چگونگی مواجهه با آیین یهود در آموزه های رضوی

خبرگزاری رضوی- بهمن دهستانی؛ یهودیان گرچه اغلب به صورت مجامعی محدود و پراکنده در سرزمین های اسلامی حضور داشتند اما تعاملاتی را حسب شرایط مکانی و زمانی با مسلمانان برقرار ساخته اند که در جهت دهی به جامعه اکثریت مؤثر بوده است. متقابلا برپایه همین شرایط ایشان خود را با فضای اسلامی وفق داده و از آن اثر پذیرفته اند. دو کانون مهم در این زمینه مناطقی از ایران و عراق است که یهودیان به طور مستمر در آنجا حضور داشته اند.
تاریخ همزیستی پیروان اسلام و یهودیت در این حوزه با فراز و نشیب هایی همراه بوده و گاه در مواردی، همچون جلسات مناظره رسمی، به تعامل و یا تقابل طرفین مبدل می شده است. یک نمونه خاص، مناظراتی است که در دوران مأمون عباسی و با زعامت خود وی در مرو برگزار گردید و امام رضا علیه السلام نیز در مجالسی از آن حضور داشتند. جریان مناظره ضمن اینکه برآمده از بستری تاریخی بوده، تبعاتی را نیز برای یهودیان، به عنوان اقلیت ساکن به دنبال داشته است.
کتاب «مناظرات امام رضا(ع) با علمای یهود» پژوهشی است که می کوشد تا به شیوه ای توصیفی- تحلیلی بعضی از آثار احتمالی برجسته مناظرات رضوی را بر یهودیان آن عصر نشان دهد تا منبعی برای گفتگو با ادیان در جهان امروز فراهم آورد.
گفتگوی ریشه ای و جدی و اثربخش با ادیان بدون آگاهی از تاریخ آن و ظرفیت ها و موانع و تهدیدات مسیر ممکن نیست و علت ناکامی بسیاری از فعالیت های گفتگو با ادیان در دنیا کم توجهی به مطالعات مورد نیاز است.
در تدوین این کتاب، گزینش بعضی منابع از دایرةالمعارف جودائیکا بوده است که نهادی یهودی به شمار می رود تا به گفته نویسنده کتاب، گُمانی در جانب داری و یا سندسازی مغرضانه از جانب نگارنده ایجاد نشود.
آقای علیرضا ابراهیم پژوهشگر ادیان و مؤلف کتاب می گوید جستجو برای یافتن آثار علمی معطوف به پیامدهای مناظرات امام رضا(ع) برای جوامع یهودی و مسلمان چندان نتیجه بخش نبوده است و به نظر می رسد که محققان یهودی و مسلمان توجهی بایسته به این امر نداشته اند از این رو پژوهش صورت گرفته جدید به نظر می رسد.
کتاب «مناظرات امام رضا(ع) با علمای یهود» از نظر جناب دکتر حمامی لاله زار مرجع دینی کلیمیان ایران نیز گذشته و ایشان نقطه نظراتی درباره پژوهش مذکور ارائه کرده اند.
همچنین مقاله ای برگرفته از این کتاب با عنوان «رویکرد امام رضا(ع) در مناظره با رأس الجالوت و تقویت عقلانیت در کلام یهود» در همایش بین المللی امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان در سال 97 در مشهد نیز ارائه شده است.
در ابتدای فصل نخست این پژوهش که درباره «ساختار نظام دینی یهودیان در دوران امام رضا(ع)» تنظیم شده آمده است: هر چند جلسه مناظره امام رضا(ع) با نمایندگان ادیان و مذاهب به ظاهر مباحثه ای فرمایشی به شمار می رفت لیکن مطالبی که مناظره گران در رویارویی با یکدیگر بر زبان رانده اند، چکیده ای از قرن ها رویارویی میان سنت های دینی ایشان و بازتابی از تلقی آنان از یکدیگر بوده است.
در این پژوهش ابتدا ادوار تاریخی حضور یهودیان در شبه جزیره عربستان، عراق و ایران گزارش می شود و سپس سازوکار اداره امور دینی و اجتماعی یهودیان در دوره مقارن با حیات حضرت رضا(ع) بررسی می شود و وضعیت این آیین در دوره حکومت عباسیان مورد توجه قرار می گیرد تا بتواند تصویر صحیحی از مناسبات اسلام و یهودیت و سپس دامنه تأثیرگذاری آموزه های رضوی بر یهود ترسیم نماید.
این پژوهش مفصل که در چهار فصل سامان یافته تأکید می کند که مناظرات امام رضا(ع) با پیروان ادیان را باید به دلیل نتایج عمیق و فراگیرش بسیار برجسته دانست. این مناظره سبب گردید تا افقی گسترده تر و عمیق تر از ایرادات مسلمانان در برابر آموزه های یهودی رأس الجالوت گشوده شود و او با انتقال اشکالات و نقدها و ردیه ها به مجامع گئونیم خواستار تهیه پاسخ هایی منطقی برای آنها باشد لذا موج انتقاد حاضل از مناظرات رضوی به فعال تر شدن مدارس دینی یهودی در حومه بغداد منجر شد.

نقش مهم مناظرات امام رضا(ع)
بر اساس پژوهش این کتاب، شاید بتوان مناظره امام رضا علیه السلام را از عوامل تقویت جریان های نوین در کلام یهودی به شمار آورد. حضرت همچنین به استناد به فرازهایی از کتاب مقدس عبری به نوعی موجودیت آن را به رسمیت شناخت و تصور عمومی از مقوله تحریف را زیر سؤال ببرد. بنا بر رویکرد ایشان دست کم بخش هایی از همین کتاب مقدس موجود برای اثبات و فهم نوبت پیامبر اسلام و بسیاری از امور دیگر شایسته اتکاء بود.
به نظر می رسد حضرت در مناظره با رأس الجالوت بجای مقوله تحریف کتاب مقدس، بر موضوع تفسیر کتاب مقدس یهودیان تکیه نمود. آشکار است که اگر این دیدگاه امام رضا علیه السلام مبنا قرار می گرفت، قطعا رشته مباحثات یهودی-اسلامی قطع نمی شد و ابن میمون مجبور نبود هرگونه مناظره با مسلمانان را ممنوع سازد. تداوم رهیافت حضرت رضا علیه السلام می توانست روابط تاریخی یهودیان و مسلمانان را در سطحی انسانی تر پیش ببرد و موجب همزیستی مسالمت آمیزی شود که خالی از تحقیر، توهین و انتقام جویی باشد.
تعالیم رضوی را امروزه می توان از عناصر اصلی نگاه متعادل و اصولی پیروان اهل بیت(ع) به یهودیان دانست و در شرایطی که در حال حاضر بسیاری از مذاهب اسلامی امکان تفکیک بین یهود و صهیونیسم را ندارند؛ اسلام اهل بیت(ع) توانسته در منازعه و مقاومت بزرگ قدس و فلسطین سخنانی قابل تبیین در سطح جهانی ارائه نماید. راهبرد مقاومت تا همه پرسی در سراسر سرزمین های اشغالی با مشارکت تمامی ساکنین اصلی فلسطین اعم از یهودی و مسیحی و مسلمان که توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها مورد اشاره و تأکید قرار گرفته است از نمونه نظریات الهام گرفته از عدالت و عقلانیتِ اسلام اهل بیت(ع) است.