گزارشی از سقایت و آب‌رسانی به حرم امام رضا(ع) از دیروز تا امروز؛
خاندان سادات رضوی و سقایت حرم مطهر امام رضا(ع)
خبرگزاری رضوی ـ آزیتا ذکاء؛ تأمین آب مورد نیاز بارگاه منور امام رضا(ع) از دیرباز مورد توجه بوده و از همین‌رو قنات سناباد یکی از اندک موقوفات این حرم مطهر قبل از عهد تیموریان به شمار می‌رفت. با گسترش این مضجع شریف و افزایش زائران، حوض‌ها و آب‌انبارهای زیادی ساخته شد که از برف و باران، آب قنات سناباد و قنوات دیگر پر می‌شد و مورد استفاده زائران قرار می‌گرفت.
چهارشنبه امام رضایی این هفته به سراغ حسین سقارضوی فراش کشیک هشتم رفتیم که سقایت در اجداد او نسل به نسل گشته و پدرش آخرین سقاباشی حرم مطهر رضوی است و قراره از او در این‌باره بیشتر بشنویم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
.jpg)
ایجاد قنات در عهد صفوی
شاه عبلس صفوی در سال ۹۹۰ شمسی، خیابان مشهد را با حفر کانالی در وسط آن احداث کرد. او آب چشمه گیلاس را که قبلا امیرعلی شیرنوایی برای مشهد جاری کرده بود، به اضافه چند قنات دیگر به این مضجع شریف انتقال داد و شرط کرد تا وقتی این آب از دروازه پایین‌خیابان خارج نشده، هیچ‌کس حق استفاده آن را برای زراعت و مصارف دیگر ندارد.
سقاخانه اسماعیل طلا
سقاخانه اسماعیل طلایی مشهورترین سقاخانه حرم مطهر رضوی است که در سال ۱۱۰۹ شمسی، بعد از فتح هرات به دستور نادرشاه افشار در وسط صحن انقلاب فعلی ایجاد شد. او سنگابی را که از هرات آورده بود در آن نصب کرد و دستور داد تا نهر آب روستای گلستان را به حرم مطهر انتقال دهند، بهطوری که از زیر حوض سنگاب صحن انقلاب بیرون آید. معماران، مجرایی سرپوشیده را طراحی و ساختند و آب را ابتدا در محل ساختمان هشت بهشت در چهارباغ جاری کردند. در آنجا دو آب انبار ساخته شد که یکی به ساکنان هشت بهشت و دیگری به عموم مردم اختصاص یافت. از آنجا با شترگلو، از زیر جوی آب خیابان کانالی حفر کردند تا آب زیر حوض صحن انقلاب بیرون آید و دور حوض جاری شود. سپس این آب، داخل نهری می‌رفت که برای محلات پایین خیابان ساخته شده بود. نادرشاه افشار بعد از ساخت سقاخانه اسماعیل طلایی، سهمی از موقوفه دهشک را برای مصارف سقاخانه وقف کرد تا همه روزه چهار قاطر راویه‌کش از قنات سناباد و بعدها از حوض باباقدرت در خارج از شهر، برای سقاخانه آب بیاورند.
.jpg)
سقاباشی حرم مطهر
مرحوم غلامرضا سقاباشی قریب به ۶۰ سال مسئولیت سقایت آستان قدس رضوی را بر عهده داشت. این خدمت در آستان قدس رضوی نسل به نسل از اجداد او به ارث رسیده بود. فرزندش حسین سقارضوی فراش کشیک هشتم در این‌باره می‌گوید: «پدرم از کودکی در سقاخانه کنار پدرش حاج محمد سقاباشی بود و آنجا سعادت سقایت زائران حضرت را داشت. شغل پدرم در طول عمرش سقاباشی حرم مطهر بود. پدربزرگم حاج محمد هم افتخار سقایت حرم را داشت و پدر او هم در همین سمت طی سال‌های بعد تأسیس سقاخانه افتخار خدمت سقایت حرم را عهده‌دار بود. پدرم در سال 1367 در سن 74 سالگی مرحوم شد».
وی می‌افزاید: «از قدیم یک نفر در آستان قدس رضوی سقاباشی بوده که نسل به نسل جلو آمده است. سقاها را خود سقاباشی انتخاب می‌کرد و با آنها قرارداد می‌بست. مسئولیت سقاها با خودش بود، آنها مدتی بودند و بعد می‌رفتند. سقاها در داخل صحن صدا می‌زدند: «بانی آب، بانی آب». اگر کسی یک ریالی یا دوریالی برای انعام می‌داد برای خودشان بود و با پولی که مردم برای سقایت به او می‌دادند امرار معاش می‌کرد».
نهر گناباد
اوایل قرن حاضر اراضی غربی و جنوبی شهر مشهد گسترش پیدا کرد و این امر موجب شد بتدریج منابع آبی شهر کاهش یابد، بهطوری که تعداد قنات‌های موجود مشهد در دهه 1300 شمسی از 16 عدد به 10 عدد کاهش یافت. بنابراین برای رفع کمبود آب، ایجاد حفر چاه‌های عمیق و قنات‌های جدید مورد توجه قرار گرفت. آستان قدس رضوی هم برای تأمین آب شهر، بعضی از منابع آبی خود از جمله قنات سناباد، قنات منبع، قنات رکن‌آباد و آب گناباد را به شهرداری اجاره می‌داد. این خادم 80 ساله امام رضا(ع) درباره نهر گناباد چنین شرح می‌دهد: «نهر گناباد از چشمه گیلاس در 50 کیلومتری مشهد بود که از بالاخیابان می‌آمد و از داخل صحن مطهر به طرف پایین خیابان می‌رفت. دهانه آن نهر حداقل سه متر بود، زمستان و تابستان همیشه آب داشت. روی این نهر آب تا دهه 40 باز بود، زائران در آب این جوی، دستان‌شان را می‌شستند و کنار آن می‌نشستند. در همین سال‌ها روی نهر در بالاخیابان و پایین خیابان پوشیده شد».
آب‌انبار صحن انقلاب
در جنوب غربی صحن انقلاب آب انبار بزرگی بود که مخازن بزرگی داشت و از نهر چشمه گیلاس آبگیری می‌شد. آبی که از بالاخیابان می‌آمد، آب‌انبار را از آب زلال و کُر این نهر پر می‌کرد. سقارضوی در تشریح بیشتر آب‌انبار صحن انقلاب می‌گوید: «بیشترین مصرف آب سقاخانه از آب‌انبار این صحن بود که رفتن به آنجا قریب به چهل پله می‌خورد. تعداد 10 تا 15 سقا زیرنظر سقاباشی مشک‌هایشان را از این آب‌انبار پر می‌کردند و وظیفه آنها این بود که سنگاب سقاخانه همیشه پر آب باشد. من قبل دهه 30 که در سن هفت و هشت سالگی بودم، در مسیر مدرسه به صحن انقلاب رفت و آمد داشتم و گاهی در کنار پدر شاهد و ناظر آبگیری سقاخانه بودم که این مسئله تا اوایل دهه 40 ادامه داشت. بنابراین آب آشامیدنی‌ای که برای سقاخانه مصرف می‌شد از همان آب گناباد بود که داخل مخزن آب‌انبار ذخیره می‌شد. در تابستان از یخدان‌های اطراف مشهد هم یخ می‌آوردند و در سقاخانه می‌ریختند تا آب سرد شود».
حفر چاه عمیق در مجاورت حرم
به علت بی‌توجهی کسبه بازار، زائران و مجاوران در پاکیزپی آب، در سال 1327 شمسی به دستور محمود بَدر، نائب‌التولیه آستان قدس رضوی، روی نهر آب داخل صحن پوشانده شد و عدم دسترسی زائران به آب، با اعتراض بعضی از علما همراه شد. از این‌رو، مصطفی قلی‌خان رام در سال 1330 شمسی در محل حوض‌های سابق، چهار حوض جدید ساخت و با حفر چاه عمیق در محوطه موزه، لوله‌کشی و نصب شیر، مشکل بی‌آبی را در این صحن برطرف کرد. بنابر توضیح این خادم پیشکسوت حرم مطهر رضوی، اوایل دهه 30، چاه عمیقی در میدان فلکه آب فعلی حفر کردند. یک لوله از آبی که از این چاه استخراج می‌شد را به آستان قس رضوی دادند که به رواق حضرت امام(صحن موزه قدیم) می‌آمد. از آنجا یک لوله آب هم برای سقاخانه کشیدند. در بعضی از ساعت‌ها، زائران می‌توانستند از شیر آب که به این چاه وصل بود، استفاده کنند اما زمانی که آب بسته بود، سقاها آب می‌آوردند تا مشکل بی‌آبی حل شد. بتدریج پس از سال‌های چهل وضعیت آب‌رسانی بهتر شد و آب تمیزی به زائران حضرت عرضه می‌شد. در طول قریب به 200 سال، آب‌رسانی به وسیله سقاها با مشک انجام می‌گرفت. روی سقاخانه یک در بزرگ مسی بود که سقاباشی‌ها مشک‌هایشان را از آب‌انبار پر می‌کردند و روی چهارپایه می‌رفتند و آب مشک را داخل آن خالی می‌کردند. چون آن زمان آب فراوان نبود و بسیار ارزش داشت، سقاباشی‌ها نظارت می‌کردند تا زائران با آن آب، وضو نگیرند.
سنگاب صحن آزادی
میرزافضل‌الله وزیرنظام سال 1234 شمسی در میان صحن آزادی فعلی حوضی ایجاد کرد که موتمن‌السلطنه هم در سال 1270 شمسی وسط این حوض، سنگاب بزرگی از سنگ سیاه ساخت. آب‌رسانی به حوض‌های اطراف این سقاخانه ابتدا از جوی بست پایین‌خیابان و بعدها با استفاده از چاه عمیق صحن موزه(رواق امام خمینی(ره) فعلی از طریق لوله تأمین می‌شد.
پیشرفت آب‌رسانی پس از پیروزی انقلاب
با گسترش فضاهای حرم مطهر رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، استفاده از آب آشامیدنی شهری افزایش یافت و برای رعایت بهداشت، شبکه آب شهری از آب چاه مجزا شد. همچنین با ساخت‌وسازهای جدید در محدوده اماکن‌متبرکه، 14 انشعاب آب شهری جمع شد و جای آن را سه انشعاب اصلی از خیابان امام رضا(ع)، شیرازی و نواب صفوی گرفت. در نهایت، آب‌رسانی به بارگاه منور رضوی از طریق یک خط لوله مستقیم و اختصاصی از منبع اصلی آب شرب شهر مشهد انجام گرفت و همچنین با حفر چند حلقه چاه عمیق، شبکه‌های مجزا برای آتش‌نشانی، شست‌وشو و آبیاری تعریف شد.
چهارشنبه امام رضایی این هفته به سراغ حسین سقارضوی فراش کشیک هشتم رفتیم که سقایت در اجداد او نسل به نسل گشته و پدرش آخرین سقاباشی حرم مطهر رضوی است و قراره از او در این‌باره بیشتر بشنویم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
ایجاد قنات در عهد صفوی
شاه عبلس صفوی در سال ۹۹۰ شمسی، خیابان مشهد را با حفر کانالی در وسط آن احداث کرد. او آب چشمه گیلاس را که قبلا امیرعلی شیرنوایی برای مشهد جاری کرده بود، به اضافه چند قنات دیگر به این مضجع شریف انتقال داد و شرط کرد تا وقتی این آب از دروازه پایین‌خیابان خارج نشده، هیچ‌کس حق استفاده آن را برای زراعت و مصارف دیگر ندارد.
سقاخانه اسماعیل طلا
سقاخانه اسماعیل طلایی مشهورترین سقاخانه حرم مطهر رضوی است که در سال ۱۱۰۹ شمسی، بعد از فتح هرات به دستور نادرشاه افشار در وسط صحن انقلاب فعلی ایجاد شد. او سنگابی را که از هرات آورده بود در آن نصب کرد و دستور داد تا نهر آب روستای گلستان را به حرم مطهر انتقال دهند، بهطوری که از زیر حوض سنگاب صحن انقلاب بیرون آید. معماران، مجرایی سرپوشیده را طراحی و ساختند و آب را ابتدا در محل ساختمان هشت بهشت در چهارباغ جاری کردند. در آنجا دو آب انبار ساخته شد که یکی به ساکنان هشت بهشت و دیگری به عموم مردم اختصاص یافت. از آنجا با شترگلو، از زیر جوی آب خیابان کانالی حفر کردند تا آب زیر حوض صحن انقلاب بیرون آید و دور حوض جاری شود. سپس این آب، داخل نهری می‌رفت که برای محلات پایین خیابان ساخته شده بود. نادرشاه افشار بعد از ساخت سقاخانه اسماعیل طلایی، سهمی از موقوفه دهشک را برای مصارف سقاخانه وقف کرد تا همه روزه چهار قاطر راویه‌کش از قنات سناباد و بعدها از حوض باباقدرت در خارج از شهر، برای سقاخانه آب بیاورند.
سقاباشی حرم مطهر
مرحوم غلامرضا سقاباشی قریب به ۶۰ سال مسئولیت سقایت آستان قدس رضوی را بر عهده داشت. این خدمت در آستان قدس رضوی نسل به نسل از اجداد او به ارث رسیده بود. فرزندش حسین سقارضوی فراش کشیک هشتم در این‌باره می‌گوید: «پدرم از کودکی در سقاخانه کنار پدرش حاج محمد سقاباشی بود و آنجا سعادت سقایت زائران حضرت را داشت. شغل پدرم در طول عمرش سقاباشی حرم مطهر بود. پدربزرگم حاج محمد هم افتخار سقایت حرم را داشت و پدر او هم در همین سمت طی سال‌های بعد تأسیس سقاخانه افتخار خدمت سقایت حرم را عهده‌دار بود. پدرم در سال 1367 در سن 74 سالگی مرحوم شد».
وی می‌افزاید: «از قدیم یک نفر در آستان قدس رضوی سقاباشی بوده که نسل به نسل جلو آمده است. سقاها را خود سقاباشی انتخاب می‌کرد و با آنها قرارداد می‌بست. مسئولیت سقاها با خودش بود، آنها مدتی بودند و بعد می‌رفتند. سقاها در داخل صحن صدا می‌زدند: «بانی آب، بانی آب». اگر کسی یک ریالی یا دوریالی برای انعام می‌داد برای خودشان بود و با پولی که مردم برای سقایت به او می‌دادند امرار معاش می‌کرد».
نهر گناباد
اوایل قرن حاضر اراضی غربی و جنوبی شهر مشهد گسترش پیدا کرد و این امر موجب شد بتدریج منابع آبی شهر کاهش یابد، بهطوری که تعداد قنات‌های موجود مشهد در دهه 1300 شمسی از 16 عدد به 10 عدد کاهش یافت. بنابراین برای رفع کمبود آب، ایجاد حفر چاه‌های عمیق و قنات‌های جدید مورد توجه قرار گرفت. آستان قدس رضوی هم برای تأمین آب شهر، بعضی از منابع آبی خود از جمله قنات سناباد، قنات منبع، قنات رکن‌آباد و آب گناباد را به شهرداری اجاره می‌داد. این خادم 80 ساله امام رضا(ع) درباره نهر گناباد چنین شرح می‌دهد: «نهر گناباد از چشمه گیلاس در 50 کیلومتری مشهد بود که از بالاخیابان می‌آمد و از داخل صحن مطهر به طرف پایین خیابان می‌رفت. دهانه آن نهر حداقل سه متر بود، زمستان و تابستان همیشه آب داشت. روی این نهر آب تا دهه 40 باز بود، زائران در آب این جوی، دستان‌شان را می‌شستند و کنار آن می‌نشستند. در همین سال‌ها روی نهر در بالاخیابان و پایین خیابان پوشیده شد».
آب‌انبار صحن انقلاب
در جنوب غربی صحن انقلاب آب انبار بزرگی بود که مخازن بزرگی داشت و از نهر چشمه گیلاس آبگیری می‌شد. آبی که از بالاخیابان می‌آمد، آب‌انبار را از آب زلال و کُر این نهر پر می‌کرد. سقارضوی در تشریح بیشتر آب‌انبار صحن انقلاب می‌گوید: «بیشترین مصرف آب سقاخانه از آب‌انبار این صحن بود که رفتن به آنجا قریب به چهل پله می‌خورد. تعداد 10 تا 15 سقا زیرنظر سقاباشی مشک‌هایشان را از این آب‌انبار پر می‌کردند و وظیفه آنها این بود که سنگاب سقاخانه همیشه پر آب باشد. من قبل دهه 30 که در سن هفت و هشت سالگی بودم، در مسیر مدرسه به صحن انقلاب رفت و آمد داشتم و گاهی در کنار پدر شاهد و ناظر آبگیری سقاخانه بودم که این مسئله تا اوایل دهه 40 ادامه داشت. بنابراین آب آشامیدنی‌ای که برای سقاخانه مصرف می‌شد از همان آب گناباد بود که داخل مخزن آب‌انبار ذخیره می‌شد. در تابستان از یخدان‌های اطراف مشهد هم یخ می‌آوردند و در سقاخانه می‌ریختند تا آب سرد شود».
حفر چاه عمیق در مجاورت حرم
به علت بی‌توجهی کسبه بازار، زائران و مجاوران در پاکیزپی آب، در سال 1327 شمسی به دستور محمود بَدر، نائب‌التولیه آستان قدس رضوی، روی نهر آب داخل صحن پوشانده شد و عدم دسترسی زائران به آب، با اعتراض بعضی از علما همراه شد. از این‌رو، مصطفی قلی‌خان رام در سال 1330 شمسی در محل حوض‌های سابق، چهار حوض جدید ساخت و با حفر چاه عمیق در محوطه موزه، لوله‌کشی و نصب شیر، مشکل بی‌آبی را در این صحن برطرف کرد. بنابر توضیح این خادم پیشکسوت حرم مطهر رضوی، اوایل دهه 30، چاه عمیقی در میدان فلکه آب فعلی حفر کردند. یک لوله از آبی که از این چاه استخراج می‌شد را به آستان قس رضوی دادند که به رواق حضرت امام(صحن موزه قدیم) می‌آمد. از آنجا یک لوله آب هم برای سقاخانه کشیدند. در بعضی از ساعت‌ها، زائران می‌توانستند از شیر آب که به این چاه وصل بود، استفاده کنند اما زمانی که آب بسته بود، سقاها آب می‌آوردند تا مشکل بی‌آبی حل شد. بتدریج پس از سال‌های چهل وضعیت آب‌رسانی بهتر شد و آب تمیزی به زائران حضرت عرضه می‌شد. در طول قریب به 200 سال، آب‌رسانی به وسیله سقاها با مشک انجام می‌گرفت. روی سقاخانه یک در بزرگ مسی بود که سقاباشی‌ها مشک‌هایشان را از آب‌انبار پر می‌کردند و روی چهارپایه می‌رفتند و آب مشک را داخل آن خالی می‌کردند. چون آن زمان آب فراوان نبود و بسیار ارزش داشت، سقاباشی‌ها نظارت می‌کردند تا زائران با آن آب، وضو نگیرند.
سنگاب صحن آزادی
میرزافضل‌الله وزیرنظام سال 1234 شمسی در میان صحن آزادی فعلی حوضی ایجاد کرد که موتمن‌السلطنه هم در سال 1270 شمسی وسط این حوض، سنگاب بزرگی از سنگ سیاه ساخت. آب‌رسانی به حوض‌های اطراف این سقاخانه ابتدا از جوی بست پایین‌خیابان و بعدها با استفاده از چاه عمیق صحن موزه(رواق امام خمینی(ره) فعلی از طریق لوله تأمین می‌شد.
پیشرفت آب‌رسانی پس از پیروزی انقلاب
با گسترش فضاهای حرم مطهر رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، استفاده از آب آشامیدنی شهری افزایش یافت و برای رعایت بهداشت، شبکه آب شهری از آب چاه مجزا شد. همچنین با ساخت‌وسازهای جدید در محدوده اماکن‌متبرکه، 14 انشعاب آب شهری جمع شد و جای آن را سه انشعاب اصلی از خیابان امام رضا(ع)، شیرازی و نواب صفوی گرفت. در نهایت، آب‌رسانی به بارگاه منور رضوی از طریق یک خط لوله مستقیم و اختصاصی از منبع اصلی آب شرب شهر مشهد انجام گرفت و همچنین با حفر چند حلقه چاه عمیق، شبکه‌های مجزا برای آتش‌نشانی، شست‌وشو و آبیاری تعریف شد.
