِمت خود در آستان قدس رضوی استعفا داد و به تهران رفت. اما کار فرهنگنامه به وساطت شاگردش دکتر محمدجعفر یاحقی تا اواسط سال 1353 یا اوایل 1354 ادامه یافت. سپس او هم همکاری خود را با آستان قدس رضوی قطع کرد و کار فرهنگنامه در آن مرحله به تعطیلی کشید.
چاپ کتاب «فرهنگنامه قرآن» در پنج جلد
در سال 1363 که بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی تأسیس شد، دکتر یاحقی هم در جلسات اولیه آنها شرکت و طرح تکمیل فرهنگنامه قرآنی را به بنیاد عرضه کرد که مورد پذیرش قرار گرفت و زیرنظر دکتر یاحقی تا یک دهه تکمیل فرهنگنامه ادامه یافت و در سال 1375 فرهنگنامه عربی - فارسی بر اساس ترجمه 142 قرآن خطی آستان قدس رضوی در پنج جلد به رشته تحریر درآمد. او در مقدمه مجلد اول تا پنجم این کتاب ارزشمند، شرح ماجرای این کتاب و خدمات استاد خود مرحوم رجاییبخارائی را به تفصیل آورده است.
آثار علمی و پژوهشی
بيش از سى مقاله تحقيقى و يازده كتاب نوشته يا تصحيح و ترجمه استاد رجاییبخارایی است. مقالات بر جای مانده از او در مجلات یغما، دانشکده ادبیات نبریز، دانشکده ادبیات مشهد، فرهنگ خراسان و نامه آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است.
«راهنماى آموختن املاى فارسى»، «ترجمه متون عربى و دبيرستانى»، «تصحيح و تحشيه «درس عبرت»، «فرهنگ اشعار حافظ»، «يادداشتى درباره لهجه بخارائى»، «متنى پارسى از قرن 4 هجرى»، «تصحيح و تحشيه خلاصه شرح تعرف»، «نمونه‌اى از قرآن مجيد به خط ثلث با ترجمه»، «سوره مائده با ترجمه استوار فارسى»، «تصحيح منتخب رونق المجالس و دبستان العارفين» و «پلى ميان شعر هجايى و عروضى فارسى» از جمله کتاب‌هایی هستند که توسط استاد تصحیح یا ترجمه شده است.
مدفون در حرم مطهر
سرانجام این شاعر، سخنور، محقق و استاد معاصر ادب فارسی پس از سه سال مبارزه با سرطان در تابستان سال 1357 شمسی در سن شصت و دو سالگی دعوت حق را لبیک گفت و در تهران درگذشت و پیکر او به زادگاهش مشهد منتقل و در ایوان نادری صحن انقلاب به خاک سپرده شد.
