عاشورا نماد رویارویی حق و باطل در همه ادوار تاریخ است
به گزارش پایگاه خبری رضوی، علی بابائی سیاب استادیار تاریخ اسلام دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) قزوین در گفتگویی انگیزه ها و کنش‌های قهرمانان واقعه کربلا را واکاوی کرده است که در ادامه می‌خوانید.
** واقعه عاشورا را در بستر تحولات سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) چگونه تحلیل می‌کنید؟
پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) حوادث سیاسی جامعه مسلمانان را می‌توان در پرتو ۲ تفسیر متفاوت و بلکه متعارض از نوع حکومت اسلامی و ویژگی‌های امام و رهبر برحق جامعه اسلامی فهم نمود. تفسیر نخست قائل به دیدگاهی الهی در مورد جانشینی پیامبر(ص) بودند که بر اساس آن مسأله امامت جدای از عرف سیاسی جامعۀ عرب پیش از اسلام و یک امر انتصابی و الهی بود که خود پیامبر(ص) هم نقشی در این انتصاب نداشت بلکه امام به عنوان راهنمای الهی و مفسر اصلی شریعت اسلام به طور مستقیم از طرف خدا انتخاب می‌شد و پیامبر(ص) تنها مامور به ابلاغ آن بود. شیعیان معتقد بودند که این ابلاغ توسط پیامبر(ص) در روز غدیر خم اتفاق افتاده و تنها علی(ع) به عنوان امام و رهبر جامعه پس از آن حضرت مشروعیّت دارد.
در طرف مقابل، گروهی دیگر که بعدها به شورای حل و عقد معروف شدند، مسأله جانشینی را یک امر عرفی و انتخابی می‌دانستند که با نظر جمعی از صحابه بزرگ پیامبر(ص) (شورای حل و عقد) مشروعیت می‌یافت. این مهمترین اختلاف سیاسی جامعه اسلامی در نیم قرن اول هجری است که مبنای اصلی اختلاف میان شیعه و غیر شیعه در طول سالیانِ بعد است. بر همین اساس، ما در طول تاریخ اسلام شاهد دوگانه‌های علوی- عثمانی، علوی- اموی و ... هستیم. بنابراین، واقعۀ عاشورا و شهادت سومین امام شیعیان را نیز می‌توان در امتداد همین اختلاف بنیادین در مسأله امامت و رهبری جامعه بررسی و تحلیل نمود.
** چرا امام حسین(ع) بر خلاف امام حسن (ع) تصمیم به قیام علنی گرفت؟ آیا تفاوت در شرایط بود یا رویکرد؟
در دوره حسین بن علی(ع)، یزید بن معاویه حتی از چنین مشروعیت حداقلی و پذیرش عمومی برخوردار نبود. در واقع، انتخاب یزید به عنوان خلیفه- با وجود بسیاری دیگر از افراد شایسته- حاصل یک انحراف عامدانه در مسیر جانشینی پیامبر اسلام(ص) و حکومت دینی بود که نظام خلافت اسلامی را به سمت پادشاهی موروثی پیش می‌برد و به مرور زمان، آن را از عنصر دین و اعتقادات اسلامی خالی می‌کرد. بنابراین، در اینجا بیعت امام حسین (ع) با یزید نه تنها به سود و مصلحت اسلام و مسلمانان نبود بلکه به معنای چشم فروبستن آن حضرت(ع) بر خطر فروپاشی اسلام و میراث الهی پیامبر(ص) بود. لذا به همان اندازه که سکوت ۲۵ سالۀ امام علی(ع) و صلح امام حسن(ع) یک ضرورت تلقی می‌شود؛ قیام حسین بن علی(ع) و یاران ایشان ضرورتی مضاعف بود.
** خاندان امام، بویژه حضرت زینب(س) و حضرت سجاد(ع) چه تاثیری در جاودانگی واقعه عاشورا داشتند؟
نقش بازماندگان امام حسین(ع) بویژه حضرت زینب(س) و امام چهارم شیعیان در واقعه عاشورا را می توان از ۲ وجه مورد توجه قرار داد. وجه اول، واکنش اولیه این بزرگواران نسبت به واقعه و مواجهه با دستگاه تبلیغاتی دولت اموی بود که به دنبال ارائه قرائتی نادرست از رویداد کربلا بود. قرائتی که اهل بیت پیامبر اسلام(ص) را به عنوان قدرت‌طلب و طغیانگر بر خلیفۀ مشروع، در اذهان عمومی مسلمانان جلوه می‌داد و عمدۀ اتکای آنان نیز بر روایات جعلی و تفاسیر نادرست از آیات قرآن بود. اهل بیت امام حسین(ع) در جریان اسارت و انتقال از کوفه به شام سعی در شکستن این تصویرسازی جعلی از رویداد کربلا در اذهان مسلمانان داشتند. خطبه‌های غرایی که آن ۲ بزرگوار در کوفه و شام ایراد کردند، گواهی بر مسأله است.
اما وجه دوم فعالیت اهل بیت امام حسین(ع) که ناظر به آیندۀ تاریخ بشری و جریان شیعی بود؛ روایت درست رویداد کربلا برای آیندگان بود که در قدیمی‌ترین کتب تاریخی مربوط به این رویداد ثبت و ضبط شده است. لذا در نتیجه فعالیت اهل بیت آن حضرت، روایت ساختگی دستگاه تبلیغاتی امویان از عاشورا در تاریخ ماندگار نشد و به حاشیه رفت. در واقع، این صدای مظلومیت و حق‌طلبی امام(ع) و یارانش بود که در تاریخ طنین‌انداز شد و الهام‌بخش یک سلسله قیام‌هایی شد که در نهایت به سقوط دولت اموی منجر گردید.
** واقعه عاشورا چگونه توانست قرن‌ها در حافظه تاریخی ایرانیان باقی بماند و به بخشی از هویت ملی- مذهبی آنها تبدیل شود؟
ماجرای ورود تشیع به ایران و ماندگاری عاشورا به عنوان یک نقطه عطف و نماد دینی- مذهبی در ذهن ایرانیان، زائیده تجارب تاریخی ریز و درشتی است که در نتیجه آنها ایرانیان به اهل بیت پیامبر(ص) گرایش پیدا کردند. اولین این تجارب، دوران پنج ساله حکومت امام علی(ع) به مرکزیت شهر کوفه است که در جریان آن ایرانیان زیادی به طور مستقیم با قرائت درست علوی از دین اسلام آشنا شدند. عدالت و برابری دوران حکومت آن حضرت در برابر عرب‌گرایی اموی‌ها از علل اصلی تمایل ایرانیان به تشیع بود. به همین دلیل بود که در جریان قیام مختار که با شعار خونخواهی شهدای کربلا شکل گرفت، ایرانیان زیادی حضور داشتند که به گواهی برخی منابع معتبر تاریخی تعداد آنان نزدیک به ۲۰ هزار نفر بود. از این زمان به بعد و با شکل‌گیری سلسله‌ای از قیام‌های عدالت‌طلبانه با الهام‌گیری از واقعه کربلا در جغرافیای ایران و عراق بود که واقعه عاشورا در ذهن و زبان ایرانیان ماندگار شد.
البته در کنار این جریانات سیاسی ملهم از کربلا، یک جریان قوی‌تر به رهبری امامان بعدی شیعه – از امام سجاد(ع) تا امام حسن عسکری(ع) - و به دنبال آن، شمار زیادی از نایبان و علمای شیعی با تأکید بر فعالیت فرهنگی و زیربنایی، قرائت درست از اسلام و عاشورا را از طریق شبکه‌ای مخفی از داعیان در ذهن ایرانیان ماندگار کردند.
** در دنیای امروز و با توجه به شرایط ویژه ایران در روزهای اخیر، پیام عاشورا برای جامعه جهانی چه می‌تواند باشد؟
قواعد رویارویی سیاسی در تاریخ بشر همواره ثابت و تا حدود زیادی قابل پیش‌بینی است. در واقع، این تنها ابزار هستند که به مقتضای هر دوره تغییر می‌یابند. به عنوان مثال با تحقیق در ابعاد تاریخی صلح امام حسن(ع)، تمام مؤلفه‌های جنگ‌های امروزی از جنگ روانی و تبلیغات گرفته تا جاسوسی سیستماتیک و خیانت و انگیزش حس طمع و تلاش در توجیه افکار عمومی را می‌توان دید. پیروزی معاویه در مجموع این مؤلفه‌ها بود که سبب شد با کمترین خونریزی، صلحی را بر امام حسن(ع) تحمیل نماید.
دولت اموی در مواجهه با قیام حسینی نیز در همۀ این مؤلفه‌ها از دست بالا برخوردار بود، چون ابزار آن را در اختیار داشت. اینکه امام حسین(ع) با همۀ این شرایط یکسان، مانند برادرش حاضر به پذیرش صلح و بیعت با یزید نشد؛ به ۲ دلیل بود: نخست اینکه بیعت حسین(ع) نه تنها دیگر ضامن مصلحت اسلام و مسلمانان نبود بلکه سبب نابودی آن می‌شد و دیگر اینکه، دشمن با پشت پا زدن به تمام مفاد صلح با امام حسن(ع) ثابت کرده بود که به هیچ صلحی پایبند نیست و این وجه مشترک همه قدرت‌های استکباری در همه ادوار تاریخ است. پیام عاشورا به جامعه امروز جهانی، «ایستادگی» است و نتیجه آن، «پیروزی» یا «عزت ابدی» است. این پیام روشن تاریخ به آیندگان است که عقب نشستن در برابر ظلم، ضامن بقا و سربلندی هیچ ملتی نبوده است.
** اگر بخواهیم عاشورا را به نسل جوان معرفی کنیم، چه جنبه‌ای از آن را باید برجسته کرد؟
آنچه که امروز از عاشورا در جامعۀ ما روایت می‌شود، شرح مظلومیت خاندان پیامبر(ص) و شهادت مظلومانۀ ایشان است. هر چند، ذکر مصیبت این واقعه در روایات و احادیث توصیه شده و در جای خود ارزشمند است اما نباید تمام درک جوانان امروزی از عاشورا همین باشد. عاشورا به عنوان نماد رویارویی حق و باطل در همۀ ادوار تاریخ بشری است. در سایۀ این نماد است که مفهوم مهدویت نیز معنا پیدا می‌کند. بنابراین، در هر کجای تاریخ، مظلومی در مقابل ظالمی قد علم کرد و حقیقتی در برابر باطلی فریاد برآوَرد - فارغ از هر دین و هر مذهبی- آن روز عاشورا و آن سرزمین کربلا است.
منبع: ایرنا
** واقعه عاشورا را در بستر تحولات سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) چگونه تحلیل می‌کنید؟
پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) حوادث سیاسی جامعه مسلمانان را می‌توان در پرتو ۲ تفسیر متفاوت و بلکه متعارض از نوع حکومت اسلامی و ویژگی‌های امام و رهبر برحق جامعه اسلامی فهم نمود. تفسیر نخست قائل به دیدگاهی الهی در مورد جانشینی پیامبر(ص) بودند که بر اساس آن مسأله امامت جدای از عرف سیاسی جامعۀ عرب پیش از اسلام و یک امر انتصابی و الهی بود که خود پیامبر(ص) هم نقشی در این انتصاب نداشت بلکه امام به عنوان راهنمای الهی و مفسر اصلی شریعت اسلام به طور مستقیم از طرف خدا انتخاب می‌شد و پیامبر(ص) تنها مامور به ابلاغ آن بود. شیعیان معتقد بودند که این ابلاغ توسط پیامبر(ص) در روز غدیر خم اتفاق افتاده و تنها علی(ع) به عنوان امام و رهبر جامعه پس از آن حضرت مشروعیّت دارد.
در طرف مقابل، گروهی دیگر که بعدها به شورای حل و عقد معروف شدند، مسأله جانشینی را یک امر عرفی و انتخابی می‌دانستند که با نظر جمعی از صحابه بزرگ پیامبر(ص) (شورای حل و عقد) مشروعیت می‌یافت. این مهمترین اختلاف سیاسی جامعه اسلامی در نیم قرن اول هجری است که مبنای اصلی اختلاف میان شیعه و غیر شیعه در طول سالیانِ بعد است. بر همین اساس، ما در طول تاریخ اسلام شاهد دوگانه‌های علوی- عثمانی، علوی- اموی و ... هستیم. بنابراین، واقعۀ عاشورا و شهادت سومین امام شیعیان را نیز می‌توان در امتداد همین اختلاف بنیادین در مسأله امامت و رهبری جامعه بررسی و تحلیل نمود.
** چرا امام حسین(ع) بر خلاف امام حسن (ع) تصمیم به قیام علنی گرفت؟ آیا تفاوت در شرایط بود یا رویکرد؟
در دوره حسین بن علی(ع)، یزید بن معاویه حتی از چنین مشروعیت حداقلی و پذیرش عمومی برخوردار نبود. در واقع، انتخاب یزید به عنوان خلیفه- با وجود بسیاری دیگر از افراد شایسته- حاصل یک انحراف عامدانه در مسیر جانشینی پیامبر اسلام(ص) و حکومت دینی بود که نظام خلافت اسلامی را به سمت پادشاهی موروثی پیش می‌برد و به مرور زمان، آن را از عنصر دین و اعتقادات اسلامی خالی می‌کرد. بنابراین، در اینجا بیعت امام حسین (ع) با یزید نه تنها به سود و مصلحت اسلام و مسلمانان نبود بلکه به معنای چشم فروبستن آن حضرت(ع) بر خطر فروپاشی اسلام و میراث الهی پیامبر(ص) بود. لذا به همان اندازه که سکوت ۲۵ سالۀ امام علی(ع) و صلح امام حسن(ع) یک ضرورت تلقی می‌شود؛ قیام حسین بن علی(ع) و یاران ایشان ضرورتی مضاعف بود.
** خاندان امام، بویژه حضرت زینب(س) و حضرت سجاد(ع) چه تاثیری در جاودانگی واقعه عاشورا داشتند؟
نقش بازماندگان امام حسین(ع) بویژه حضرت زینب(س) و امام چهارم شیعیان در واقعه عاشورا را می توان از ۲ وجه مورد توجه قرار داد. وجه اول، واکنش اولیه این بزرگواران نسبت به واقعه و مواجهه با دستگاه تبلیغاتی دولت اموی بود که به دنبال ارائه قرائتی نادرست از رویداد کربلا بود. قرائتی که اهل بیت پیامبر اسلام(ص) را به عنوان قدرت‌طلب و طغیانگر بر خلیفۀ مشروع، در اذهان عمومی مسلمانان جلوه می‌داد و عمدۀ اتکای آنان نیز بر روایات جعلی و تفاسیر نادرست از آیات قرآن بود. اهل بیت امام حسین(ع) در جریان اسارت و انتقال از کوفه به شام سعی در شکستن این تصویرسازی جعلی از رویداد کربلا در اذهان مسلمانان داشتند. خطبه‌های غرایی که آن ۲ بزرگوار در کوفه و شام ایراد کردند، گواهی بر مسأله است.
اما وجه دوم فعالیت اهل بیت امام حسین(ع) که ناظر به آیندۀ تاریخ بشری و جریان شیعی بود؛ روایت درست رویداد کربلا برای آیندگان بود که در قدیمی‌ترین کتب تاریخی مربوط به این رویداد ثبت و ضبط شده است. لذا در نتیجه فعالیت اهل بیت آن حضرت، روایت ساختگی دستگاه تبلیغاتی امویان از عاشورا در تاریخ ماندگار نشد و به حاشیه رفت. در واقع، این صدای مظلومیت و حق‌طلبی امام(ع) و یارانش بود که در تاریخ طنین‌انداز شد و الهام‌بخش یک سلسله قیام‌هایی شد که در نهایت به سقوط دولت اموی منجر گردید.
** واقعه عاشورا چگونه توانست قرن‌ها در حافظه تاریخی ایرانیان باقی بماند و به بخشی از هویت ملی- مذهبی آنها تبدیل شود؟
ماجرای ورود تشیع به ایران و ماندگاری عاشورا به عنوان یک نقطه عطف و نماد دینی- مذهبی در ذهن ایرانیان، زائیده تجارب تاریخی ریز و درشتی است که در نتیجه آنها ایرانیان به اهل بیت پیامبر(ص) گرایش پیدا کردند. اولین این تجارب، دوران پنج ساله حکومت امام علی(ع) به مرکزیت شهر کوفه است که در جریان آن ایرانیان زیادی به طور مستقیم با قرائت درست علوی از دین اسلام آشنا شدند. عدالت و برابری دوران حکومت آن حضرت در برابر عرب‌گرایی اموی‌ها از علل اصلی تمایل ایرانیان به تشیع بود. به همین دلیل بود که در جریان قیام مختار که با شعار خونخواهی شهدای کربلا شکل گرفت، ایرانیان زیادی حضور داشتند که به گواهی برخی منابع معتبر تاریخی تعداد آنان نزدیک به ۲۰ هزار نفر بود. از این زمان به بعد و با شکل‌گیری سلسله‌ای از قیام‌های عدالت‌طلبانه با الهام‌گیری از واقعه کربلا در جغرافیای ایران و عراق بود که واقعه عاشورا در ذهن و زبان ایرانیان ماندگار شد.
البته در کنار این جریانات سیاسی ملهم از کربلا، یک جریان قوی‌تر به رهبری امامان بعدی شیعه – از امام سجاد(ع) تا امام حسن عسکری(ع) - و به دنبال آن، شمار زیادی از نایبان و علمای شیعی با تأکید بر فعالیت فرهنگی و زیربنایی، قرائت درست از اسلام و عاشورا را از طریق شبکه‌ای مخفی از داعیان در ذهن ایرانیان ماندگار کردند.
** در دنیای امروز و با توجه به شرایط ویژه ایران در روزهای اخیر، پیام عاشورا برای جامعه جهانی چه می‌تواند باشد؟
قواعد رویارویی سیاسی در تاریخ بشر همواره ثابت و تا حدود زیادی قابل پیش‌بینی است. در واقع، این تنها ابزار هستند که به مقتضای هر دوره تغییر می‌یابند. به عنوان مثال با تحقیق در ابعاد تاریخی صلح امام حسن(ع)، تمام مؤلفه‌های جنگ‌های امروزی از جنگ روانی و تبلیغات گرفته تا جاسوسی سیستماتیک و خیانت و انگیزش حس طمع و تلاش در توجیه افکار عمومی را می‌توان دید. پیروزی معاویه در مجموع این مؤلفه‌ها بود که سبب شد با کمترین خونریزی، صلحی را بر امام حسن(ع) تحمیل نماید.
دولت اموی در مواجهه با قیام حسینی نیز در همۀ این مؤلفه‌ها از دست بالا برخوردار بود، چون ابزار آن را در اختیار داشت. اینکه امام حسین(ع) با همۀ این شرایط یکسان، مانند برادرش حاضر به پذیرش صلح و بیعت با یزید نشد؛ به ۲ دلیل بود: نخست اینکه بیعت حسین(ع) نه تنها دیگر ضامن مصلحت اسلام و مسلمانان نبود بلکه سبب نابودی آن می‌شد و دیگر اینکه، دشمن با پشت پا زدن به تمام مفاد صلح با امام حسن(ع) ثابت کرده بود که به هیچ صلحی پایبند نیست و این وجه مشترک همه قدرت‌های استکباری در همه ادوار تاریخ است. پیام عاشورا به جامعه امروز جهانی، «ایستادگی» است و نتیجه آن، «پیروزی» یا «عزت ابدی» است. این پیام روشن تاریخ به آیندگان است که عقب نشستن در برابر ظلم، ضامن بقا و سربلندی هیچ ملتی نبوده است.
** اگر بخواهیم عاشورا را به نسل جوان معرفی کنیم، چه جنبه‌ای از آن را باید برجسته کرد؟
آنچه که امروز از عاشورا در جامعۀ ما روایت می‌شود، شرح مظلومیت خاندان پیامبر(ص) و شهادت مظلومانۀ ایشان است. هر چند، ذکر مصیبت این واقعه در روایات و احادیث توصیه شده و در جای خود ارزشمند است اما نباید تمام درک جوانان امروزی از عاشورا همین باشد. عاشورا به عنوان نماد رویارویی حق و باطل در همۀ ادوار تاریخ بشری است. در سایۀ این نماد است که مفهوم مهدویت نیز معنا پیدا می‌کند. بنابراین، در هر کجای تاریخ، مظلومی در مقابل ظالمی قد علم کرد و حقیقتی در برابر باطلی فریاد برآوَرد - فارغ از هر دین و هر مذهبی- آن روز عاشورا و آن سرزمین کربلا است.
منبع: ایرنا
