گزارش خبرگزاری رضوی
کدام موانع در قرن اخیر، وحدت و همکاری در جهان اسلام را کُند کرده است؟
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، وحدت اسلامی از مهمترین آرمانهای عموم مسلمانان و علمای اسلام از صدر تا کنون بوده است. این مسأله در قرآن با کلیدواژههای «امت» و «امت واحده» و «اخوت» به کار رفته است. در فقه و حقوق بین الملل اسلامی با عنوان «دارالاسلام» و در اخلاق و اعتقادات اسلامی با عناوینی همچون «الفت اسلامی»، «اخوت اسلامی»، «برادری ایمانی و دینی»، «همبستگی» و «تعاون» اسلامی به کار میرود. در زبان بزرگان دینی و سیاسیون و مصلحان مسلمان به نامهای «وحدت اسلامی»، «اتحاد اسلامی»، «امت محمدیه»، «وحدت مسلمانان» و «تقریب مذاهب» میآید. در ادبیات و اصطلاحات سیاسی روز، در قالبهایی چون «بلوک اسلامی»، «جبهه یا کنگره اسلامی» و «انترناسیونالیسم اسلامی» و خلاصه از زبات غربیان «پان اسلام» یا «پان اسلامیسم» مطرح میشود.
دکتر سید احمد موثقی که سابقه موفقی در زمینه تحقیقات وحدت اسلامی دارد، بحثهای مفصلی پیرامون معانی وحدت اسلامی، تاریخ و الگوهای وحدت مسلمانان در سرزمینهای مختلف اسلامی را در کتابی گرد آورده است. این کتاب دو مجلد 700 صفحهای با عنوان «اندیشه اصلاح و راهبرد وحدت و همبستگی در جهان اسلام» است. انتشارات بوستان کتاب قم، چاپ اول این اثر را در سال 1394 روانه بازار کرد.
این کتاب را میتوان مجموعه 8 مقاله بزرگ دانست که شامل یک مقدمه مرحوم علامه جعفری و 7 فصل تحقیقات دکتر سید احمد موثقی است.
با توجه به اینکه چاپ اول کتاب در سال 1394 است، زمان نگارش این مقدمه به قلم مرحوم علامه جعفری مشخص نیست و دکتر موثقی نیز تاریخ و مشخصاتی از آن را نیاورده است. علامه جعفری در مقدمه خود بر این کتاب در 25 صفحه، اصطلاحات و مبانی پایه: امت واحده اسلامی، مبنای وحدت امت اسلامی و طرق وصول به وحدت اسلامی را شرح میدهد. او سه گونه وحدت را نام میبرد: وحدت مطلق، وحدت مصلحتی عارضی و وحدت معقول. سپس در تأیید و تعریف وحدت معقول میگوید: «قرار دادن متن کلی دین اسلام برای اعتقاد همه جوامع مسلمان و برکنار نمودن عقاید شخصی نظری و فرهنگ محلی و خصوصیات آراء و نظریات مربوط به هریک از اجزای متن کلی دین که مربوط به تعقل و اجتهاد گروهی یا شخصی است.» علامه جعفری افزوده است: «صدها فقیه و اصولی در دو فرقه بزرگ اسلامی در هزاران مسأله شرعی بحث و اجتهاد داشتهاند، گاه با یکدیگر موافق و گاه مخالف یکدیگر بودهاند، اما هیچگونه تزاحم و تضاد ویرانگر در میان نبوده است.»
فصل اول کتاب به بررسی مسأله وحدت اسلامی در منابع دینی اشاره دارد. منظور از این منابع، آموزههای قرآن، سنت(روایات و تاریخ ائمه) و علمای شیعه و سنی است. نویسنده در در صفحه و چهار عنوان، مسأله وحدت در نهجالبلاغه را نیز بررسی کرده است. وی چند نمونه از روش امام علی علیه السلام در برخورد با مسائل اختلافی جهان اسلام را میآورد از جمله اینکه در نامهاش به معاویه مینویسد: «تا خداوند میان من و شما حکم کند و او بهترین داور است». نویسنده توضیح میدهد که امام علی علیه السلام بعد از وفات رسول اکرم صلی الله علیه و آله، آن دسته از مسائل مورد اختلاف که برای حلشان حَکَم و داوری در زمین و قلمرو مسلمانان وجود نداشت و یا موضعگیری در اطراف آن امور، ضررش به حال مسلمانان بیش از نفعش بود و با مصالح کلی مسلمانان ناسازگار بود، به خداوند واگذار میفرمود.
موثقی در فصل دوم، فضای کلی تاریخ وحدت و تفرقه در جهان اسلام را نشان میدهد و در فصول بعدی تاریخچهای از این مسأله را در دیدگاه برخی شخصیتهای برجسته یا در برهههای تاریخی و جغرافیایی بررسی میکند. فضای کلی وحدت و تفرقه در فصل دوم در 5 محور زیر است:
1. تحولات داخلی جهان اسلام و روابط غرب مسیحی با مسلمانان
2. آغاز تهاجم استعماری غرب و واکنش اصلاحی و پان اسلامی عثمانیان
3. دوران عبدالحمید دوم و سیاست پان اسلامیسم(وحدت اسلامی)
4. پان اسلامیسم در دوران ترکهای جوان
5. جنبش پان اسلامیسم از دیدگاه نویسندگان غربی و مارکسیسم
وی در فصل سوم فعالیتها و اندیشه سیدجمالالدین اسدآبادی را بررسی و تدوین کرده است. در یک قسمت 9 عامل تفرقه مسلمانان از دیدگاه سیدجمال را بر میشمارد: رواج رذائل اخلاقی، گسترش خرافات و انحرافات به نام دین، قومیت گرایی و تعصب نژادی، فاصله میان علم علما و عمل حاکمان، جدایی دین از سیاست، فرقهسازی، استبداد داخلی، استعمار خارجی و جهل و عقب ماندگی علمی.
در فصل چهارم، اندیشههای اصلاح و وحدت در قالب شخصیتها و جنبشهای معروف معرفی شده است. شیخ محمد عبده، رشید رضا، علی عبدالرزاق، اخوان المسلمین و فعالیتهای دارالتقریب نمونه آنها است.
سه فصل بعدی نیز به بررسی تحولات تاریخی وحدت اسلامی در سه خطه جغرافیایی جهان میپردازد. در فصل پنجم، فعالیتهای عراق و لبنان آمده است. فصل ششم دو مرحله تحولات وحدت اسلامی یعنی از اواخر قرن هجدهم تا قیام هند و از قیام هند تا تأسیس پاکستان را بررسی میکند. نویسنده سرانجام در فصل آخر نقاط عطف تاریخ وحدت اسلامی ایران از دوره روابط ایران با عثمانی تا عصر امام خمینی را مطرح کرده است. یکی از شخصیتهای تقریب گرای این دوره علامه امینی است. در جایی از متن در مورد کتاب الغدیر او چنین آمده است: «...حتی در مکه، دبیران دبیرستانها، کتاب الغدیر علامه امینی را میخواستند تا بر خلاف برنامه هم که شده، حقایق وحیبنیاد آن را به نوجوانان سرزمین وحی بیاموزند.»
سطح مخاطب کتاب در قسمت شناسنامه کتاب، سطح تخصصی معرفی شده است اما به نظر میرسد ادبیات روان و اغلب مسائل آن برای سطح متوسط جامعه علمی نیز مناسب است. رویکرد علامه جعفری و دکتر موثقی در مسأله وحدت اسلامی، همان نظریه تقریب مذاهب و اتحاد است که میگوید مسلمانان باید بر عقاید مشترک مبنایی تکیه کرده و مسائل اختلافی را در فضای سالم و علمی حل و فصل نمایند. این رویکرد در تمام فصول کتاب دیده میشود.
دکتر سید احمد موثقی که سابقه موفقی در زمینه تحقیقات وحدت اسلامی دارد، بحثهای مفصلی پیرامون معانی وحدت اسلامی، تاریخ و الگوهای وحدت مسلمانان در سرزمینهای مختلف اسلامی
این کتاب را میتوان مجموعه 8 مقاله بزرگ دانست که شامل یک مقدمه مرحوم علامه جعفری و 7 فصل تحقیقات دکتر سید احمد موثقی است.
با توجه به اینکه چاپ اول کتاب در سال 1394 است، زمان نگارش این مقدمه به قلم مرحوم علامه جعفری مشخص نیست و دکتر موثقی نیز تاریخ و مشخصاتی از آن را نیاورده است. علامه جعفری در مقدمه خود بر این کتاب در 25 صفحه، اصطلاحات و مبانی پایه: امت واحده اسلامی، مبنای وحدت امت اسلامی و طرق وصول به وحدت اسلامی را شرح میدهد. او سه گونه وحدت را نام میبرد: وحدت مطلق، وحدت مصلحتی عارضی و وحدت معقول. سپس در تأیید و تعریف وحدت معقول میگوید: «قرار دادن متن کلی دین اسلام برای اعتقاد همه جوامع مسلمان و برکنار نمودن عقاید شخصی نظری و فرهنگ محلی و خصوصیات آراء و نظریات مربوط به هریک از اجزای متن کلی دین که مربوط به تعقل و اجتهاد گروهی یا شخصی است.» علامه جعفری افزوده است: «صدها فقیه و اصولی در دو فرقه بزرگ اسلامی
فصل اول کتاب به بررسی مسأله وحدت اسلامی در منابع دینی اشاره دارد. منظور از این منابع، آموزههای قرآن، سنت(روایات و تاریخ ائمه) و علمای شیعه و سنی است. نویسنده در در صفحه و چهار عنوان، مسأله وحدت در نهجالبلاغه را نیز بررسی کرده است. وی چند نمونه از روش امام علی علیه السلام در برخورد با مسائل اختلافی جهان اسلام را میآورد از جمله اینکه در نامهاش به معاویه مینویسد: «تا خداوند میان من و شما حکم کند و او بهترین داور است». نویسنده توضیح میدهد که امام علی علیه السلام بعد از وفات رسول اکرم صلی الله علیه و آله، آن دسته از مسائل مورد اختلاف که برای حلشان حَکَم و داوری در زمین و قلمرو مسلمانان وجود نداشت و یا موضعگیری در اطراف آن امور، ضررش به حال مسلمانان بیش از نفعش بود و با مصالح کلی مسلمانان ناسازگار بود، به خداوند واگذار میفرمود.
موثقی در فصل دوم، فضای کلی تاریخ وحدت و تفرقه در جهان اسلام را نشان میدهد و در فصول بعدی تاریخچهای
1. تحولات داخلی جهان اسلام و روابط غرب مسیحی با مسلمانان
2. آغاز تهاجم استعماری غرب و واکنش اصلاحی و پان اسلامی عثمانیان
3. دوران عبدالحمید دوم و سیاست پان اسلامیسم(وحدت اسلامی)
4. پان اسلامیسم در دوران ترکهای جوان
5. جنبش پان اسلامیسم از دیدگاه نویسندگان غربی و مارکسیسم
وی در فصل سوم فعالیتها و اندیشه سیدجمالالدین اسدآبادی را بررسی و تدوین کرده است. در یک قسمت 9 عامل تفرقه مسلمانان از دیدگاه سیدجمال را بر میشمارد: رواج رذائل اخلاقی، گسترش خرافات و انحرافات به نام دین، قومیت گرایی و تعصب نژادی، فاصله میان علم علما و عمل حاکمان، جدایی دین از سیاست، فرقهسازی، استبداد داخلی، استعمار خارجی و جهل و عقب ماندگی علمی.
در فصل چهارم، اندیشههای اصلاح و وحدت در قالب شخصیتها و جنبشهای معروف معرفی شده است. شیخ محمد عبده، رشید رضا، علی عبدالرزاق، اخوان المسلمین و فعالیتهای دارالتقریب نمونه آنها است.
سه فصل بعدی نیز به بررسی تحولات تاریخی وحدت اسلامی
سطح مخاطب کتاب در قسمت شناسنامه کتاب، سطح تخصصی معرفی شده است اما به نظر میرسد ادبیات روان و اغلب مسائل آن برای سطح متوسط جامعه علمی نیز مناسب است. رویکرد علامه جعفری و دکتر موثقی در مسأله وحدت اسلامی، همان نظریه تقریب مذاهب و اتحاد است که میگوید مسلمانان باید بر عقاید مشترک مبنایی تکیه کرده و مسائل اختلافی را در فضای سالم و علمی حل و فصل نمایند. این رویکرد در تمام فصول کتاب دیده میشود.