خبرگزاری رضوی گزارش می دهد؛
خانواده؛ سنگ بنای حیات اجتماعی
خبرگزاری رضوی- رضا پیری؛ در تقویم رسمی کشور ۲۵ دی ماه به نام روز خانواده نام گذاری شده است.خانواده در اکثر جوامع مورد تکریم است و در اسلام نیز دارای ارزش و اهمیت زیادی می باشد.
اسلام از همان ابتدای تولد، برنامه‌ها و دستورات خاصی را برای رشد و تربیت کودک مهیا کرده و اجرای آن را بر عهده خانواده قرار داده است. طوریکه در سراسر دوران کودکی و نوجوانی که مهمترین دوران رشد و تربیت کودک است برنامه‌های خاص و سفارشهای تربیتی بسیاری را در انتخاب اسم، شیر دادن و از شیر گرفتن، در محبت و مهروزی به کودکان و در رعایت عدالت، وفای به عهد نسبت به آنها چه در دوره بلوغ و چه در دوره نوجوانی بیان داشته است.
در واقع اسلام خانواده را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی می‌شناسد و وحدت جامعه را از وحدت زوجین و وحدت اعضا خانواده می داند و علائق انسانی موجود در خانواده را قابل گسترش و نشر در جامعه به حساب می‌آورد. اسلام معتقد است برای اینکه جوامع تحت ضابطه درآیند چاره‌ای جز این نیست که نخست خانواده تحت ضابطه در‌آید و هر گونه نظم و سازندگی باید از خانواده آغاز شود و دامنه سازندگی و گسترش به جامعه کشانده شود و حیات اجتماعی تحت نظم و ضابطه در آید.
تغییر شکل خانواده در قرون مختلف
نهاد خانواده طى قرون متمادى و بخصوص در چند قرن اخیر، شکل‌هاى مختلفى را پذیرفته و در فرهنگ‌هاى گوناگون به قالب‌هاى متفاوتى درآمده است. با وجود این، خانواده در شکل‌هاى مختلف آن همواره کارکردهاى بسیارى را دارا بوده است. جامعه‌شناسان، شش کارکرد اساسى را براى خانواده برشمرده‌اند که عبارتند از: تولید مثل، تأمین پایگاه اجتماعى، تنظیم رفتار جنسى، حمایت و مراقبت، عاطفه و همراهى، و جامعه‌پذیرى.
در دیدگاه اسلام، همه انسان‌ها در مراقبت و حمایت از یکدیگر مسئولیت دارند و این تکلیفى است که بر عهده همه اعضاى جامعه اسلامى نهاده شده. در حدیث نبوى چنین آمده است: «همه شما مراقب و نگاهبان یکدیگرید و از آن سؤال مى‌شوید.».
در این روایت نقش مراقبت و حمایت به عنوان یک نقش اجتماعى براى همه مسلمانان تعیین شده است که همه در برابر آن باید پاسخگو باشند. اما این نقش منحصر در جامعه نیست، بلکه در خانواده نیز پدر و مادر باید نقش مراقبتى و حمایتى نسبت به فرزندان خویش داشته باشند. پیامبر اکرم در ادامه همین روایت مى‌فرماید: «مرد نگاهبان و مراقب خانواده‌اش مى‌باشد و باید پاسخگو باشد. زن نیز نگاهبان خانه شوهر و فرزندانش مى‌باشد و باید پاسخگو باشد.»
حقوق والدین بر فرزندان
در اسلام برای پدر و مادر حقوقی بر عهده فرزندان است و مسلمانان ملزم به رعایت این حقوق در قبال والدین خود هستند. این حقوق گاه در روایات و گاهی نص صریح قرآنی است. از جمله آیات قرآن در رابطه با حقوق والدین آیة «خدای تو حکم فرمود که جز او هیچ کس را نپرستید و درباره پدر و مادر نیکویی کنید و چنانچه هر دو یا یکی از آنها پیر و سالخورده شوند که موجب رنج و زحمت شما باشند، زنهار کلمه ای که رنجیده خاطر شوند مگوئید و کمترین آزار به آنها نرسانید و با ایشان به اکرام و احترام سخن بگویید» است.
در تفسیر این آیه روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که می‌فرمایند: احسان این است که به خوشی با آنها یار باشی و آنها را وانداری که آنچه را که نیاز دارند از تو بخواهند و اگر چه توانگر باشند. (یعنی حوائج آنها را نگفته فراهم کنی) مگر نیست که خداوند عزَّوجلَّ می‌فرماید: به احسان کردن نرسید تا آنچه از آن دوست دارید انفاق کنید. و در ادامه می‌فرمایند: و اما قول خداوند عزوجل اگر چنانکه یکی از آنها یا هر دو نزد تو به دوران پیری رسیدند به آنها اف مگو و با آنها درشتی مکن. یعنی اگر تو را به تنگ آوردند به آنها مگو اف و اگر تو را زدند با آنها درشتی مکن. فرمود:(و به آنها با احترام سخن بگو) یعنی اگر تو را زدند به آنها بگو: خدا شما را بیامرزد، این است گفتار کریمانه و محترمانه، فرمود: (از روی مهربانی در برابر آنها زبونی و فروتنی کن) یعنی چشم به آنها خیره مکن و جز با مهر و دلسوزی به آنها نگاه مینداز و آواز خود را بر آواز آنها میفراز، دست بالای دست آنها مدار و بر آنها پیشی مگیر.
در آیه ای به دنبال آیه فوق بازهم خداوند می‌فرماید: «وَ أخفِض لَهُما جِناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَه وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً» و بر آنان بال فروتنی مهرآمیز بگستر و بگو پروردگارا بر آنان رحمت آور همچنانکه (بر من رحمت آوردند) مرا در کودکی پرورش دادند.
در این آیه دوران کودکی و پستی انسان تذکر داده شده. دورانی که اگر آغوش پر مهر و محبت والدین نبود فرزندان فقط به معجزه ای می‌توانستند خود را از نیستی برهانند. فرزندان با تدبر در این دوران است که می‌توانند تا حدودی سختی‌ها و مرارتهایی را که پدر و مادر متحمل شده‌اند دریابند. از طرفی هم بدرفتاری با والدین است که اسلام سخت مسلمین را از ارتکاب به این عمل بر حذر داشته و در روایات و آیات آثار سؤ آن را گوشزد می‌کند.
فواید تشکیل خانواده
به اعتقاد روانشناسان، آرامش و اطميناني كه براي همسران و حتي اعضاي ديگر خانواده در محيط خانواده بهنجار ايجاد ميشود، در هيچ جايي حاصل نميگردد و محيط آن، امن ترين و رضايت بخش ترين بستر براي تامین نيازهاي رواني، به ويژه تأمين آرامش رواني ميباشد. محبت، غمخواري و پذيرش يكديگر كه از مهمترين مؤلفه ها و ضروريات زندگي اجتماعي است، به بهترين وجهي در خانواده تأمين ميشود.
از آثار مهم ديگر ازدواج و تشكيل خانواده، رشد و تكامل شخصيت است؛ زيرا يكي از زمينه هاي مهم رشد شخصيت، برخورداري شخص از عزت نفس بالا ميباشد و ازدواج و ارتباط خانوادگي در افزايش عزّت نفس مؤثر است. به دليل اينكه زن و شوهر و فرزندان به طور معمول موجب حس رضايتمندي از زندگي ميگردند و به واسطه همسر شدن و پس از آن پدر و مادر شدن و احساس مسئوليت كردن، زمينه هاي توسعه وجودي و رشد شخصيت را فراهم ميسازند. وقتي اعضاي خانواده تعامل محبت آميز و صميمي با ديگران برقرار ميكنند، اين تعامل موجب ميشود تا ديگران را بخشي از وجود خود احساس كنند و اين اتفاق، نوعي توسعه خود است.
ازدواج و تأسيس خانواده، براي امنيت جامعه مفيد بوده و زمينه جرم و بزهكاري را كاهش مي دهد.
اسلام از همان ابتدای تولد، برنامه‌ها و دستورات خاصی را برای رشد و تربیت کودک مهیا کرده و اجرای آن را بر عهده خانواده قرار داده است. طوریکه در سراسر دوران کودکی و نوجوانی که مهمترین دوران رشد و تربیت کودک است برنامه‌های خاص و سفارشهای تربیتی بسیاری را در انتخاب اسم، شیر دادن و از شیر گرفتن، در محبت و مهروزی به کودکان و در رعایت عدالت، وفای به عهد نسبت به آنها چه در دوره بلوغ و چه در دوره نوجوانی بیان داشته است.
در واقع اسلام خانواده را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی می‌شناسد و وحدت جامعه را از وحدت زوجین و وحدت اعضا خانواده می داند و علائق انسانی موجود در خانواده را قابل گسترش و نشر در جامعه به حساب می‌آورد. اسلام معتقد است برای اینکه جوامع تحت ضابطه درآیند چاره‌ای جز این نیست که نخست خانواده تحت ضابطه در‌آید و هر گونه نظم و سازندگی باید از خانواده آغاز شود و دامنه سازندگی و گسترش به جامعه کشانده شود و حیات اجتماعی تحت نظم و ضابطه در آید.
تغییر شکل خانواده در قرون مختلف
نهاد خانواده طى قرون متمادى و بخصوص در چند قرن اخیر، شکل‌هاى مختلفى را پذیرفته و در فرهنگ‌هاى گوناگون به قالب‌هاى متفاوتى درآمده است. با وجود این، خانواده در شکل‌هاى مختلف آن همواره کارکردهاى بسیارى را دارا بوده است. جامعه‌شناسان، شش کارکرد اساسى را براى خانواده برشمرده‌اند که عبارتند از: تولید مثل، تأمین پایگاه اجتماعى، تنظیم رفتار جنسى، حمایت و مراقبت، عاطفه و همراهى، و جامعه‌پذیرى.
در دیدگاه اسلام، همه انسان‌ها در مراقبت و حمایت از یکدیگر مسئولیت دارند و این تکلیفى است که بر عهده همه اعضاى جامعه اسلامى نهاده شده. در حدیث نبوى چنین آمده است: «همه شما مراقب و نگاهبان یکدیگرید و از آن سؤال مى‌شوید.».
در این روایت نقش مراقبت و حمایت به عنوان یک نقش اجتماعى براى همه مسلمانان تعیین شده است که همه در برابر آن باید پاسخگو باشند. اما این نقش منحصر در جامعه نیست، بلکه در خانواده نیز پدر و مادر باید نقش مراقبتى و حمایتى نسبت به فرزندان خویش داشته باشند. پیامبر اکرم در ادامه همین روایت مى‌فرماید: «مرد نگاهبان و مراقب خانواده‌اش مى‌باشد و باید پاسخگو باشد. زن نیز نگاهبان خانه شوهر و فرزندانش مى‌باشد و باید پاسخگو باشد.»
حقوق والدین بر فرزندان
در اسلام برای پدر و مادر حقوقی بر عهده فرزندان است و مسلمانان ملزم به رعایت این حقوق در قبال والدین خود هستند. این حقوق گاه در روایات و گاهی نص صریح قرآنی است. از جمله آیات قرآن در رابطه با حقوق والدین آیة «خدای تو حکم فرمود که جز او هیچ کس را نپرستید و درباره پدر و مادر نیکویی کنید و چنانچه هر دو یا یکی از آنها پیر و سالخورده شوند که موجب رنج و زحمت شما باشند، زنهار کلمه ای که رنجیده خاطر شوند مگوئید و کمترین آزار به آنها نرسانید و با ایشان به اکرام و احترام سخن بگویید» است.
در تفسیر این آیه روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که می‌فرمایند: احسان این است که به خوشی با آنها یار باشی و آنها را وانداری که آنچه را که نیاز دارند از تو بخواهند و اگر چه توانگر باشند. (یعنی حوائج آنها را نگفته فراهم کنی) مگر نیست که خداوند عزَّوجلَّ می‌فرماید: به احسان کردن نرسید تا آنچه از آن دوست دارید انفاق کنید. و در ادامه می‌فرمایند: و اما قول خداوند عزوجل اگر چنانکه یکی از آنها یا هر دو نزد تو به دوران پیری رسیدند به آنها اف مگو و با آنها درشتی مکن. یعنی اگر تو را به تنگ آوردند به آنها مگو اف و اگر تو را زدند با آنها درشتی مکن. فرمود:(و به آنها با احترام سخن بگو) یعنی اگر تو را زدند به آنها بگو: خدا شما را بیامرزد، این است گفتار کریمانه و محترمانه، فرمود: (از روی مهربانی در برابر آنها زبونی و فروتنی کن) یعنی چشم به آنها خیره مکن و جز با مهر و دلسوزی به آنها نگاه مینداز و آواز خود را بر آواز آنها میفراز، دست بالای دست آنها مدار و بر آنها پیشی مگیر.
در آیه ای به دنبال آیه فوق بازهم خداوند می‌فرماید: «وَ أخفِض لَهُما جِناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَه وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً» و بر آنان بال فروتنی مهرآمیز بگستر و بگو پروردگارا بر آنان رحمت آور همچنانکه (بر من رحمت آوردند) مرا در کودکی پرورش دادند.
در این آیه دوران کودکی و پستی انسان تذکر داده شده. دورانی که اگر آغوش پر مهر و محبت والدین نبود فرزندان فقط به معجزه ای می‌توانستند خود را از نیستی برهانند. فرزندان با تدبر در این دوران است که می‌توانند تا حدودی سختی‌ها و مرارتهایی را که پدر و مادر متحمل شده‌اند دریابند. از طرفی هم بدرفتاری با والدین است که اسلام سخت مسلمین را از ارتکاب به این عمل بر حذر داشته و در روایات و آیات آثار سؤ آن را گوشزد می‌کند.
فواید تشکیل خانواده
به اعتقاد روانشناسان، آرامش و اطميناني كه براي همسران و حتي اعضاي ديگر خانواده در محيط خانواده بهنجار ايجاد ميشود، در هيچ جايي حاصل نميگردد و محيط آن، امن ترين و رضايت بخش ترين بستر براي تامین نيازهاي رواني، به ويژه تأمين آرامش رواني ميباشد. محبت، غمخواري و پذيرش يكديگر كه از مهمترين مؤلفه ها و ضروريات زندگي اجتماعي است، به بهترين وجهي در خانواده تأمين ميشود.
از آثار مهم ديگر ازدواج و تشكيل خانواده، رشد و تكامل شخصيت است؛ زيرا يكي از زمينه هاي مهم رشد شخصيت، برخورداري شخص از عزت نفس بالا ميباشد و ازدواج و ارتباط خانوادگي در افزايش عزّت نفس مؤثر است. به دليل اينكه زن و شوهر و فرزندان به طور معمول موجب حس رضايتمندي از زندگي ميگردند و به واسطه همسر شدن و پس از آن پدر و مادر شدن و احساس مسئوليت كردن، زمينه هاي توسعه وجودي و رشد شخصيت را فراهم ميسازند. وقتي اعضاي خانواده تعامل محبت آميز و صميمي با ديگران برقرار ميكنند، اين تعامل موجب ميشود تا ديگران را بخشي از وجود خود احساس كنند و اين اتفاق، نوعي توسعه خود است.
ازدواج و تأسيس خانواده، براي امنيت جامعه مفيد بوده و زمينه جرم و بزهكاري را كاهش مي دهد.
