خبرگزاری رضوی بررسی کرد:
راه کربلاء بسته می ماند؟/ ضرورت تشکیل کمیسیون عالی مشترک زیارت ایران و عراق
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، روابط دیرینه ایران و عراق دارای یک زیرساخت محکم تاریخی و بی بدیل به نام زیارت است که در نوع روابط بین الملل از ترکیب منحصر به فردی را بوجود آورده است و مدل ویژه ای به آن در منطقه غرب آسیا بخشیده است.
زیارت پایدارترین عنصر رابطه ایران و عراق
پیشینه این روابط در دوران معاصر مربوط به دوران حکمرانی خلافت عثمانی بر قلمرو گسترده‌ای از خاورمیانه بوده است. منطقه عراق از اجزای تحت حاکمیت خلافت عثمانی شمرده می شد با این وجود تمامی شهرهای مقدس و عتبات عالیات شاهد نفوذ و حضور و آمد و شد دولت شیعی صفوی بودند.
شاخص ترین جلوه روابط در این مقطع بازسازی حرم های مطهر ائمه مدفون در عراق توسط پادشاهان صفوی بود که معماری بکار رفته در آنها تا به امروز گواه روشنی از عمق رابطه و پیوند ایران با عراق است.
اما شاید زیرساخت تمام این مناسبات، حضور حوزه علمیه نجف اشرف به عنوان بزرگترین کانون علم در جهان تشیع بود. این حوزه در طول تاریخ خود شاهد هجرت و حضور دانش پژوهان و فرزانگان فراوانی از سراسر بلاد تشیع خصوصا ایران بود تا آنجا که بسیاری از مراجع و قله های علم و معنویت در ادوار مختلف این حوزه سترگ از ایران اسلامی بوده اند.
آقای شعیب بهمن پژوهشگر برجسته و مؤلف در مسائل غرب آسیا در این باره در وبگاه موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی می نویسد: «از زمان فروپاشی عثمانی و شکل گیری دولت عراق در غرب ایران، سیاست های متخذه از سوی دولتمردان آن کشور همواره به عنوان منبع تهدید علیه امنیت ملی ایران به شمار آمده و این کشور به ندرت روابطی دوستانه با ایران داشته است. اختلافات ارضی و مرزی به همراه مسائل مذهبی همچون تبعیض علیه شیعیان در عراق و مسائل قومی و نژادی همانند مناقشة عرب و عجم، حضور اکراد در دو سوی مرزهای ایران و عراق به همراه خوی توسعه طلبی حاکمان بغداد، از جمله عوامل اصلی تنش یا منازعه میان دو کشور در نیم قرن اخیر محسوب می گردند.
با این حال روابط دو کشور همیشه در سطحی نامطلوب قرار نداشته و در تاریخ روابط ایران و عراق نقاط قابل اتکایی نیز یافت می شود. از زمان قیمومیت انگلیس بر عراق در 1920میلادی و سپس استقلال آن کشور در سال 1932 و تا پایان عمر حکومت پادشاهی در سال 1958، به دلیل نفوذ انگلستان در منطقه و وجود حکومت پادشاهی در هر دو کشور، روابط دو دولت چه در قالب "پیمان سعد آباد" و چه "پیمان بغداد" که به منظور مقابله با تهدید کمونیسم شکل گرفته بود، دوستانه بوده است. هر چند که در این دوره هم، اختلافات مرزی، گاه و بیگاه رخ می داد؛ اما با این وصف معمولاً بدون درگیری مهمی حل می شد. ولی آنچه از روابط دو کشور در اذهان باقی مانده است نزاع، درگیری، و جنگ و مخاصمه میان دو کشور است».
عراق همزمان با زمامداری رضاخان و پسر او محمدرضا پهلوی، شاهد کودتاها و نزاع های داخلی بر سر قدرت بود تا آنکه حزب بعث به رهبری صدام حسین بر اوضاع این کشور مسلط شد و تاریخ عراق و روابط با ایران را وارد مرحله بسیار متفاوتی نمود که آثار آن تا امروز ادامه دارد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، حکومت بعث صدام بیداری اسلامی بوجود آمده به رهبری امام خمینی(ره) در جهان اسلام و تشیع را بزرگترین تهدید برای خود می دانست. صدام داعیه رهبری جهان عرب را داشت و اکنون جهان عرب نگاه خود را به انقلاب ایران دوخته بود و هر گونه خیزش و انقلاب و قیام شیعیان در عراق بر ضد حکومت مرکزی با کشتارهای خونین و هولناک همراه بود.
حمله صدام به ایران و جنگ هشت ساله روابط میان دو ملت را تعطیل کرد و راه کربلاء تا سال ها بسته ماند.
با سقوط صدام در سال 2003 حدود نیم قرن محرومیت و دشواری زیارت کربلاء و عتبات که بخاطر تغییر دولت ها و سیاست ها در عراق عموما برای ایرانی ها و حتی خود عراقی ها با مشقت همراه بود پایان یافت و خیل مشتاقان زیارت امام حسین علیه السلام خود را از نقاط مختلف جهان اسلام و تشیع به کربلاء می رساندند.
مرحله تدوین تفاهم نامه های زیارتی
با شکل گیری دولت جدید در بغداد نظام یافتن امور در عراق و برجسته شدن پدیده زیارت اربعین حدود 5 سال است که مذاکره برای ساماندهی و همکاری امر زیارت بصورت جدی تری در دستور کار دولت های ایران و عراق قرار گرفت و هر ساله مشورت های مؤثری در این رابطه به عمل می آید و حتی تفاهم نامه هایی میان مقامات کشوری و انتظامی دو کشور مرتبط با مقوله زیارت به امضاء رسیده است.
با وجود تمام تلاش ها و پیگیری های صورت گرفته و مسئولیت یافتن بخش های مختلف کشور برای ساماندهی زیارت کربلاء هنوز این نیاز تاریخی و دینی مردم کشور با دشواری های متعددی همراه است که بخشی از آنها با برنامه ریزی و رسیدگی مستمر قابل رفع می نماید.
با اضافه شدن زیارت اربعین به یکی از فصل های مهم در سفرهای زیارتی ایرانیان و حتی روابط ایران با عراق، مواجهه با آن با سازوکارهای معمول و سابق از مشکلات زائران نمی کاهد.
همانطور که در ذکر پیشینه روابط ایران و عراق بصورت خلاصه اشاره شد، زیارت در طول تاریخ روابط دو کشور ثابت ترین عامل تماس و پیوند دو کشور بوده است و جالب انکه غالبا نیز با محدودیت ها و محرومیت ها در ادوار معاصر همراه گشته است.
تشکیل ستاد مرکزی اربعین امیدها برای ساماندهی و رفع اساسی مشکلات تاریخی پیش روی زائران را افزون ساخت اما آزمون کرونا و تعطیلی سفرهای زیارتی بخشی از کاستی ها و چالش های باقی مانده از گذشته را تا حدودی هویدا ساخت.
ضرورت بازتعریف راهبردهای زیارتی
اظهارت اخیر رئیس ستاد مرکزی اربعین مبنی بر ناهماهنگی دولت عراق در اعلام پذیرش زائر از ایران و دیگر کشورها در موسم اربعین امسال نمونه ای از این موارد است.
با آغاز ماه محرم مهم ترین دغدغه مردم و مؤمنان سرنوشت زیارت اربعین در دوره کرونا بود و با وجود پرسش ها و مطالبات مکرر و متراکم تنها پاسخ مسئولان این بود که دولت عراق هنوز هیچ مجوزی برای اعزام زائر در اربعین به ایران نداده است.
این در حالی است که سال گذشته و بعد از پایان موسوم اربعین سال 98، تفاهم نامه مجددی میان وزارت کشور ایران و وزارت امور داخلی عراق برای بهبود زیارت اربعین امضاء شد و امید می رفت مسئولان سیاسی و بهداشتی کشورمان بسیار زودتر از فرارسیدن ماه صفر، تکلیف مشتاقان را روشن می کردند اما تا روزهای نخست ماه صفر پاسخ روشنی به افکار عمومی داده نشد.
از بیانات دست اندرکاران محترم ستاد مرکزی اربعین اینطور برداشت می شود که اعلام ناگهانی و دیرهنگام مقامات عراقی در پذیرش زائر، عامل سرگردانی مردم و مسئولان کشور بوده است که نکته کاملا صحیحی است اما شایسته بود این مسئله پیش از هر ناهماهنگی از هر ناحیه ای توسط خود مسئولین خدوم ستاد مرکزی اربعین تعیین تکلیف می شد.
مطابق تقاضا و دستورالعمل ستاد مرکزی مقابله با کرونا، زیارت اربعین و زیارت های پیاده در داخل ممنوع شد اما این امر نتوانست به ابهامات و انتظارات مردم در این مرحله پاسخ کافی و اقناع کننده ای دهد.
اکنون نگرانی ها نسبت به آینده و سرنوشت زیارت کربلاء و عتبات در عراق با استمرار بیماری کرونا افزایش یافته است و به نظر می رسد راه کربلاء با وضعیت پیگیری های فعلی در کوتاه مدت مسدود خواهد ماند.
مسئله مهم تر در این زمینه تغییر شکل و ماهیت سفرهای زیارتی به عراق در شرایط جدید کرونایی است. عراق در طول سه دهه گذشته از دولت باثباتی که اهتمام ویژه ای به توسعه زیرساخت های زیارتی داشته باشد محروم بوده است. پدیده اربعین و خیل مشتاقان در ایران نیز بخش ای متعددی را به طمع استفاده از ظرفیت های اقتصادی آن به سود خود انداخته است.
به نظر می رسد تشکیل فوری کارگروهی در قالب کمیسیون مشترک زیارت به مانند کمیسیون های عالی همکاری های اقتصادی که میان ایران و بسیاری از کشورها شکل یافته است برای رسیدگی و ساماندهی ریشه ای امر زیارت ضروری است.
گزارش از بهمن دهستانی
زیارت پایدارترین عنصر رابطه ایران و عراق
پیشینه این روابط در دوران معاصر مربوط به دوران حکمرانی خلافت عثمانی بر قلمرو گسترده‌ای از خاورمیانه بوده است. منطقه عراق از اجزای تحت حاکمیت خلافت عثمانی شمرده می شد با این وجود تمامی شهرهای مقدس و عتبات عالیات شاهد نفوذ و حضور و آمد و شد دولت شیعی صفوی بودند.
شاخص ترین جلوه روابط در این مقطع بازسازی حرم های مطهر ائمه مدفون در عراق توسط پادشاهان صفوی بود که معماری بکار رفته در آنها تا به امروز گواه روشنی از عمق رابطه و پیوند ایران با عراق است.
اما شاید زیرساخت تمام این مناسبات، حضور حوزه علمیه نجف اشرف به عنوان بزرگترین کانون علم در جهان تشیع بود. این حوزه در طول تاریخ خود شاهد هجرت و حضور دانش پژوهان و فرزانگان فراوانی از سراسر بلاد تشیع خصوصا ایران بود تا آنجا که بسیاری از مراجع و قله های علم و معنویت در ادوار مختلف این حوزه سترگ از ایران اسلامی بوده اند.
آقای شعیب بهمن پژوهشگر برجسته و مؤلف در مسائل غرب آسیا در این باره در وبگاه موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی می نویسد: «از زمان فروپاشی عثمانی و شکل گیری دولت عراق در غرب ایران، سیاست های متخذه از سوی دولتمردان آن کشور همواره به عنوان منبع تهدید علیه امنیت ملی ایران به شمار آمده و این کشور به ندرت روابطی دوستانه با ایران داشته است. اختلافات ارضی و مرزی به همراه مسائل مذهبی همچون تبعیض علیه شیعیان در عراق و مسائل قومی و نژادی همانند مناقشة عرب و عجم، حضور اکراد در دو سوی مرزهای ایران و عراق به همراه خوی توسعه طلبی حاکمان بغداد، از جمله عوامل اصلی تنش یا منازعه میان دو کشور در نیم قرن اخیر محسوب می گردند.
با این حال روابط دو کشور همیشه در سطحی نامطلوب قرار نداشته و در تاریخ روابط ایران و عراق نقاط قابل اتکایی نیز یافت می شود. از زمان قیمومیت انگلیس بر عراق در 1920میلادی و سپس استقلال آن کشور در سال 1932 و تا پایان عمر حکومت پادشاهی در سال 1958، به دلیل نفوذ انگلستان در منطقه و وجود حکومت پادشاهی در هر دو کشور، روابط دو دولت چه در قالب "پیمان سعد آباد" و چه "پیمان بغداد" که به منظور مقابله با تهدید کمونیسم شکل گرفته بود، دوستانه بوده است. هر چند که در این دوره هم، اختلافات مرزی، گاه و بیگاه رخ می داد؛ اما با این وصف معمولاً بدون درگیری مهمی حل می شد. ولی آنچه از روابط دو کشور در اذهان باقی مانده است نزاع، درگیری، و جنگ و مخاصمه میان دو کشور است».
عراق همزمان با زمامداری رضاخان و پسر او محمدرضا پهلوی، شاهد کودتاها و نزاع های داخلی بر سر قدرت بود تا آنکه حزب بعث به رهبری صدام حسین بر اوضاع این کشور مسلط شد و تاریخ عراق و روابط با ایران را وارد مرحله بسیار متفاوتی نمود که آثار آن تا امروز ادامه دارد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، حکومت بعث صدام بیداری اسلامی بوجود آمده به رهبری امام خمینی(ره) در جهان اسلام و تشیع را بزرگترین تهدید برای خود می دانست. صدام داعیه رهبری جهان عرب را داشت و اکنون جهان عرب نگاه خود را به انقلاب ایران دوخته بود و هر گونه خیزش و انقلاب و قیام شیعیان در عراق بر ضد حکومت مرکزی با کشتارهای خونین و هولناک همراه بود.
حمله صدام به ایران و جنگ هشت ساله روابط میان دو ملت را تعطیل کرد و راه کربلاء تا سال ها بسته ماند.
با سقوط صدام در سال 2003 حدود نیم قرن محرومیت و دشواری زیارت کربلاء و عتبات که بخاطر تغییر دولت ها و سیاست ها در عراق عموما برای ایرانی ها و حتی خود عراقی ها با مشقت همراه بود پایان یافت و خیل مشتاقان زیارت امام حسین علیه السلام خود را از نقاط مختلف جهان اسلام و تشیع به کربلاء می رساندند.
مرحله تدوین تفاهم نامه های زیارتی
با شکل گیری دولت جدید در بغداد نظام یافتن امور در عراق و برجسته شدن پدیده زیارت اربعین حدود 5 سال است که مذاکره برای ساماندهی و همکاری امر زیارت بصورت جدی تری در دستور کار دولت های ایران و عراق قرار گرفت و هر ساله مشورت های مؤثری در این رابطه به عمل می آید و حتی تفاهم نامه هایی میان مقامات کشوری و انتظامی دو کشور مرتبط با مقوله زیارت به امضاء رسیده است.
با وجود تمام تلاش ها و پیگیری های صورت گرفته و مسئولیت یافتن بخش های مختلف کشور برای ساماندهی زیارت کربلاء هنوز این نیاز تاریخی و دینی مردم کشور با دشواری های متعددی همراه است که بخشی از آنها با برنامه ریزی و رسیدگی مستمر قابل رفع می نماید.
با اضافه شدن زیارت اربعین به یکی از فصل های مهم در سفرهای زیارتی ایرانیان و حتی روابط ایران با عراق، مواجهه با آن با سازوکارهای معمول و سابق از مشکلات زائران نمی کاهد.
همانطور که در ذکر پیشینه روابط ایران و عراق بصورت خلاصه اشاره شد، زیارت در طول تاریخ روابط دو کشور ثابت ترین عامل تماس و پیوند دو کشور بوده است و جالب انکه غالبا نیز با محدودیت ها و محرومیت ها در ادوار معاصر همراه گشته است.
تشکیل ستاد مرکزی اربعین امیدها برای ساماندهی و رفع اساسی مشکلات تاریخی پیش روی زائران را افزون ساخت اما آزمون کرونا و تعطیلی سفرهای زیارتی بخشی از کاستی ها و چالش های باقی مانده از گذشته را تا حدودی هویدا ساخت.
ضرورت بازتعریف راهبردهای زیارتی
اظهارت اخیر رئیس ستاد مرکزی اربعین مبنی بر ناهماهنگی دولت عراق در اعلام پذیرش زائر از ایران و دیگر کشورها در موسم اربعین امسال نمونه ای از این موارد است.
با آغاز ماه محرم مهم ترین دغدغه مردم و مؤمنان سرنوشت زیارت اربعین در دوره کرونا بود و با وجود پرسش ها و مطالبات مکرر و متراکم تنها پاسخ مسئولان این بود که دولت عراق هنوز هیچ مجوزی برای اعزام زائر در اربعین به ایران نداده است.
این در حالی است که سال گذشته و بعد از پایان موسوم اربعین سال 98، تفاهم نامه مجددی میان وزارت کشور ایران و وزارت امور داخلی عراق برای بهبود زیارت اربعین امضاء شد و امید می رفت مسئولان سیاسی و بهداشتی کشورمان بسیار زودتر از فرارسیدن ماه صفر، تکلیف مشتاقان را روشن می کردند اما تا روزهای نخست ماه صفر پاسخ روشنی به افکار عمومی داده نشد.
از بیانات دست اندرکاران محترم ستاد مرکزی اربعین اینطور برداشت می شود که اعلام ناگهانی و دیرهنگام مقامات عراقی در پذیرش زائر، عامل سرگردانی مردم و مسئولان کشور بوده است که نکته کاملا صحیحی است اما شایسته بود این مسئله پیش از هر ناهماهنگی از هر ناحیه ای توسط خود مسئولین خدوم ستاد مرکزی اربعین تعیین تکلیف می شد.
مطابق تقاضا و دستورالعمل ستاد مرکزی مقابله با کرونا، زیارت اربعین و زیارت های پیاده در داخل ممنوع شد اما این امر نتوانست به ابهامات و انتظارات مردم در این مرحله پاسخ کافی و اقناع کننده ای دهد.
اکنون نگرانی ها نسبت به آینده و سرنوشت زیارت کربلاء و عتبات در عراق با استمرار بیماری کرونا افزایش یافته است و به نظر می رسد راه کربلاء با وضعیت پیگیری های فعلی در کوتاه مدت مسدود خواهد ماند.
مسئله مهم تر در این زمینه تغییر شکل و ماهیت سفرهای زیارتی به عراق در شرایط جدید کرونایی است. عراق در طول سه دهه گذشته از دولت باثباتی که اهتمام ویژه ای به توسعه زیرساخت های زیارتی داشته باشد محروم بوده است. پدیده اربعین و خیل مشتاقان در ایران نیز بخش ای متعددی را به طمع استفاده از ظرفیت های اقتصادی آن به سود خود انداخته است.
به نظر می رسد تشکیل فوری کارگروهی در قالب کمیسیون مشترک زیارت به مانند کمیسیون های عالی همکاری های اقتصادی که میان ایران و بسیاری از کشورها شکل یافته است برای رسیدگی و ساماندهی ریشه ای امر زیارت ضروری است.
گزارش از بهمن دهستانی
