بررسی «چالشهای فقه در دنیای معاصر» با حضور دانشوران علوم دینی در مشهد
خبرگزاری رضوی. سرویس زیارت. اختتامیه مرحله اول طرح ملی روشمند سازی تحقیقات علوم اسلامی با عنوان «مشق اجتهاد» روز پنجشنبه 28 تیرماه در مدرسه علمیه سعادت مشهد، با تشکیل میزگرد «چالشهای فقه در دنیای معاصر» برگزار شد.
در این جلسه که با حضور دانش پژوهان دو کارگاه علمی مدرسه علمیه عالی آیتاللهالعظمی خویی(ره) و مدرسه علمیه سعادتِ حوزه علمیه مشهد برگزار شد؛ حجج اسلام سید محمد علی ایازی، استاد حوزه و دانشگاه، علیاکبر نوایی، مدیر دفتر نخبگان و استعدادهای برترِ حوزه علمیه خراسان و کاظم قاضیزاده، استاد حوزه و دانشگاه و رئیس مؤسسه فهیم در قم به بیان چالشها و کمبودهای فقه در دنیای معاصر پرداختند.
در ابتدای این نشست حجتالاسلام مصطفی دری ضمن عرض خوشآمد گویی به طلاب و اساتید، از مسئولین مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) بهعنوان مؤسسه برگزارکننده، معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان به عنوان همکار این طرح در مشهد مقدس و همچنین دفتر نخبگان و استعدادهای برتر حوزه علمیه خراسان و نیز مسئولین مدارس علمیه عالی آیتالله العظمی خویی(ره) و سعادت و برگزارکنندگان این طرح ملی در مشهد مقدس تشکر و قدردانی کرد.
وی ضمن اشاره به آماده شدن طرح نامه تفصیلی مقالات طلاب در این طرح بیان نمود، میباید مقالات طلاب طی سه ماه نوشتهشده و به دبیرخانه طرح ارسال شود. در طی این سه ماه هرکدام از طلبهها با استادی بهعنوان پشتیبان در ارتباط بوده و سؤالات و مسائل مطرحشده در طی نوشتن مقاله را با این اساتید در میان میگذارد.
در ادامه سید محمد علی ایازی پژوهشگر برجسته علوم فقهی و قرآنی بحث خود درباره چالش های فقه در دنیای معاصر را به مسئه عدالت اختصاص داد.
وی اظهار داشت: استاد شهید مطهری بحثی را مطرح کردهاند که اگر حکمی فقهی با اصل عدالت تعارض کند؛ در کشاکش بین این دو میباید به کدام اخذ نمود. ایشان میفرماید پرواضح است که اصل عدالت که از عقل و دین بدان دستیافتهایم، حاکم بر هر حکم فقهی دیگر است. عدیل همین بحث را میتوان در مورد کرامت انسانی داشت. اهمیت این بحث از همان ابتدای خلقت که خدای متعال، فرشتگان را امر به سجده بر آدمی نمود روشن میشود. در این منظومه باید آیاتی را نشان کرد.
ازجمله آیات شریفه «و نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» حجر، آیه 29؛ و من از روحم در انسان دمیدم. «قالَ يا إِبْليسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ» ص، آیه 75. گفت: ای ابلیس چه چیزی تو را منع کرد بر آنچه به دست خودم آفریدم سجده نکنی. «مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعا» مائده، آیه 32. هر کس، کسی را نه به خاطر قصاص قتل كسى يا ارتكاب فسادى بر روى زمين بكشد، گویا همه مردم را كشته است. «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلا» اسراء، آیه 70. ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم و بر دريا و خشكى سوار كرديم و از چيزهاى خوش و پاكيزه روزى داديم و بر بسيارى از مخلوقات خويش برتریشان نهاديم.
خدای متعال در همه این آیات کرامت انسانی را مدنظر قرار داده؛ نه آنکه کرامت مؤمن یا مسلمان را هدف قرار دهد. لذا کافر، مشرک و حتی مجرم باید موردتکریم باشد و فقط در همان عیبش میتوان او را مذمت نمود.
نکته دیگری که در این منظومه باید بدان توجه داد این است که آیا کرامتی که قرآن بدان سخن رانده است، کرامت ذاتی است یا کرامت استعدادی؟ بدین معنا که آیا ذات انسان موردتکریم است یا انسان صرفاً استعداد کرامت را قابل است. این نکته بحثی تفسیری است که مفسران بدان سخن راندهاند و نظر علامه طباطبائی دراینباره بر کرامت ذاتی داشتن انسان است.
مسئله دیگری که باید در آن دقت نمود این است که کرامت انسانی که قرآن از آن میگوید، صرف خبر است یا در این بیان امتنان نیز نهفته است. ظاهر آن است که خدای متعال از این بیان درصدد نتیجهای بوده است که این کرامت را بهعنوان یک اصل مطرح کند. البته میباید بدین نکته نگاه فقیهانه انداخت که آیا این نکته قرآنی را مانند عدالت میتوان بهعنوان اصل قلمداد کرد یا خیر و در ادامه اگر آن را بهعنوان اصل پذیرفت، در تعارض بین این اصل و دیگر احکام چه باید کرد. این نکته قرآنی را میباید در حقوق خانواده، حقوق مخالفین، حقوق کافرین، حقوق شهروندی و ... در نظر گرفت.
در بخش دیگری از این نشست علی اکبر نوایی مدیر مرکز نخبگان حوزه علمیه خراسان گفت: چالش نظام سازی در فقه بسیار مشهود است.
وی افزود: درونمایه فقه این استعداد و ظرفیت را دارد که سایر نظام واره های دیگر را در آن وارد نمود. هر یک از جنبههای انسانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، حقوقی، مدنی، تمدن، عدالت، حکومت، عائله و ... را میباید در فقه اسلامی دید لذا برای اینکه بتوانیم این نگاه حداکثری را در فقه جواب دهیم، باید بهوسیله اجتهادی روزآمد وارد فقه شد. در مقیاس انتظاراتی که دین از ما دارد آیا اجتهاد امروزی در حوزه علمیه میتواند به تنظیم نظامات بپردازد؟ چالش عمده فقه اسلامی فقدان تنظیم نظامها در آن است.
مقام معظم رهبری مکرراً در بیاناتشان و مرحوم امام در کتاب البیع صریحاً میفرمایند که باید فقه نظامات را مدون نمود.
عقایدی که بدان رسیدهایم عباداتی در پی دارد. عبادات مسائل اجتماعی در پی دارد. مسائل اجتماعی اخلاقیات، حکومت، سیاست، حقوق مدنی، اقتصاد و ارتباطات را در پی دارد.
پس فقه اسلامی یک سیستم و حکومت است. نگاه تحویل گرایانه در مسائل شریعت منجر به از بین رفتن شریعت میشود. همه اسلام اخلاق نیست. همه اسلام فقه فردی نیست. پس حوزههای علمیه باید در راستای نظام وارگی و نظام سازی فقه کوشا باشند.
در این زمینه میتوان دو نظام تأسیس نمود. نظامی کلان و نظامی خرد. نظام کلان که همه نظامها در آن جای دارند و نظام خرد که هرکدام از نظامهای فقه الاقتصاد و ... در آناند.
کاظم قاضی زاده مدیر موسسه فقه پژوهی فهیم و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم در پایان این نشست به بیان دیدگاه های خود پرداخت.
وی بیان داشت: فقه و توسعه سیاسی، فقه و توسعه اقتصادی، فقه و توسعه تکنولوژی و فقه و مسائل هنری، چهار چالشی است که فقه میباید به آنها پاسخ دهد. برخی از بحثها به خاطر توسعه سیاسی به چالش کشیده شده است که یکی از آنها حاکمیت است. باید دید در تمدن جدید، ساختار حاکمیت دینی چگونه خواهد بود.
آیا آنچه در ادله ولایتفقیه مطرح میشود، به معنای ولایت حکومت کلی و جهانی است یا اینکه صرفاً در مقابل حکومتهای ظالم باید بدان رجوع کرد؟ حال اگر منظور از روایات تشکیل دولت است، نظام تشکیل دولت چگونه است؟ آیا همانطور که در نظام فردی میباید بهیقین رسید تا عملی را انجام داد، در نظام اجتماعی نیز کارساز است؟ یا اینکه در نظام جمعی بایستی تصمیمگیری جمعی را که در دنیای جدید موردپذیرش است، مدنظر قرارداد.
جایگاه زنان در دنیای جدید چگونه است؟ مسئولیت زنان بایستی تا کجا و چگونه باشد؟ مثلاً وزیر زن نمیتوانیم داشته باشیم؟ برخی فقها همان آیه شریفه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساء» نساء، آیه 34؛ که مدیریت مردان بر زنان در خانواده را مطرح میکند، به اجتماع نیز سرایت میدهند و ازاینرو حکم به عدم مسئولیت زنان در جامعه میدهند. این مسائل میباید موردمطالعه قرار گیرد.
بحث تعامل با کفار در اجتماع و اقتصاد، از دیگر بحثهای ضروری بعد از توسعه است. مثال روز آن همین مسئله عضو زرتشتی شورای شهر یزد است که باید دید قاعده «نفی سبیل» تا کجا راه مییابد.
حریم خصوصی بحثی بسیار جدی است که با توجه به فزونی فضای مجازی که در آن هر عکسی تبادل میشود، باید موردمطالعه قرار گیرد.
در بحث توسعه هنری تا کجا میتوان پیش رفت. ماهیت رسانه امری بسیار مهم است که باید بدان پرداخت. گاهی رسانه دروغ نمیگوید، ولی فرد یا جمع را از جایگاهش پائین میآورد. مثلاینکه فلان خبر را بعد از فلان پخش میکنند و آن فرد یا جمع را از جایگاه خود پائین میآورد.
همچنین در این نشست آقای کاظم قاضیزاده، نکاتی را در نقد و بررسی اظهارات آقای نوایی از دیگر سخنرانان این نشست به شرح زیر مطرح کرد:
باید دید دین تا کجا راه دارد. مرحوم امام سال 66، 67 نظامهای اسلامی را مطرح کردهاند که باید موردتوجه قرار گیرد. مرحوم امام بعد از گذشت ده سال از انقلاب این کلام را دارند. آقای نوایی نیز بعد از 40 سال همین حرف را بیان میدارند که باید نظام سازی فقه را موردمطالعه قرارداد. این نکته میباید دقت شود که آیا حوزههای علمیه و طلبهها به این مسائل ورود پیدا نکردهاند، یا اینکه چون دین در این زمینهها کلامی برای مطرحشدن ندارد، بدانها سخن رانده نشده است؟
در این جلسه که با حضور دانش پژوهان دو کارگاه علمی مدرسه علمیه عالی آیتاللهالعظمی خویی(ره) و مدرسه علمیه سعادتِ حوزه علمیه مشهد برگزار شد؛ حجج اسلام سید محمد علی ایازی، استاد حوزه و دانشگاه، علیاکبر نوایی، مدیر دفتر نخبگان و استعدادهای برترِ حوزه علمیه خراسان و کاظم قاضیزاده، استاد حوزه و دانشگاه و رئیس مؤسسه فهیم در قم به بیان چالشها و کمبودهای فقه در دنیای معاصر پرداختند.
در ابتدای این نشست حجتالاسلام مصطفی دری ضمن عرض خوشآمد گویی به طلاب و اساتید، از مسئولین مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) بهعنوان مؤسسه برگزارکننده، معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان به عنوان همکار این طرح در مشهد مقدس و همچنین دفتر نخبگان و استعدادهای برتر حوزه علمیه خراسان و نیز مسئولین مدارس علمیه عالی آیتالله العظمی خویی(ره) و سعادت و برگزارکنندگان این طرح ملی در مشهد مقدس تشکر و قدردانی کرد.
وی ضمن اشاره به آماده شدن طرح نامه تفصیلی مقالات طلاب در این طرح بیان نمود، میباید مقالات طلاب طی سه ماه نوشتهشده و به دبیرخانه طرح ارسال شود. در طی این سه ماه هرکدام از طلبهها با استادی بهعنوان پشتیبان در ارتباط بوده و سؤالات و مسائل مطرحشده در طی نوشتن مقاله را با این اساتید در میان میگذارد.
در ادامه سید محمد علی ایازی پژوهشگر برجسته علوم فقهی و قرآنی بحث خود درباره چالش های فقه در دنیای معاصر را به مسئه عدالت اختصاص داد.
وی اظهار داشت: استاد شهید مطهری بحثی را مطرح کردهاند که اگر حکمی فقهی با اصل عدالت تعارض کند؛ در کشاکش بین این دو میباید به کدام اخذ نمود. ایشان میفرماید پرواضح است که اصل عدالت که از عقل و دین بدان دستیافتهایم، حاکم بر هر حکم فقهی دیگر است. عدیل همین بحث را میتوان در مورد کرامت انسانی داشت. اهمیت این بحث از همان ابتدای خلقت که خدای متعال، فرشتگان را امر به سجده بر آدمی نمود روشن میشود. در این منظومه باید آیاتی را نشان کرد.
ازجمله آیات شریفه «و نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» حجر، آیه 29؛ و من از روحم در انسان دمیدم. «قالَ يا إِبْليسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ» ص، آیه 75. گفت: ای ابلیس چه چیزی تو را منع کرد بر آنچه به دست خودم آفریدم سجده نکنی. «مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعا» مائده، آیه 32. هر کس، کسی را نه به خاطر قصاص قتل كسى يا ارتكاب فسادى بر روى زمين بكشد، گویا همه مردم را كشته است. «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلا» اسراء، آیه 70. ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم و بر دريا و خشكى سوار كرديم و از چيزهاى خوش و پاكيزه روزى داديم و بر بسيارى از مخلوقات خويش برتریشان نهاديم.
خدای متعال در همه این آیات کرامت انسانی را مدنظر قرار داده؛ نه آنکه کرامت مؤمن یا مسلمان را هدف قرار دهد. لذا کافر، مشرک و حتی مجرم باید موردتکریم باشد و فقط در همان عیبش میتوان او را مذمت نمود.
نکته دیگری که در این منظومه باید بدان توجه داد این است که آیا کرامتی که قرآن بدان سخن رانده است، کرامت ذاتی است یا کرامت استعدادی؟ بدین معنا که آیا ذات انسان موردتکریم است یا انسان صرفاً استعداد کرامت را قابل است. این نکته بحثی تفسیری است که مفسران بدان سخن راندهاند و نظر علامه طباطبائی دراینباره بر کرامت ذاتی داشتن انسان است.
مسئله دیگری که باید در آن دقت نمود این است که کرامت انسانی که قرآن از آن میگوید، صرف خبر است یا در این بیان امتنان نیز نهفته است. ظاهر آن است که خدای متعال از این بیان درصدد نتیجهای بوده است که این کرامت را بهعنوان یک اصل مطرح کند. البته میباید بدین نکته نگاه فقیهانه انداخت که آیا این نکته قرآنی را مانند عدالت میتوان بهعنوان اصل قلمداد کرد یا خیر و در ادامه اگر آن را بهعنوان اصل پذیرفت، در تعارض بین این اصل و دیگر احکام چه باید کرد. این نکته قرآنی را میباید در حقوق خانواده، حقوق مخالفین، حقوق کافرین، حقوق شهروندی و ... در نظر گرفت.
در بخش دیگری از این نشست علی اکبر نوایی مدیر مرکز نخبگان حوزه علمیه خراسان گفت: چالش نظام سازی در فقه بسیار مشهود است.
وی افزود: درونمایه فقه این استعداد و ظرفیت را دارد که سایر نظام واره های دیگر را در آن وارد نمود. هر یک از جنبههای انسانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، حقوقی، مدنی، تمدن، عدالت، حکومت، عائله و ... را میباید در فقه اسلامی دید لذا برای اینکه بتوانیم این نگاه حداکثری را در فقه جواب دهیم، باید بهوسیله اجتهادی روزآمد وارد فقه شد. در مقیاس انتظاراتی که دین از ما دارد آیا اجتهاد امروزی در حوزه علمیه میتواند به تنظیم نظامات بپردازد؟ چالش عمده فقه اسلامی فقدان تنظیم نظامها در آن است.
مقام معظم رهبری مکرراً در بیاناتشان و مرحوم امام در کتاب البیع صریحاً میفرمایند که باید فقه نظامات را مدون نمود.
عقایدی که بدان رسیدهایم عباداتی در پی دارد. عبادات مسائل اجتماعی در پی دارد. مسائل اجتماعی اخلاقیات، حکومت، سیاست، حقوق مدنی، اقتصاد و ارتباطات را در پی دارد.
پس فقه اسلامی یک سیستم و حکومت است. نگاه تحویل گرایانه در مسائل شریعت منجر به از بین رفتن شریعت میشود. همه اسلام اخلاق نیست. همه اسلام فقه فردی نیست. پس حوزههای علمیه باید در راستای نظام وارگی و نظام سازی فقه کوشا باشند.
در این زمینه میتوان دو نظام تأسیس نمود. نظامی کلان و نظامی خرد. نظام کلان که همه نظامها در آن جای دارند و نظام خرد که هرکدام از نظامهای فقه الاقتصاد و ... در آناند.
کاظم قاضی زاده مدیر موسسه فقه پژوهی فهیم و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم در پایان این نشست به بیان دیدگاه های خود پرداخت.
وی بیان داشت: فقه و توسعه سیاسی، فقه و توسعه اقتصادی، فقه و توسعه تکنولوژی و فقه و مسائل هنری، چهار چالشی است که فقه میباید به آنها پاسخ دهد. برخی از بحثها به خاطر توسعه سیاسی به چالش کشیده شده است که یکی از آنها حاکمیت است. باید دید در تمدن جدید، ساختار حاکمیت دینی چگونه خواهد بود.
آیا آنچه در ادله ولایتفقیه مطرح میشود، به معنای ولایت حکومت کلی و جهانی است یا اینکه صرفاً در مقابل حکومتهای ظالم باید بدان رجوع کرد؟ حال اگر منظور از روایات تشکیل دولت است، نظام تشکیل دولت چگونه است؟ آیا همانطور که در نظام فردی میباید بهیقین رسید تا عملی را انجام داد، در نظام اجتماعی نیز کارساز است؟ یا اینکه در نظام جمعی بایستی تصمیمگیری جمعی را که در دنیای جدید موردپذیرش است، مدنظر قرارداد.
جایگاه زنان در دنیای جدید چگونه است؟ مسئولیت زنان بایستی تا کجا و چگونه باشد؟ مثلاً وزیر زن نمیتوانیم داشته باشیم؟ برخی فقها همان آیه شریفه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساء» نساء، آیه 34؛ که مدیریت مردان بر زنان در خانواده را مطرح میکند، به اجتماع نیز سرایت میدهند و ازاینرو حکم به عدم مسئولیت زنان در جامعه میدهند. این مسائل میباید موردمطالعه قرار گیرد.
بحث تعامل با کفار در اجتماع و اقتصاد، از دیگر بحثهای ضروری بعد از توسعه است. مثال روز آن همین مسئله عضو زرتشتی شورای شهر یزد است که باید دید قاعده «نفی سبیل» تا کجا راه مییابد.
حریم خصوصی بحثی بسیار جدی است که با توجه به فزونی فضای مجازی که در آن هر عکسی تبادل میشود، باید موردمطالعه قرار گیرد.
در بحث توسعه هنری تا کجا میتوان پیش رفت. ماهیت رسانه امری بسیار مهم است که باید بدان پرداخت. گاهی رسانه دروغ نمیگوید، ولی فرد یا جمع را از جایگاهش پائین میآورد. مثلاینکه فلان خبر را بعد از فلان پخش میکنند و آن فرد یا جمع را از جایگاه خود پائین میآورد.
همچنین در این نشست آقای کاظم قاضیزاده، نکاتی را در نقد و بررسی اظهارات آقای نوایی از دیگر سخنرانان این نشست به شرح زیر مطرح کرد:
باید دید دین تا کجا راه دارد. مرحوم امام سال 66، 67 نظامهای اسلامی را مطرح کردهاند که باید موردتوجه قرار گیرد. مرحوم امام بعد از گذشت ده سال از انقلاب این کلام را دارند. آقای نوایی نیز بعد از 40 سال همین حرف را بیان میدارند که باید نظام سازی فقه را موردمطالعه قرارداد. این نکته میباید دقت شود که آیا حوزههای علمیه و طلبهها به این مسائل ورود پیدا نکردهاند، یا اینکه چون دین در این زمینهها کلامی برای مطرحشدن ندارد، بدانها سخن رانده نشده است؟