حرم امام رضا(ع) در بین مسلمانان غیرشیعه بیشتر به عنوان «دانشگاه» شهرت داشت

خبرگزاری رضوی - آزیتا ذکاء؛ خراسان فضای دانش‌دوست و دانش‌پرور دارد. با وجود امام رضا(ع) یک اتفاق جدیدی تو عرصه علم در این منطقه می‌افتد و آن هم شکل‌گیری و جهت‌دهی به دانشگاه و استقرار مراکز آموزشی بوده که با محوریت مشهد نظم و نظام بیشتری پیدا می‌کند.
ما معمولا عادت داریم امام رضا(ع) را در قالب شخصیت مذهبی، امام و ولیّ خدا معرفی کنیم که اصلا هم غلط نیست و باید همین‌طور هم دیده شود، اما کمتر به این می‌پردازیم که او عالم خاندان آل محمد(ص) است. از امام رضا(ع) آثاری منسوب به ایشان با عنوان «رساله ذهبیه» وجود دارد که در باب طب است. در علوم و فنون دیگر روایات مختلفی از ایشان نقل شده است. از طرف دیگر در فضای علمی آن زمان امام رضا(ع) حرف برای گفتن زیاد داشت. مناظره ایشان در مرو، انقلابی در مناظرات محسوب می‌شد و ما قبل از آن همچین سابقه‌ای را در تاریخ نداریم، یک جمعی بیایند در خراسان دور هم بنشینند و چنین آزادانه باهم مباحثه کنند. 
خراسان قبل و بعد این مناظرات عرصه جدال‌های مذهبی بود و کسی به کسی اجازه عرض‌اندام نمی‌داد و جلسات بحث شکل نمی‌گرفت که بخواهد به این درجه برسد.‌ اما با ورود امام رضا(ع) به خراسان یک رونق ویژه‌ای در این خطّه اتفاق افتاد و مرقد حضرت به عنوان مرکز علمی تلقی شد. باید اینگونه گفت که حرم مطهر امام رضا(ع) پیش از آن‌که زیارتگاه باشد، دانشگاه بوده و علمای شیعه در کنار دیگر علمای مذاهب اسلامی جلسات بحث در حرم مطهر داشتند.‌ 
یکی از موضوعات بسیار جذاب حرم که خیلی به آن پرداخته نشده، ولی از هر جهت حائز اهمیت است و باید به آن توجه ویژه داشت، فضای آموزشی و توسعه فضای آموزشی می‌باشد که در گزارش پیش‌رو، از محضر جواد نوائیان‌رودسری پژ‌وهشگر حوزه حرم مطهر رضوی بهره‌مند شدیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

شکل‌گیری مدارس علمیه در جوار حرم مطهر
خراسان در قرن اول شاهد حضور محدثین و علمای برجسته بود و برخی نقاط آن مانند نیشابور از مراکز عمده حضور این افراد محسوب می‌شد. آقای نوائیان‌رودسری در این‌باره چنین می‌گوید:‌ «قدیمی‌ترین گزارش از برپایی جلسات درس و تشکیل مدارس در جوار حرم رضوی مربوط به سال ۳۶۷ قمری است. در این سال شیخ صدوق که در مشهد اقامت داشت، جلسات درس املای حدیث را در جوار حرم و شاید درون روضه‌منوره برگزار می‌کرد.
راوی امالی روایت کرده: «روز جمعه سیزدهم ماه ذی‌الحجه سال ۳۶۷ در مشهدالرضا(ع) برای ما مجلس املا تشکیل داد و روایت وارده در فضائل علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) را برای ما قرائت کرد». از گزارش امالی معلوم می‌شود که حرم رضوی محل تمرکز و برگزاری جلسات بحث و پیش از آن‌که عنوان زیارتگاه در میان مسلمانان غیرشیعه داشته باشد به عنوان دانشگاه مشهور بوده است».
 

جایگاه تربیت‌یافتگان اولیه
در قرن چهارم مدارس علمیه در اطراف حرم مطهر بسیار فعال بود و در آن شخصیت‌های برجسته‌ای تربیت می‌شدند. بنا به گفته این پژوهشگر حرم مطهر رضوی، با توجه به تمرکز بیشتر علمای شیعه بلوک طوس در این مکان، به احتمال زیاد، بسیاری از بزرگان شیعه اهل طوس همچون شیخ طوسی و حکیم ابوالقاسم فردوسی درس‌خوانده‌های مدارس اطراف حرم رضوی بوده‌اند. 
مدارس اطراف حرم جایگاه بسیار مهمی در آموزش علوم اسلامی و عقلی در جهان اسلام داشت و تربیت‌یافتگان آنها بعدها منشا خدمات بسیاری شدند. این مدارس در قرن‌های پنجم و ششم هم فعال بود و بزرگانی مانند فضل بن حسن طبرسی، عبدالله به حسن حمزه طبرسی، ابوجعفر مشهدی و قطب‌الدین محمد بن حسین کیدری در آن تربیت شدند. در قرن هفتم علیرغم هجوم مغولان بزرگانی همچون خواجه‌‌ نصیرالدین‌ طوسی به‌عنوان تربیت یافته مدارس مشهد شناخته شده‌اند. در دوره ایلخانی و بعد از آن تیموری، مدارس علمیه در اطراف حرم رضوی گسترش یافت و بسیاری از این مدارس متعلق به مذاهب اهل‌سنت بودند، هر چند که مدارس شیعیان هم فعال بود.
 

نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم مطهر
قرن نهم هجری و به‌طور شاخص، دوره شاهرخ تیموری که از آن با عنوان «عصر گوهرشاد» یاد می‌شود. آغاز نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم مطهر است. نوائیان‌رودسری در توضیح بیشتر بیان می‌کند: «بسیاری از مدارس قدیمی در اطراف حرم که برخی از آنها هنوز باقی هستند، در این دوره ساخته شدند. مدارسی مانند دوردر، پریزاد، بالاسر، ملاتاجی و... درباره مذهب بانیان این مدارس نمی‌توان به یقین سخن گفت.
تغییر مذهب در عصر صفوی باعث تغییر در روند مدرسه‌سازی و ایجاد مراکز علمی در اطراف حرم و داخل اماکن‌متبرکه نشد، از دوران شاه تهماسب صفوی، تمهیدات ویژه‌ای برای این امر در نظر گرفتند و به‌تدریج مدارس مهمی مانند عباسقلی‌خان، میرزاجعفر، خیراتخان، نوّاب، فاضلیه، پایین‌پا و... در این مکان مقدس شکل گرفت و به محل تحصیل علاقه‌مندان به علوم گوناگون، به‌ویژه علوم دینی تبدیل شد. در همین دوره است که به تدریج درس ادبیات در مدارس علمیه اطراف حرم مطهر جدی گرفته شد، به‌طوری که در دوره صفوی، مشهد به‌عنوان قطب تربیت علمای ادبیات عربی و فارسی شناخته می‌شد.
در دوره قاجار نیز، این روند ادامه پیدا کرد و پس از توقفی کوتاه در دوره پهلوی در دوران جمهوری اسلامی نیز مورد توجه و اهتمام قرار گرفت».
 

استفاده از فضای معماری حرم
طراحی و بافت اماکن مذهبی در تمدن اسلامی به‌گونه‌ای است که هم می‌تواند بار فضای زیارتی و عبادی را بپذیرد و هم قابلیت ایجاد فضای درس و بحث را داشته باشد. این پژوهشگر حرم مطهر رضوی در این‌باره می‌افزاید: «از قدیم‌الایام شبستان‌های مسجد جامع و ایوان‌های اماکن‌متبرکه حرم مطهر به عنوان مکان تدریس مورد استفاده اساتید قرار می‌گرفت.
معمولا در ایوان‌هایی که خروجی حساب نمی‌شدند با ایجاد صفه و نرده‌های چوبی یا سنگی، فضای تدریس از فضای عبور و مرور عامه تفکیک می‌شد. این رویه، دو فایده عمده و تاثیرگذار داشت. استفاده از فضای معنوی حرم مطهر و احیای نقش دانشگاهی آن، قابلیت برقراری ارتباط با مردم و بردن علوم دینی و عقلی به میان قاطبه زائران و مجاوران».



مدرسان آستانه و نقش آنها در توسعه آموزش
قدیمی‌ترین سند درباره تعیین مدرس در آستانه مربوط به دوره تیموری است‌. بنابر توضیح نوائیان‌رودسری، سلطان حسین بایقرا طی فرمانی مولانا سیدغیاث‌الدین افضل محمد بن حسن موسوی را به عنوان مدرس آستان قدس تعیین کرد و دستور داد تمام اسناد شرعی و سجلات به مهر وی ممهور شود. در واقع مدرس آستانه در این دوره نقش هم آموزش و هم خدمات حقوقی داشت.
در دوره صفویه، تعداد مدرسان آستانه بیشتر شد که اسناد آن در مرکز آستان قدس موجود است. طبق این اسناد، شاه‌‌تهماسب یکم در سال ۹۸۰ق مولانا آقاجان تبریزی را مدرس آستانه کرد، شاه عباس یکم در سال ۱۰۰۳ق مولانا عبدالکاظم بن عبدالعلی، شاه سلیمان صفوی در سال ۱۰۹۵ق سیدمیرزاابراهیم حسینی و شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۳۳ق محمد بدیع خادم را به مدرسی آستانه برگزیدند.
با این‌حال، اینها تنها مدرسان آستانه بودند و در دوره‌های بعد، تعداد مدرسان به ۲۰، ۲۵ و ۳۵ نفر هم رسید که در کشیک‌ها حضور داشتند و برخی از آنها مانند مولانا محمد رستم‌داری و مولانا عبدالله شوشتری در جریان هجوم ازبکان در سال ۹۹۷ق کشته شدند.
در دوره افشاریه، مدرسان رسما به بخشی از کشیک‌ها تبدیل شدند و مواجب گرفتند‌. در دوره قاجار، مدرسان را متولی آستانه انتخاب می‌کرد و آنها در مدارس داخل حرم‌ مطهر همچون مدرسه پایین‌پا، بالاسر و رواق‌ توحیدخانه تدریس می‌کردند.
تا سال ۱۳۰۷ شمسی. مدرسان در آستانه فعالیت داشتند و بعد از آن کلا حذف شدند تا اینکه در سال ۱۳۴۰ شمسی با حکم سیدجلال‌الدین تهرانی، احمد مدرس(استاد علوم شرعی) و محمدتقی ادیب‌نیشابوری(استاد ادبیات) آستانه شدند و اینها آخرین مدرسان آستان قدس رضوی بودند.
 

مکتب‌خانه‌ها در تاریخ حرم رضوی
مکتب‌خانه‌های اطفال سابقه طولانی در حرم رضوی دارند. این پژوهشگر حرم مطهر رضوی بیان می‌کند: «قدیمی‌ترین مکتب‌خانه حرم در دوره شاه تهماسب یکم صفوی حدود سال ۹۷۰ ق. ۹۴۱ ش. یعنی ۴۶۰ سال قبل تاسیس شد. در این مکتب‌خانه باید ۴۰ دختر و ۴۰ پسر یتیم زیر نظر استاد مرد و زن تربیت می‌شدند. به آنها لباس، غذا و کمک هزینه داده می‌شد. این مکتب‌خانه تا پایان دوره قاجار فعال بود. صحن انقلاب مکان برگزاری جلسات درس مکتب‌خانه بود.
پس از انقلاب مشروطه و تاسیس مدارس جدید نخستین مدرسه نوین در حرم مطهر رضوی در سال ۱۳۲۷ ق. ۱۲۸۷ شمسی تاسیس شد. این مدرسه به یک مدرسه چهار کلاسه تبدیل شد و آن را به باغ آصف‌الدوله در بالاخیابان منتقل کردند. در سال ۱۳۰۷ شمسی کلاس اول و دوم دبیرستان هم در این مدرسه ایجاد شد و مدرسه دخترانه «ناموس» هم توسط آستان قدس تاسیس گردید. چند سال بعد دبیرستان شاهرضا هم تاسیس شد. در سال ۱۳۱۳ شمسی این مدارس به آموزش‌وپرورش منتقل گشتند. ناموس هم به «گوهرشاد» تغییر نام داد. بعدها دبیرستان شاهدخت شد و بعد از انقلاب به دبیرستان «آزادگان» تغییر کرد».