گزارش رضوی؛
بررسی تأثیر شخصیت حضرت عباس (ع) در اشعار، ادبیات و هنر اسلامی
خبرگزاری رضوی- الهام اسماعیلی، حضرت ابوالفضل العباس (ع)، فرزند امیرالمؤمنین علی (ع) و امالبنین (س)، از برجستهترین شخصیتهای تاریخ اسلام و یکی از قهرمانان بزرگ واقعه عاشورا است. ایشان نماد وفاداری، شجاعت، ایثار و فداکاری در راه حق محسوب میشود. جایگاه والای حضرت عباس (ع) تنها به عرصه دینی و تاریخی محدود نشده، بلکه در طول قرون، تأثیر عمیقی بر ادبیات، شعر، هنرهای تجسمی و نمایشهای آیینی گذاشته است. در این گزارش، به بررسی بازتاب شخصیت حضرت عباس (ع) در اشعار فارسی و عربی، متون ادبی و هنر اسلامی پرداخته خواهد شد.
حضرت عباس (ع) در شعر فارسی و عربی
از دیرباز، شاعران فارسیزبان و عربزبان از شخصیت حضرت عباس (ع) در اشعار خود الهام گرفته و رشادتهای او را به تصویر کشیدهاند. اشعار مرتبط با ایشان، بیشتر در قالب مرثیه، مدح و توسل سروده شدهاند.
حضرت عباس (ع) در شعر فارسی
در ادبیات فارسی، نام حضرت عباس (ع) به عنوان نمادی از رشادت و وفاداری، در اشعار بسیاری از شاعران نامدار همچون محتشم کاشانی، عمان سامانی، شهریار و پروین اعتصامی به چشم میخورد.
محتشم کاشانی در ترکیببند معروف خود، با سوز و گداز از مظلومیت حضرت عباس (ع) سخن میگوید: از آب هم مضایقه کردند کوفیان / خوش داشتند حرمت مهمان کربلا/ این ابیات نشان از مظلومیت و تشنگی حضرت عباس (ع) دارد که یکی از برجستهترین جلوههای حماسه عاشورا است.
عمان سامانی در اثر ماندگار خود، «گنجینه اسرار»، حضرت عباس (ع) را نماد ایثار و فداکاری میداند و با زبان عرفانی او را به قهرمان حماسهای بینظیر تبدیل میکند.
شهریار نیز در اشعار خود، حضرت عباس (ع) را به عنوان نمادی از غیرت و شهامت معرفی کرده و از مصائب ایشان با اندوه فراوان یاد میکند.
حضرت عباس (ع) در شعر عربی
در ادبیات عربی، شاعران بزرگی همچون سید حیدر حلی و محمد مهدی جواهری، با سوز و گداز از رشادتهای حضرت عباس (ع) سخن گفتهاند. سید حیدر حلی در یکی از معروفترین اشعار خود حضرت عباس (ع) را اینگونه توصیف میکند:
عباس یا فارس الهیجاء و یا بطلَ الفرات / أبکیک لا أروی و أنت تموت فیعطشِ ممات/ (عباس! ای قهرمان میدان نبرد، ای دلاور فرات / بر تو میگریم که با وجود عطشناک بودن، جان دادی).
شعرای عرب او را به عنوان «ساقی العطاشی» (آبرسان تشنگان) میشناسند که با وجود تشنگی شدید، به فکر رساندن آب به کودکان و اهلبیت امام حسین (ع) بود.
حضرت عباس (ع) در متون ادبی و نثر فارسی
علاوه بر شعر، حضرت عباس (ع) در متون نثری نیز جایگاه ویژهای دارد. بسیاری از نویسندگان و عارفان در نوشتههای خود از او به عنوان الگویی از بندگی، وفاداری و فداکاری یاد کردهاند.
در متون تاریخی نویسندگانی مانند شیخ عباس قمی در کتاب «نفس المهموم» و علامه مجلسی در «بحارالانوار» به توصیف دقیق شجاعت، ایثار و شهادت حضرت عباس (ع) پرداختهاند.
در متون عرفانی**، برخی از عرفا مانند مولانا و عطار نیشابوری، حضرت عباس (ع) را نمونهای از عشق حقیقی و تسلیم در برابر اراده الهی دانستهاند. در ادبیات عرفانی، ایثارگری او به عنوان نمادی از فنا در راه حق تعبیر شده است.
حضرت عباس (ع) در هنرهای تجسمی و نمایشهای آیینی
علاوه بر ادبیات، تأثیر حضرت عباس (ع) در هنرهای تجسمی و نمایشهای آیینی نیز بسیار پررنگ است. بسیاری از نقاشان ایرانی و اسلامی، صحنههای عاشورا و رشادتهای حضرت عباس (ع) را در آثار خود به تصویر کشیدهاند. تابلوهای نقاشی با مضامین شهادت حضرت عباس (ع) در میان آثار مکتب قهوهخانهای بسیار دیده میشود. در این آثار، حضرت عباس (ع) معمولاً با پرچم و مشک آب به تصویر کشیده شده است.
تعزیه یکی از مهمترین نمایشهای آیینی در ایران است که در آن، وقایع کربلا به صورت زنده بازسازی میشود. نقش حضرت عباس (ع) در تعزیه بسیار برجسته است و همواره به عنوان نماد ایثار و وفاداری ظاهر میشود. در تعزیه، لحظه شهادت حضرت عباس (ع) با حزن و اندوه بسیار اجرا شده و مخاطبان را تحت تأثیر قرار میدهد.
در بسیاری از مساجد، حسینیهها و اماکن مذهبی، نام حضرت عباس (ع) به خط نستعلیق و ثلث بر روی کتیبهها نگاشته شده است. حرم مطهر حضرت عباس (ع) در کربلا، یکی از زیباترین نمونههای معماری اسلامی است که هنرمندان بسیاری در ساخت و تزئین آن مشارکت داشتهاند.
شخصیت حضرت عباس (ع) به عنوان نماد ایثار، وفاداری و شجاعت، تأثیر عمیقی بر ادبیات، شعر و هنر اسلامی گذاشته است. شاعران بزرگی از او الهام گرفته و مرثیههای سوزناکی درباره او سرودهاند. در نثر فارسی و عربی، داستان ایثار او بارها مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان بزرگی آن را روایت کردهاند. علاوه بر این، هنرهای تجسمی، تعزیه و معماری اسلامی نیز جلوههایی از تأثیر شخصیت حضرت عباس (ع) را به نمایش گذاشتهاند.
این تأثیرگذاری نشان میدهد که حضرت عباس (ع) نه تنها یک شخصیت تاریخی، بلکه یک الگوی جاودان برای آزادگی، وفاداری و عشق به حق است. از این رو، نام و یاد او همواره در فرهنگ اسلامی زنده خواهد ماند و الهامبخش نسلهای آینده خواهد بود.