خبرگزاری رضوی به مناسبت هفته وقف گزارش می‌دهد؛
موقوفات«سادات رضوی» از بزرگترین موقوفه ها در ایران
خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ پس از هجرت و سپس شهادت امام رضا(ع) امامزاده‌هایی به سمت ایران گسیل پیدا کردند که آرامگاه آنها امروزه در سراسر ایران مورد توجه دوستداران اهل‌بیت(ع) است. بسیاری از این امامزادگان نشان مستندی ندارند و از خاندان آنها خبری نیست. سادات رضوی تنها ساداتی هستند که قبر جد آنها در قم است و خود نیز از تاریخ مستندی برخوردارند. سادات رضوی مشهد تاثیرگزارترین سادات در ایران از لحاظ تأثیرگزاری بر تاریخ، فرهنگ و اقتصاد این شهر هستند که ساماندهی شده و به طور منظم و گروهی به فعالیت خود ادامه داده‌اند. با توجه به بررسی سایر گروه‌های سادات کمتر گروهی پیدا می‌شود که به لحاظ قدمت، هویت مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و وقفی همچون گروه سادات رضوی بر تاریخ محلی شهر مشهد، در شکل‌گیری حوادث سیاسی، ایجاد موسسات تمدنی جدید و وجود رجال برجسته و موقوفات با ارزش، اثر مستقیم داشته است.
توجه مردم به سادات رضوی به عنوان یکی از منتسبان به امام رضا(ع) و وجود علمای برجسته را می‌توان دو عامل برای جایگاه مذهبی سادات رضوی در مشهد بیان کرد که از همین‌رو یکی از طوایف تأثیرگزار در تاریخ مشهدالرضا(ع) به شمار می‌رفتند.
در این گزارش سعی کردیم به مناسبت روز وقف، هویت آنها را در حوزه وقف بررسی کنیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
.jpg)
سادات رضوی مشهد از نسل امامزاده موسی مبرقع(ع)
سادات رضوي خاندان موسي مبرقع(ع) فرزند بلافصل فرزندان امام جواد(ع) هستند. دو گروه از سادات رضوی در قرن نهم وارد مشهد شده و به تدریج رشد کردند. نسبت سادات رضوی مشهد به «ابی‌عبدالله احمد نقیب» فرزند مـحمد اعـرج بن احمد بن موسی مبرقع می‌رسد. شجره «سید نقیب امیر شمس‌الدین محمد» که با سیزده واسطه به ابی‌عبدالله احمد نقیب برمی‌گردد، در زمان میرزا شـاهرخ تـیموری از قم بـه مشهد عزیمت کرد و مدتی از سوی فرمانروای تیموری به اداره امور شـهر تبریز و توابع آن اشتغال داشت، اما فرزندان و نوادگانش در مشهد ساکن شدند.
همچنین «سید رضی‌الدین محمد» خانواده دیگری از سادات رضوی است که نسب او نیز به محمد اعرج بن احـمد بن موسی مبرقع می‌رسد. او در زمان «سلطان حسین بایقرا» از قم به مشهد کوچ کرد و در جوار مضجع شریف امام رضا(ع) به نشر حقایق و معارف آیین محمدی و ترویج فرهنگ اهـل‌بیت رسول‌اکرم(ص) روی آورد. سادات رضوي نسبت به سادات حسيني و موسوي ديرتر وارد مشهد شدند اما توانستند منصب نقابت را عهده‌دار شوند. از دوره صفویه به بعد با رسمیّت یافتن تشیّع، سادات رضوی از اهمیت زیادی برخوردار شدند که تا دوره معاصر ادامه یافت.
موقوفات میرزا ابراهیم رضوی
میرزا ابراهیم رضوی یکی از سادات رضوی عهد صفوی است که با 23 واسطه به امام رضا(ع) می‌رسد. آرامگاه ایشان در باغ شخصی‌اش واقع در کوهسنگی قرار دارد. موقوفات این واقف با تولیت نسل او تا به امروز مدیریت شده است. سیدمحمدتقی بدیعی رضوی شانزدهمین متولی موقوفات سادات رضوی است که در گفت‌وگو با خبرگزاری رضوی می‌گوید: «موقوفات سادات رضوی دارای دو موقوفه است. یک سوم موقوفات از میرزا ابوطالب رضوی بوده که پیکر وی در حرم مطهر رضوی مدفون است. دو سوم موقوفات سادات رضوی نیز از میرزا ابراهیم رضوی نسل سوم ایشان است. میرزا ابوطالب واقف اول موقوفات سادات رضوی، وقف بر اولاد ذکور داشته و اما میرزا ابراهیم رضوی علاوه بر اولاد ذکور، اولاد اناث را نیز در وقف‌نامه قید کرده است و همچنین سادات رضوی ساکن مشهد که از عواید این موقوفه استفاده کنند. متولی موقوفات سادات رضوی برابر وقف‌نامه باید از نسل دو واقف باشد».
.jpg)
15 هزار سهام بگیر موقوفه سادات رضوی
متولی کنونی موقوفات سادات رضوی که 78 سال سن دارد، با 35 واسطه به امام رضا(ع) و با 9 واسطه به میرزا ابراهیم رضوی می‌رسد. وی در شرح طریقه استفاده از موقوفات سادات رضوی، می‌گوید: «سادات رضوی از نسل میرزا ابراهیم رضوی در اغلب کشورهای دنیا همچون آلمان، آمریکا، انگلیس، استرالیا، کانادا و همچنین در سراسر کشورمان ساکن هستند که سالیانه از سهام این موقوفه استفاده می‌کنند. قریب به 15 هزار نفر از سادات رضوی سهام بگیر این موقوفه هستند.
واقف در وقف‌نامه به متولی موقوفه تذکر داده است که ابتدا هزینه‌های لازم از قبیل حقوق سلطانی و اطلاعات دیوانی، مصالح املاک، نفقه قنوات، تعمیر عمارت و... اقدام کرده و سپس باقیمانده درآمد موقوفات سالی یکبار بین سادات رضوی سهام‌گیر تقسیم شود. همچنین به غیر از پرداخت سهام به ذوی‌الحقوق به زنان بی‌سرپرست و افراد ضعیف سادات، به تشخیص متولی کمک شود».
تصرف 13 فقره وقفی
سیدمحمدتقی بدیعی رضوی، موقوفات سادات رضوی را بر اساس مستندات موجود و از نظر گستردگی رقبات آن، پس از آستان قدس رضوی یکی از موقوفات بزرگ استان خراسان برمی‌شمارد و در توضیح بیشتر می‌افزاید: «موقوفات این دو واقف رضوی مشتمل بر املاک شهری و خارج شهر است که این املاک و اراضی از طریق مزایده به اجاره داده می‌شود که آن اجاره عواید موقوفه است. املاک شهری شامل اراضی نکاح واقع در محل ابوطالب، اراضی داشخانه در محله مطهری شمالی و اراضی هشت‌آباد (عشرت‌آباد) می‌شود و املاک خارج شهر این موقوفات عبارتند از: روستاهای کوشک‌مهدی، خرابه‌امین، ساغروان، قوشق‌آباد، رادکان، امامزاده بارو، منیژگان، بهمنجان، سیدآباد، بیرمشاه، اندریزی، شورچه، شترپا و قسمتی از باغ‌های نغندر، ماشورشک، اره و آبمال، چاه بهشت نیشابور روستای اسحاق‌آباد و چاه مهدی نیشابور. متأسفانه قبل انقلاب اسلامی تعداد 13 رقبه از کل رقبات این موقوفات، خارج و بنام شخصی مسئولان آن زمان شده است».
موقوفات اولادی
موقوفات سادات رضوی موجب حفظ انسجام قومي در ميان سادات شده است. امروزه شجره‌های سادات رضوی در مقوله صحیح‌ترین مشجرات در میان دیگر سادات است. ابوالفضل حسن‌آبادی رئیس مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و نویسنده کتاب «سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه» در این‌باره می‌گوید: «سادات رضوی به عنوان یک گروه مذهبی، موقوفات مهم برای اولاد و عامه داشته‌اند که بیشترین موقوفه اولادی در ایران در میان این گروه قرار دارد. سادات رضوی از دوره صفویه تاکنون تعدادی موقوفه داشتند که در قالب‌های مختلف به وجود آمده که اغلب موقوفات دوره صفویه کشاورزی بوده است. ۶۰ درصد باغات، ۹۰ درصد مزارع و ۱۰۰ درصد قنات‌های وقفی مربوط به موقوفات این دوره است. موقوفه میرزا ابراهیم رضوی در حال حاضر فعال‌ترین و بزرگترین موقوفه اولادی این خاندان است که هم اکنون هزاران نفر را تحت پوشش داشته و درآمد زیادی نیز دارد. از بقیه خاندان هم شاخه‌های دیگری هستند که وقف اولاد دارند، از جمله آنها می‌توان به میرزا حبیب‌الله رضوی مدرس آستان قدس رضوی و میرزا محمدجعفر رضوی اشاره کرد. معمولا در دوره‌های صفویه و افشاریه سادات رضوی وقف‌های خاص برای اولادشان داشته‌اند. واقفان اولادی سادات رضوی در عهد صفویه همگی از بزرگان و اعیان این دوره به شمار می‌رفتند. وجود پنج موقوفه اولادی در مشهد سبب شده تا سادات رضوی به خاطر درآمدهای مالی و سهام با یکدیگر در ارتباط باشند و گروه منسجمی را تشکیل دهند».
.jpg)
موقوفات عامه
موقوفات در دوره قاحاریه تفاوت اساسی با دوره‌های قبل داشت. وقف‌نامه‌های اولادی دوره‌های قبل تبدیل به موقوفات عام شد و مصارف موقوفات از جنبه اولادی به منافع عام تغییر یافت. طبق گفته ابوالفضل حسن‌آبادی، موقوفات سادات رضوی در دوره قاجاریه از مصارف اولادی به سمت مصارف عمومی مانند عزاداری، کمک به ایتام و آموزش‌وپرورش عوض شد. موقوفات محمدصادق رضوي، ميرزا اسماعيل رضوي، ميرزا داوود خادم‌باشي، ميرزا محمدتقي رضوي، محمدعلی قائم مقام و عبدالله رضوي مهمترین موقوفات عامه سادات رضوی محسوب می‌شوند.
وقف برای عزاداری
رئیس مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در مورد موقوفات سادات رضوی برای عزاداری چنین می‌گوید: «سادات رضوی در دوره قاجار برای عزاداري و تعزيه‌خواني چهار موقوفه داشتند که می‌توان به موقوفات محمدصادق رضوي، ميرزا اسماعيل رضوي، ميرزا داوود خادم‌باشي و همچنین محمدتقي رضوي اشاره کرد كه اكنون در اختيار اداره اوقاف و امور خیریه است».
بزرگترین موقوفه سادات رضوی در عصر معاصر
عبدالله رضوي معروف به ميرزاي ناظر از از جمله افراد متمول و ثروتمند خراسان رضوي است كه بسياري از دارايي‌هايش را وقف خدمت به مردم و دستگيري از محرومان كرد. ابوالفضل حسن‌آبادی در توضیح بیشتر می‌گوید: «وقفيات عبدالله رضوي در شانديز قرار دارد و اكنون بسياري از مردم از عوايد موقوفات وي در اين منطقه در حوزه بهداشت، درمان و فرهنگي استفاده می‌کنند. از ایشان می‌توان به عنوان بزرگترين واقف در حوزه بهداشت و درمان نام برد.
وی در سال ۱۳۴۳ تمامي مزرعه سوران، يک رشته قنات باير، دو رشته قنات داير و يک سوم از فاضلاب رودخانه شانديز را وقف عام کرد. در بخشي از مزرعه سوران، ساختماني را به نام دارالايتام احداث کرد که از محل عوايد واقف اداره می‌شود. پرورشگاه ایتام میرزای ناظر و درمانگاه میرزای ناظر از جمله اماکنی است که با عنایت به وقفیات عبدالله رضوی ایجاد شده‌اند. بدین منظور او املاک و مستغلاتی برای اداره این دو موسسه خیریه عام‌المنفعه در مزرعه سوران واقع در بیست کیلومتری مشهد وقف کرد».
وقف برای آستان قدس رضوی
تقی‌الدین محمد رضوی و محمدعلی رضوی برای آستان قدس رضوی وقف داشته‌اند. بنابر توضیح رئیس مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، خواجه جراح یکی از دهات نزدیک چناران است که شش دانگ آن توسط محمدعلی رضوی برای مصارف دارالضیافه آستان قدس رضوی وقف شده است. تقی‌الدین محمد رضوی نیز در سال 1088 برای مصارف این آستان مقدس وقف داشته است.
توجه مردم به سادات رضوی به عنوان یکی از منتسبان به امام رضا(ع) و وجود علمای برجسته را می‌توان دو عامل برای جایگاه مذهبی سادات رضوی در مشهد بیان کرد که از همین‌رو یکی از طوایف تأثیرگزار در تاریخ مشهدالرضا(ع) به شمار می‌رفتند.
در این گزارش سعی کردیم به مناسبت روز وقف، هویت آنها را در حوزه وقف بررسی کنیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
سادات رضوی مشهد از نسل امامزاده موسی مبرقع(ع)
سادات رضوي خاندان موسي مبرقع(ع) فرزند بلافصل فرزندان امام جواد(ع) هستند. دو گروه از سادات رضوی در قرن نهم وارد مشهد شده و به تدریج رشد کردند. نسبت سادات رضوی مشهد به «ابی‌عبدالله احمد نقیب» فرزند مـحمد اعـرج بن احمد بن موسی مبرقع می‌رسد. شجره «سید نقیب امیر شمس‌الدین محمد» که با سیزده واسطه به ابی‌عبدالله احمد نقیب برمی‌گردد، در زمان میرزا شـاهرخ تـیموری از قم بـه مشهد عزیمت کرد و مدتی از سوی فرمانروای تیموری به اداره امور شـهر تبریز و توابع آن اشتغال داشت، اما فرزندان و نوادگانش در مشهد ساکن شدند.
همچنین «سید رضی‌الدین محمد» خانواده دیگری از سادات رضوی است که نسب او نیز به محمد اعرج بن احـمد بن موسی مبرقع می‌رسد. او در زمان «سلطان حسین بایقرا» از قم به مشهد کوچ کرد و در جوار مضجع شریف امام رضا(ع) به نشر حقایق و معارف آیین محمدی و ترویج فرهنگ اهـل‌بیت رسول‌اکرم(ص) روی آورد. سادات رضوي نسبت به سادات حسيني و موسوي ديرتر وارد مشهد شدند اما توانستند منصب نقابت را عهده‌دار شوند. از دوره صفویه به بعد با رسمیّت یافتن تشیّع، سادات رضوی از اهمیت زیادی برخوردار شدند که تا دوره معاصر ادامه یافت.
موقوفات میرزا ابراهیم رضوی
میرزا ابراهیم رضوی یکی از سادات رضوی عهد صفوی است که با 23 واسطه به امام رضا(ع) می‌رسد. آرامگاه ایشان در باغ شخصی‌اش واقع در کوهسنگی قرار دارد. موقوفات این واقف با تولیت نسل او تا به امروز مدیریت شده است. سیدمحمدتقی بدیعی رضوی شانزدهمین متولی موقوفات سادات رضوی است که در گفت‌وگو با خبرگزاری رضوی می‌گوید: «موقوفات سادات رضوی دارای دو موقوفه است. یک سوم موقوفات از میرزا ابوطالب رضوی بوده که پیکر وی در حرم مطهر رضوی مدفون است. دو سوم موقوفات سادات رضوی نیز از میرزا ابراهیم رضوی نسل سوم ایشان است. میرزا ابوطالب واقف اول موقوفات سادات رضوی، وقف بر اولاد ذکور داشته و اما میرزا ابراهیم رضوی علاوه بر اولاد ذکور، اولاد اناث را نیز در وقف‌نامه قید کرده است و همچنین سادات رضوی ساکن مشهد که از عواید این موقوفه استفاده کنند. متولی موقوفات سادات رضوی برابر وقف‌نامه باید از نسل دو واقف باشد».
15 هزار سهام بگیر موقوفه سادات رضوی
متولی کنونی موقوفات سادات رضوی که 78 سال سن دارد، با 35 واسطه به امام رضا(ع) و با 9 واسطه به میرزا ابراهیم رضوی می‌رسد. وی در شرح طریقه استفاده از موقوفات سادات رضوی، می‌گوید: «سادات رضوی از نسل میرزا ابراهیم رضوی در اغلب کشورهای دنیا همچون آلمان، آمریکا، انگلیس، استرالیا، کانادا و همچنین در سراسر کشورمان ساکن هستند که سالیانه از سهام این موقوفه استفاده می‌کنند. قریب به 15 هزار نفر از سادات رضوی سهام بگیر این موقوفه هستند.
واقف در وقف‌نامه به متولی موقوفه تذکر داده است که ابتدا هزینه‌های لازم از قبیل حقوق سلطانی و اطلاعات دیوانی، مصالح املاک، نفقه قنوات، تعمیر عمارت و... اقدام کرده و سپس باقیمانده درآمد موقوفات سالی یکبار بین سادات رضوی سهام‌گیر تقسیم شود. همچنین به غیر از پرداخت سهام به ذوی‌الحقوق به زنان بی‌سرپرست و افراد ضعیف سادات، به تشخیص متولی کمک شود».
تصرف 13 فقره وقفی
سیدمحمدتقی بدیعی رضوی، موقوفات سادات رضوی را بر اساس مستندات موجود و از نظر گستردگی رقبات آن، پس از آستان قدس رضوی یکی از موقوفات بزرگ استان خراسان برمی‌شمارد و در توضیح بیشتر می‌افزاید: «موقوفات این دو واقف رضوی مشتمل بر املاک شهری و خارج شهر است که این املاک و اراضی از طریق مزایده به اجاره داده می‌شود که آن اجاره عواید موقوفه است. املاک شهری شامل اراضی نکاح واقع در محل ابوطالب، اراضی داشخانه در محله مطهری شمالی و اراضی هشت‌آباد (عشرت‌آباد) می‌شود و املاک خارج شهر این موقوفات عبارتند از: روستاهای کوشک‌مهدی، خرابه‌امین، ساغروان، قوشق‌آباد، رادکان، امامزاده بارو، منیژگان، بهمنجان، سیدآباد، بیرمشاه، اندریزی، شورچه، شترپا و قسمتی از باغ‌های نغندر، ماشورشک، اره و آبمال، چاه بهشت نیشابور روستای اسحاق‌آباد و چاه مهدی نیشابور. متأسفانه قبل انقلاب اسلامی تعداد 13 رقبه از کل رقبات این موقوفات، خارج و بنام شخصی مسئولان آن زمان شده است».
موقوفات اولادی
موقوفات سادات رضوی موجب حفظ انسجام قومي در ميان سادات شده است. امروزه شجره‌های سادات رضوی در مقوله صحیح‌ترین مشجرات در میان دیگر سادات است. ابوالفضل حسن‌آبادی رئیس مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و نویسنده کتاب «سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه» در این‌باره می‌گوید: «سادات رضوی به عنوان یک گروه مذهبی، موقوفات مهم برای اولاد و عامه داشته‌اند که بیشترین موقوفه اولادی در ایران در میان این گروه قرار دارد. سادات رضوی از دوره صفویه تاکنون تعدادی موقوفه داشتند که در قالب‌های مختلف به وجود آمده که اغلب موقوفات دوره صفویه کشاورزی بوده است. ۶۰ درصد باغات، ۹۰ درصد مزارع و ۱۰۰ درصد قنات‌های وقفی مربوط به موقوفات این دوره است. موقوفه میرزا ابراهیم رضوی در حال حاضر فعال‌ترین و بزرگترین موقوفه اولادی این خاندان است که هم اکنون هزاران نفر را تحت پوشش داشته و درآمد زیادی نیز دارد. از بقیه خاندان هم شاخه‌های دیگری هستند که وقف اولاد دارند، از جمله آنها می‌توان به میرزا حبیب‌الله رضوی مدرس آستان قدس رضوی و میرزا محمدجعفر رضوی اشاره کرد. معمولا در دوره‌های صفویه و افشاریه سادات رضوی وقف‌های خاص برای اولادشان داشته‌اند. واقفان اولادی سادات رضوی در عهد صفویه همگی از بزرگان و اعیان این دوره به شمار می‌رفتند. وجود پنج موقوفه اولادی در مشهد سبب شده تا سادات رضوی به خاطر درآمدهای مالی و سهام با یکدیگر در ارتباط باشند و گروه منسجمی را تشکیل دهند».
موقوفات عامه
موقوفات در دوره قاحاریه تفاوت اساسی با دوره‌های قبل داشت. وقف‌نامه‌های اولادی دوره‌های قبل تبدیل به موقوفات عام شد و مصارف موقوفات از جنبه اولادی به منافع عام تغییر یافت. طبق گفته ابوالفضل حسن‌آبادی، موقوفات سادات رضوی در دوره قاجاریه از مصارف اولادی به سمت مصارف عمومی مانند عزاداری، کمک به ایتام و آموزش‌وپرورش عوض شد. موقوفات محمدصادق رضوي، ميرزا اسماعيل رضوي، ميرزا داوود خادم‌باشي، ميرزا محمدتقي رضوي، محمدعلی قائم مقام و عبدالله رضوي مهمترین موقوفات عامه سادات رضوی محسوب می‌شوند.
وقف برای عزاداری
رئیس مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در مورد موقوفات سادات رضوی برای عزاداری چنین می‌گوید: «سادات رضوی در دوره قاجار برای عزاداري و تعزيه‌خواني چهار موقوفه داشتند که می‌توان به موقوفات محمدصادق رضوي، ميرزا اسماعيل رضوي، ميرزا داوود خادم‌باشي و همچنین محمدتقي رضوي اشاره کرد كه اكنون در اختيار اداره اوقاف و امور خیریه است».
بزرگترین موقوفه سادات رضوی در عصر معاصر
عبدالله رضوي معروف به ميرزاي ناظر از از جمله افراد متمول و ثروتمند خراسان رضوي است كه بسياري از دارايي‌هايش را وقف خدمت به مردم و دستگيري از محرومان كرد. ابوالفضل حسن‌آبادی در توضیح بیشتر می‌گوید: «وقفيات عبدالله رضوي در شانديز قرار دارد و اكنون بسياري از مردم از عوايد موقوفات وي در اين منطقه در حوزه بهداشت، درمان و فرهنگي استفاده می‌کنند. از ایشان می‌توان به عنوان بزرگترين واقف در حوزه بهداشت و درمان نام برد.
وی در سال ۱۳۴۳ تمامي مزرعه سوران، يک رشته قنات باير، دو رشته قنات داير و يک سوم از فاضلاب رودخانه شانديز را وقف عام کرد. در بخشي از مزرعه سوران، ساختماني را به نام دارالايتام احداث کرد که از محل عوايد واقف اداره می‌شود. پرورشگاه ایتام میرزای ناظر و درمانگاه میرزای ناظر از جمله اماکنی است که با عنایت به وقفیات عبدالله رضوی ایجاد شده‌اند. بدین منظور او املاک و مستغلاتی برای اداره این دو موسسه خیریه عام‌المنفعه در مزرعه سوران واقع در بیست کیلومتری مشهد وقف کرد».
وقف برای آستان قدس رضوی
تقی‌الدین محمد رضوی و محمدعلی رضوی برای آستان قدس رضوی وقف داشته‌اند. بنابر توضیح رئیس مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، خواجه جراح یکی از دهات نزدیک چناران است که شش دانگ آن توسط محمدعلی رضوی برای مصارف دارالضیافه آستان قدس رضوی وقف شده است. تقی‌الدین محمد رضوی نیز در سال 1088 برای مصارف این آستان مقدس وقف داشته است.
