خبرگزاری رضوی تحلیل می کند؛
ریزگردها و بحران زیست محیطی در ایران و جنوب غرب آسیا
خبرگزاری رضوی- ملیحه رفیع طلب؛ هوای تهران سیاه است و تا ساعت ۸ صبح امروز( ۲۰ فروردین) میانگین شاخص کیفیت هوا عدد ۴۱۶ یعنی وضعیت خطرناک برای تمامی گروه ها را نشان می دهد.
تمام شهر انگار به زیر غبار رفته و تصاویری که از روز گذشته از پایتخت منتشر می شود مبین این فاجعه است که گرد و غبارو هوای آلوده در روز گذشته در ده سال اخیر بی سابقه بوده و به مرز فاجعه رسیده است طوریکه اگر پنجره را باز کنی چیزی به جز خاک استشمام نمی کنی.
قسمت تعجب برانگیز ماجرا اینکه مصوبات کمیته اضطرار آلودگی هوا تهران که شب گذشته تصویب و اعلام شد بیشتر شبیه یک شوخی بود چراکه طبق آن نه مدارس تعطیل شد نه اداره ها و این کمیته به اصطلاح تخصصی! فقط لغو بازی پرسپولیس و فولاد و منع تردد بیماران و سالمندان را لازم و ضروری دانست.
قضیه ریزگردها و گرد و غبار در کشور ما موضوع جدیدی نیست، یک بار صحرا قره قوم سمت شمال شرق و خراسان رضوی را مملو از غبار می کند حالا هم سدسازی ترکیه این سیاهی را به تهران می آورد.
طبق اخبار موجود در فاصله کمی از محل خیزش این موج از گردوغبار، سد «ایلیسو» در جنوب شرق ترکیه قرار دارد که در سال 2018 افتتاح شد تا جلوی جاری شدن ۴۳میلیارد مترمکعب آب را در بستر دجله و فرات بگیرد.
بنابراین به احتمال زیاد یکی از دلایل اصلی ریزگردهای اخیر ایران که نیمی از کشور را در بر گرفته است، نخستین محصول احداث سد بزرگ ترکیه است.
حالا سوال اینجاست مسئولان بالادستی که دستورالعمل می گذارند و از مردم بخاطر استفاده نکردن از وسایل حمل و نقل عمومی، خودروهای دود زا و ... گله می کنند و تمام بار آلودگی هوا را به دوش کارخانجات و کشورهای همسایه می اندازند، نه سوخت مازوت و خودروهای بی کیفیت و راهکاری اساسی برای جلوگیری از آلودگی هوا اتخاذ نمی کنند، چرا در تمامی این سال ها که اکثر شهرهای کشور با تاکید بر تهران جز شهرهای آلوده جهان است، فکری اساسی برای این معضل نکرده اند؟
چرا وقتی از ساعات اولیه صبح شاخص کیفیت هوا عدد ۳۰۰ را نشان می دهد ساعت ۱۰ شب کمیته بی فایده و بی اثر مثلا اضطرار خود را تشکیل می دهند آنهم با تصویب چند لایحه آبکی؟
لااقل از نظرات و پیشنهادات صاحب نظران برای جلوگیری از این وضع فاجعه بار استفاده کنند.
طی ده سال اخیر پژوهشهای مختلفی در حوزه صورت گرفته است در یکی از این پژوهش ها با عنوان "امنیت زیست محیطی بنیاد همکاری منطقه ای مطالعه موردی بحران ریزگردهای جنوب غرب آسیا" در سال 1395 توسط رئیس السادات و کاویانی راد و از دانشگاه خوارزمی صورت گرفته است که در این پژوهش برای کاهش آلودگی ریزگردها بحث و بررسی شده است و مهمترین راهکار کنترل آلودگی ریزگردها ایجاد یک سازه ژئوپلیتیکی منطقه ای ذکر شده است.
۶ سال از آن موقع می گذرد طبق معمول نه از پیشنهادات و راهکارهای امثال آنها بهره ای برده شده نه در تمام این سالها از شدت آلودگی کاسته شده است.
ادامه گزارش را به تحلیل این راهکارها توسط سید محمد تقی رئیس السادات دکتری جغرافیای سیاسی و دبیر انجمن ژئوپلیتیک ایران می پردازیم.
افزایش گرمایش زمین به همراه دست اندازی فزاینده بشر در زیست بوم ها، تغییر آب و هوا در مقیاس جهانی و نابودی بنیادهای زیستی را در پی داشته است. در این میان، پدیده ریزگرد در جایگاه یکی از پیامدهای این تغییرات طی یک و نیم دهه گذشته زیان های کلان و فزاینده ای در حوزه های بهداشتی و اقتصادی متوجه جوامع مختلف به ویژه جنوب غربی آسیا و ایران کرده است به گونه ای که هم زمان با آغاز فصل گرما، پدیده ریزگرد به آرامی از غرب به شرق می تازد و دست کم پانزده استان ایران و بخشهایی از کشور های منطقه را تحت تاثیر خود قرار می دهد؛ بر بنیاد برآوردهای موجود نزدیک بیشترین خاستگاه ریزگردها برون مرزی و بقیه درون مرزی است. در بخش برون مرزی، کشورهای اردن، عراق، سوریه و عربستان عمده خاستگاه های ریزگرد در منطقه هستند. کشورهایی که عموماً دچار جنگ و بی ثباتی های داخلی هستند. با این حال، با توجه به فزایندگی دامنه تهدید امنیت زیست محیطی منطقه، پدیده ریزگرد به عنوان عنصر مشترک تهدیدکننده کشورهای یادشده، این توانایی را دارد که به شکل گیری یک سازه ژئوپلیتیکی برای همکاری های منطقه ای بیانجامد.
لزوم حفظ امنیت زیست محیط
انسان موجودی به دنبال بقا و بهزیستی خویش است از این رو امینت به عنوان یکی از موضوعاتی که بقای انسان را تامین می کند از دیرباز مورد توجه جوامع انسانی بوده است. در عصر حاضر علی رقم حفظ امنیت مالی و جانی در مقابل جنگ ودرگیری، موضوعی مهم تر در مبحث امنیت لزوم حفظ امنیت زیست محیطی است. انسان مدرن با استفاده حداکثری از منابع زمین باعث تخریب محیط زیست در سال های اخیر شده است که می توان به ایجاد حفره در لایه اوزن ، گرمایش زمین، پدیده وارونگی هوا اشاره کرد. این پدیده باعث شده که کشورهای جهان توجه خاصی به مسائل زیست محیطی داشته باشند. از اواخر دهه 1960 مباحث زیست محیطی وارد مسائل ژئوپلیتیکی شد و دولت ها جهت نشان دادن ابعاد فاجعه آمیز تخریب محیط زیست و برای جلوگیری از مشکلات بیشتر در این زمینه اقدام به تشکیل مجامع مختلف کردند.
یکی از مواردی که در سالیان اخیر امنیت زیست محیطی را در مقیاس ملی، منطقه ای و جهانی مورد تهدید قرار داده است مسئله ریزگردها است. تغییرات آب و هوادر کره زمین و کبود بارش در برخی مناطق و به وجود آمدن خشکسالی های طولانی مدت علل اصلی به وجود آمدن این مخاطره محیطی است. جنوب غرب آسیا با قرار گرفتنن در کمربند خشک جهان یکی از مناطق درگیر این پدیده است. کمبود بارش و خشک شدن تالاب ها و دریاچه های کشورهای منطقه، ایجاد سد در بالادست رود های دجله و فرات و خشک شدن زمین های اطراف این رود ها و همچنین وجود جنگ و نا امنی در منطقه از جمله در کشورهای عراق و سوریه به گونه ای که باعث شده مسائل زیست محیطی در اولویت چندم دولت های منطقه قرار گیرد. این عوامل باعث بیشتر شدن تهدید امنیت زیست محیطی ریزگردها برای کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا از جمله ایران بشود.
تغییر الگوی بارش
طی یک و نیم دهه اخیر برخاسته از دگرگونی های اقلیمی، خشکسالی های پیاپی، تغییر الگوی بارش، ناکارآمدی مدیریت جاری منابع آب، افت سطح آب آبخوان ها، تغییر مسیر رودها، نابودی رستنی ها و غیره محیط زیست و توانش های بوم شناسی بسیاری از جوامع به ویژه کشورهای خشک و نیمه خشک به شدت شکننده شده و هزینه های کلان جانی و مالی بر این کشورها که بیشتر نیز فقیر هستند، تحمیل کرده است. منطقه جنوب غرب آسیا برخاسته از عوامل برشمرده، تازشگاه ریزگردهایی بوده که امنیت زیست محیطی آنها را به چالش کشانده است. در این میان، امنیت زیست محیطی کشورهای جنوب غرب آسیا از جمله ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی بر روی کمربند خشک جهان، ناکارآمدی مدیریت منابع آب، نابودی پوشش های گیاهی و انتقال میان حوضه ای و تغییر الگوی بارش در دو مقیاس فروملی و فراملی به شدت آسیب پذیر شده است. به دیگر سخن، کانون های ریزگردساز منطقه هر ساله با آغاز فصل گرم فعال شده و گستره پهناوری از منطقه و ایران را پوشش می دهند. بر بنیاد برخی برآوردها پهنه ساحلی جنوب ایران 16 درصد گرد و غبار جهان را تولید می کند و کارهای انجام شده نیز برای پیکار با ریزگرد کامیاب نبوده یا دست کم تا کنون به نتیجه شایسته نیانجامیده است.
ریزگردها و خاستگاه برون مرزی
بخش عمده ریزگردهای آلوده ساز هوا خاستگاه برون مرزی به ویژه در کشورهای عراق، سوریه و عربستان دارد که در این میان، کشور عراق طی دو دهه گذشته به علل ویرانی محیط زیست در جنوب و غرب کشور، کاهش اندازه آب ورودی دجله و فرات، تداوم بی ثباتی و جنگ با داعش، بیشترین نقش را در تولید ریزگرد و آلودن هوای شهرهای ایران به ویژه استان های ایلام، کرمانشاه و خوزستان را داشته است. با توجه به وضعیت موجود، هرگونه برنامه ریزی در حوزه محیط زیست در این کشور ماهیت تجملی و ناواقعی خواهد داشت. از این رو تا این کشور درگیر بی ثباتی داخلی و افت بهای نفت است، نمی توان به بهبود محیط زیست این کشور امیدی داشت. سوریه نیز وضعیتی بهتر از عراق ندارد. عربستان هم تا کنون تمایلی برای همراهی با ایران برای مقابله با ریزگرد نداشته است. موضوعی که بیشتر برخاسته از رویکرد ایدئولوژیک این کشور نسبت به جمهوری اسلامی ایران است؛ اما واقعیت آن است که هزینه ای که ناامنی زیست محیطی بر این کشورها تحمیل می کند در عرصه عمل آشکارتر و به صورت مستقیم و نامستقیم بسیار کلان است.
از این رو، وضعیت موجود پایدار نخواهد بود و کشورهای جنوب غربی آسیا به ویژه کشورهای یاد شده ناگزیر از تغییر رویکرد موجود و پرداختن به امنیت زیست محیطی خود هستند. وضعیتی که به تنهایی ناتوان از مدیریت آن بوده و راهکاریابی آن نیازمند دیپلماسی زیست محیطی و ایجاد یک سازمان همکاری های منطقه ای است که ایران می تواند پیشگام آن باشد.
تمام شهر انگار به زیر غبار رفته و تصاویری که از روز گذشته از پایتخت منتشر می شود مبین این فاجعه است که گرد و غبارو هوای آلوده در روز گذشته در ده سال اخیر بی سابقه بوده و به مرز فاجعه رسیده است طوریکه اگر پنجره را باز کنی چیزی به جز خاک استشمام نمی کنی.
قسمت تعجب برانگیز ماجرا اینکه مصوبات کمیته اضطرار آلودگی هوا تهران که شب گذشته تصویب و اعلام شد بیشتر شبیه یک شوخی بود چراکه طبق آن نه مدارس تعطیل شد نه اداره ها و این کمیته به اصطلاح تخصصی! فقط لغو بازی پرسپولیس و فولاد و منع تردد بیماران و سالمندان را لازم و ضروری دانست.
قضیه ریزگردها و گرد و غبار در کشور ما موضوع جدیدی نیست، یک بار صحرا قره قوم سمت شمال شرق و خراسان رضوی را مملو از غبار می کند حالا هم سدسازی ترکیه این سیاهی را به تهران می آورد.
طبق اخبار موجود در فاصله کمی از محل خیزش این موج از گردوغبار، سد «ایلیسو» در جنوب شرق ترکیه قرار دارد که در سال 2018 افتتاح شد تا جلوی جاری شدن ۴۳میلیارد مترمکعب آب را در بستر دجله و فرات بگیرد.
بنابراین به احتمال زیاد یکی از دلایل اصلی ریزگردهای اخیر ایران که نیمی از کشور را در بر گرفته است، نخستین محصول احداث سد بزرگ ترکیه است.
حالا سوال اینجاست مسئولان بالادستی که دستورالعمل می گذارند و از مردم بخاطر استفاده نکردن از وسایل حمل و نقل عمومی، خودروهای دود زا و ... گله می کنند و تمام بار آلودگی هوا را به دوش کارخانجات و کشورهای همسایه می اندازند، نه سوخت مازوت و خودروهای بی کیفیت و راهکاری اساسی برای جلوگیری از آلودگی هوا اتخاذ نمی کنند، چرا در تمامی این سال ها که اکثر شهرهای کشور با تاکید بر تهران جز شهرهای آلوده جهان است، فکری اساسی برای این معضل نکرده اند؟
چرا وقتی از ساعات اولیه صبح شاخص کیفیت هوا عدد ۳۰۰ را نشان می دهد ساعت ۱۰ شب کمیته بی فایده و بی اثر مثلا اضطرار خود را تشکیل می دهند آنهم با تصویب چند لایحه آبکی؟
لااقل از نظرات و پیشنهادات صاحب نظران برای جلوگیری از این وضع فاجعه بار استفاده کنند.
طی ده سال اخیر پژوهشهای مختلفی در حوزه صورت گرفته است در یکی از این پژوهش ها با عنوان "امنیت زیست محیطی بنیاد همکاری منطقه ای مطالعه موردی بحران ریزگردهای جنوب غرب آسیا" در سال 1395 توسط رئیس السادات و کاویانی راد و از دانشگاه خوارزمی صورت گرفته است که در این پژوهش برای کاهش آلودگی ریزگردها بحث و بررسی شده است و مهمترین راهکار کنترل آلودگی ریزگردها ایجاد یک سازه ژئوپلیتیکی منطقه ای ذکر شده است.
۶ سال از آن موقع می گذرد طبق معمول نه از پیشنهادات و راهکارهای امثال آنها بهره ای برده شده نه در تمام این سالها از شدت آلودگی کاسته شده است.
ادامه گزارش را به تحلیل این راهکارها توسط سید محمد تقی رئیس السادات دکتری جغرافیای سیاسی و دبیر انجمن ژئوپلیتیک ایران می پردازیم.
افزایش گرمایش زمین به همراه دست اندازی فزاینده بشر در زیست بوم ها، تغییر آب و هوا در مقیاس جهانی و نابودی بنیادهای زیستی را در پی داشته است. در این میان، پدیده ریزگرد در جایگاه یکی از پیامدهای این تغییرات طی یک و نیم دهه گذشته زیان های کلان و فزاینده ای در حوزه های بهداشتی و اقتصادی متوجه جوامع مختلف به ویژه جنوب غربی آسیا و ایران کرده است به گونه ای که هم زمان با آغاز فصل گرما، پدیده ریزگرد به آرامی از غرب به شرق می تازد و دست کم پانزده استان ایران و بخشهایی از کشور های منطقه را تحت تاثیر خود قرار می دهد؛ بر بنیاد برآوردهای موجود نزدیک بیشترین خاستگاه ریزگردها برون مرزی و بقیه درون مرزی است. در بخش برون مرزی، کشورهای اردن، عراق، سوریه و عربستان عمده خاستگاه های ریزگرد در منطقه هستند. کشورهایی که عموماً دچار جنگ و بی ثباتی های داخلی هستند. با این حال، با توجه به فزایندگی دامنه تهدید امنیت زیست محیطی منطقه، پدیده ریزگرد به عنوان عنصر مشترک تهدیدکننده کشورهای یادشده، این توانایی را دارد که به شکل گیری یک سازه ژئوپلیتیکی برای همکاری های منطقه ای بیانجامد.
لزوم حفظ امنیت زیست محیط
انسان موجودی به دنبال بقا و بهزیستی خویش است از این رو امینت به عنوان یکی از موضوعاتی که بقای انسان را تامین می کند از دیرباز مورد توجه جوامع انسانی بوده است. در عصر حاضر علی رقم حفظ امنیت مالی و جانی در مقابل جنگ ودرگیری، موضوعی مهم تر در مبحث امنیت لزوم حفظ امنیت زیست محیطی است. انسان مدرن با استفاده حداکثری از منابع زمین باعث تخریب محیط زیست در سال های اخیر شده است که می توان به ایجاد حفره در لایه اوزن ، گرمایش زمین، پدیده وارونگی هوا اشاره کرد. این پدیده باعث شده که کشورهای جهان توجه خاصی به مسائل زیست محیطی داشته باشند. از اواخر دهه 1960 مباحث زیست محیطی وارد مسائل ژئوپلیتیکی شد و دولت ها جهت نشان دادن ابعاد فاجعه آمیز تخریب محیط زیست و برای جلوگیری از مشکلات بیشتر در این زمینه اقدام به تشکیل مجامع مختلف کردند.
یکی از مواردی که در سالیان اخیر امنیت زیست محیطی را در مقیاس ملی، منطقه ای و جهانی مورد تهدید قرار داده است مسئله ریزگردها است. تغییرات آب و هوادر کره زمین و کبود بارش در برخی مناطق و به وجود آمدن خشکسالی های طولانی مدت علل اصلی به وجود آمدن این مخاطره محیطی است. جنوب غرب آسیا با قرار گرفتنن در کمربند خشک جهان یکی از مناطق درگیر این پدیده است. کمبود بارش و خشک شدن تالاب ها و دریاچه های کشورهای منطقه، ایجاد سد در بالادست رود های دجله و فرات و خشک شدن زمین های اطراف این رود ها و همچنین وجود جنگ و نا امنی در منطقه از جمله در کشورهای عراق و سوریه به گونه ای که باعث شده مسائل زیست محیطی در اولویت چندم دولت های منطقه قرار گیرد. این عوامل باعث بیشتر شدن تهدید امنیت زیست محیطی ریزگردها برای کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا از جمله ایران بشود.
تغییر الگوی بارش
طی یک و نیم دهه اخیر برخاسته از دگرگونی های اقلیمی، خشکسالی های پیاپی، تغییر الگوی بارش، ناکارآمدی مدیریت جاری منابع آب، افت سطح آب آبخوان ها، تغییر مسیر رودها، نابودی رستنی ها و غیره محیط زیست و توانش های بوم شناسی بسیاری از جوامع به ویژه کشورهای خشک و نیمه خشک به شدت شکننده شده و هزینه های کلان جانی و مالی بر این کشورها که بیشتر نیز فقیر هستند، تحمیل کرده است. منطقه جنوب غرب آسیا برخاسته از عوامل برشمرده، تازشگاه ریزگردهایی بوده که امنیت زیست محیطی آنها را به چالش کشانده است. در این میان، امنیت زیست محیطی کشورهای جنوب غرب آسیا از جمله ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی بر روی کمربند خشک جهان، ناکارآمدی مدیریت منابع آب، نابودی پوشش های گیاهی و انتقال میان حوضه ای و تغییر الگوی بارش در دو مقیاس فروملی و فراملی به شدت آسیب پذیر شده است. به دیگر سخن، کانون های ریزگردساز منطقه هر ساله با آغاز فصل گرم فعال شده و گستره پهناوری از منطقه و ایران را پوشش می دهند. بر بنیاد برخی برآوردها پهنه ساحلی جنوب ایران 16 درصد گرد و غبار جهان را تولید می کند و کارهای انجام شده نیز برای پیکار با ریزگرد کامیاب نبوده یا دست کم تا کنون به نتیجه شایسته نیانجامیده است.
ریزگردها و خاستگاه برون مرزی
بخش عمده ریزگردهای آلوده ساز هوا خاستگاه برون مرزی به ویژه در کشورهای عراق، سوریه و عربستان دارد که در این میان، کشور عراق طی دو دهه گذشته به علل ویرانی محیط زیست در جنوب و غرب کشور، کاهش اندازه آب ورودی دجله و فرات، تداوم بی ثباتی و جنگ با داعش، بیشترین نقش را در تولید ریزگرد و آلودن هوای شهرهای ایران به ویژه استان های ایلام، کرمانشاه و خوزستان را داشته است. با توجه به وضعیت موجود، هرگونه برنامه ریزی در حوزه محیط زیست در این کشور ماهیت تجملی و ناواقعی خواهد داشت. از این رو تا این کشور درگیر بی ثباتی داخلی و افت بهای نفت است، نمی توان به بهبود محیط زیست این کشور امیدی داشت. سوریه نیز وضعیتی بهتر از عراق ندارد. عربستان هم تا کنون تمایلی برای همراهی با ایران برای مقابله با ریزگرد نداشته است. موضوعی که بیشتر برخاسته از رویکرد ایدئولوژیک این کشور نسبت به جمهوری اسلامی ایران است؛ اما واقعیت آن است که هزینه ای که ناامنی زیست محیطی بر این کشورها تحمیل می کند در عرصه عمل آشکارتر و به صورت مستقیم و نامستقیم بسیار کلان است.
از این رو، وضعیت موجود پایدار نخواهد بود و کشورهای جنوب غربی آسیا به ویژه کشورهای یاد شده ناگزیر از تغییر رویکرد موجود و پرداختن به امنیت زیست محیطی خود هستند. وضعیتی که به تنهایی ناتوان از مدیریت آن بوده و راهکاریابی آن نیازمند دیپلماسی زیست محیطی و ایجاد یک سازمان همکاری های منطقه ای است که ایران می تواند پیشگام آن باشد.
