رهیافت های رضوی برای گفتگوی سازنده با ادیان در جهان معاصر چیست؟

خبرگزاری رضوی- بهمن دهستانی؛ قدمت گفتگوی میان ادیان و مذاهب در دوران معاصر بالغ بر یک قرن را نشان می دهد اما در جهان اسلام و مسیحیت همگان بر این نکته اتفاق نظر دارند که آغاز این فرآیند با حضور پیشوایان مقدس دینی آغاز شده است. در آغازین قرون اسلام، نخستین و برجسته ترین نقطه در گفتگو با ادیان را مناظرات امام رضا علیه السلام در دوره خلافت مأمون عباسی بوجود آورده است که مصدری الهام بخش و افتخارآفرین در این حوزه است.
گفتگوی ادیان در عصر جدید بعد از جنگ جهانی دوم شکل تازه و جدی تری به خود گرفت و به مثابه راهکار و رحمی برای مصایب بشری گسترده باقی مانده در پی دو نبرد ویرانگر جهانی اول و دوم مورد توجه قرار گرفت. همزمان گسترش نظریه و نظام های سیاسی لیبرال دموکرات در غرب مقوله گفتگوی ادیان را به عنوان ابزاری برای ترویج پلورالیسم دینی و کاهش تنش های اجتماعی و خشونت میان کشورها به کار می بست. همزمان استقلال خواهی و تشکیل دولت های ملی بعد از پایان استعمار خصوصا در در مناطق غرب آسیا و خاورمیانه که مهد ادیان در جهان است مرزهای میان کشورها و ملیت ها و اقوام را مستعد تنش و درگیری می ساخت. تشکیل دولت غاصب صهیونیستی در قلب جهان اسلام و کانون همزیستی ادیان یعنی بیت المقدس، جنگ مذهبی را بجای تعامل میان ادیان نشاند و بحرانی پایدار بدل ساخت.
اما آنچه در آموزه های اسلام اهل بیت(ع) در رابطه با ادیان مورد توجه قرار گرفته منبع و مدلی برای پاسخگویی به یک نیاز بشری است زیرا که پیروان ادیان بیشترین جمعیت ساکن در کره زمین هستند و زیست دینی یک نیاز و رویکرد فطری در تمامی ادوار و دوره کنونی است.
اما بررسی سیر گفتگوی ادیان در دوران معاصر کاستی ها و ناکامی های مهم آن را آشکار ساخته و ناتوانی آن در تضمین همزیستی مسالمت آمیز و پایدار را روشن می سازد.
در این رابطه دکتر سید محمد رضا میرهادی تفرشی عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه الزهراء(س) به همراه خانم ها فاطمه معتمد لنگرودی و فرشته معتمد لنگرودی از محققان این دانشگاه در پژوهشی که در آخرین شماره فصلنامه علمی پژوهشی فرهنگ رضوی با عنوان «جستاری در راهکارهای مؤثر بر اقناع مخاطب در مناظرات رضوی» انتشار یافته به بررسی ابزارها و راهکارهای مورد استفاده امام رضا علیه السلام در گفتگو با دیگر ادیان پرداخته اند.
در این پژوهش آمده است با توجه به حضور امام رضا(ع) در خراسان و رونق بحث ها و گفتگوهای علمی در عرصه های مختلف در دربار مأمون عباسی، امام توانست با بهره گیری صحیح و مدبرانه بحث ها، در اکثر مواقع طرف مقابل خود را قانع کند و به نحو شایسته ای به ترویج ایین اسلام بپردازد. بر این اساس، شناخت راهکارهای به کار گرفته دشه در اقناع مخاطب از این منظر قابل اهمیت است که با به کار گرفتن آن ها در گفتگوهای امروزی می توان مفاهیم را به درستی انتقال داد و مناظره ها را به نحو مطلوبی مدیریت کرد تا اثربخش باشد.
این پژوهش از نوع میان رشته ای است که با هدف بررسی راهکارهای اقناع مخاطب، با توجه به سیره ارتباطی امام رضا(ع) در مناظرات ایشان انجام شده است. سؤال اصلی آن است که راهکارهای اثربخش کلامی و غیرکلامی امام رضا(ع) در قانع ساختن مخاطبان خود در مناظرات چیست؟ روش پژوهش در رصد ارتباطات کلامی و غیرکلامی امام رضا(ع) مدل بینگلر است.
«اتولر بینگلر» که محققان دانشگاه الزهراء در این پژوهش، مقاله خود را بر اساس نظریه او سامان داده اند از نظریه پردازان شناخته شده حوزه ارتباطات است که نظریه «ارتباطات اقناعی» او معروف و مورد توجه است. او میان تبلیغ و اقناع تفاوت قایل می شود.
پژوهش حاضر بر اساس این نظریه ارتباطی در سه مرحله تدوین یافته است. نخست، معرفی ارتباطات اقناعی و گزینش نظریه اقناعی مناسب و معرفی آن؛ دوم استخراج داده ها از مناظرات امام رضا(ع) و دسته بندی آن ها در تناسب با چارچوب مفهومی نظریه گزینش شده و سوم تحلیل یافته ها و استخراج مدل اقناعی مورد توجه مناظرات رضوی بر اساس مدل اقناعی.
نویسندگان این مقاله معتقدند تاکنون پژوهش مستقلی با رویکرد ارتباط کلامی و غیرکلامی بر اساس «مدل بینگلر» درباره مناظرات رضوی صورت نگرفته و از این رو می توان پژوهش حاضر را دارای رویکردی نوآورانه دانست که کاربست آن در سایر مناظرات ائمه اهل بیت(ع) گام نوینی در کشف ارتباطات اقناعی معصومان باشد.
پژوهشگران دانشگاه الزهراء در ادامه این مقاله به مفهوم شناسی اقناع مخاطب می پردازند و تعاریف آن در لغت و علوم اجتماعی را ذکر می کنند.
نویسندگان در ادامه و در مبحثی مهم مدل های رایج ارتباطات اقناعی را با ذکر خصوصیات آن ها در جدول مستقلی برمی شمارند که امکان مقایسه و تطبیق و استخراج مدل اختصاصی مناظرات رضوی با ادیان را فراهم می سازد.
 به این منظور هفت الگوی میلر، مدل هاولند، جنیس وکلی، نظریه های پردازش دوگانه، مدل بینگلر، مدل کوشش درخورELM ،  مدل استشهادی-نظام HSM دار و مدل برلو بررسی شده است و به اعتقاد نویسندگان مدل بینگلر سازگاری بیشتری با مناظرات رضوی با ادیان دارد.
در این راستا پژوهشگران، مناظرات و گفتگوهای امام رضا(ع) با رهبران و نمایندگان ادیان را به دو بخش کلان اقناع کلامی و اقناع غیرکلامی تقسیم کرده و مبتنی بر مدل منتخب در نظریات ارتباطات اقناعی، معتقدند در رویکرد اقناع کلامی نخست ارتباط کلامی یا همان گفتگو است که توسط حضرت رضا(ع) مورد استفاده قرار گرفته است.
به باور نویسندگان، امام رضا(ع) در روش ارتباط کلامی (Verbalcommunication ) با هدف اقناع سازی کلامی 7 عنصر برجسته یعنی حکمت، مجادله(احسن)، تجربه و علوم تجربی، استناد به منابع معتبر، قرار گرفتن در جایگاه پرسشگر، مناظره به صورت منظم و منطقی و بهره گیری از تشبیه و تمثیل را بکار بسته اند.
همچنین راهبرد ارتباط غیرکلامی(Nonverbal communication) امام رضا(ع) را سه عنصر اساسی زبان بدن، سیره عملی و خوش خلقی و اخلاق تشکیل می دهد.
پژوهش حاضر ابتکاری در مطالعه تطبیقی یک نظریه دانش ارتباطات با سیره رضوی است و مطابق آنچه در پیشینه و منابع آن ذکر شده برای نخستین بار است که مورد استفاده قرار می گیرد.
رهیافت های نو در مطالعات بین المللی فرهنگ رضوی از نیازهای حرکت به سمت ساختن تمدن نوین اسلامی است. با گسترش چنین مطالعاتی می توان به درک صحیح تری از امتیازات سیره رضوی در گفتگو و تعامل با ادیان و مذاهب رسید و حرکت تازه ای را در این مسیر رقم زد.
در شرایطی که غالب الگوهای روابط و گفتگوها میان ادیان در جهان، وضعیتی صوری و کم اثر یافته است و بعضا به بن بست رسیده است و از شکل دهی به صلح و همزیستی میان جوامع عاجز است؛ واکاوی هرچه بیشتر آموزه های رضوی می تواند رهاوردهای متفاوتی در این عرصه را ارائه نماید.