تفاوت روش حدیث‌نگاری دوران امام رضا(ع) با سایر امامان
به گزارش پایگاه خبری رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی غلامعلی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، در پاسخ به این سوال که چگونه شرایط سیاسی و اجتماعی دوران امام رضا(ع) بر گسترش علم حدیث تأثیر گذاشت، بیان کرد: حاکمیت هارون و مأمون در ۲۰ ساله دوره امامت امام رضا علیه‌السلام اثرگذار در کمیت و کیفیت احادیث صادره از امام رضا(ع) بوده است.
وی افزود: ۱۰ ساله اول که هارون حاکم بود، دوره خفقان شدید بود. به علاوه مسئله سیاسی، فتنه واقفه یعنی کسانی که توقف کردند به امامت امام کاظم(ع) و گفتند که بعد از امام کاظم(ع)، دیگر امامی وجود ندارد. این دوره ۱۰ ساله اول امامت امام رضا(ع) که تا حدود سال ۱۹۳ هجری قمری است، به نوعی مراجعه به امام رضا کمتر است.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ضمن بیان تاثیرات «واقفه» بیان کرد: واقفه در ایجاد انحراف در جامعه شیعی، تا حدودی موفق شد و جامعه را از وجود امام رضا(ع) محروم کرده بود. همچنین حاکمیت هارون‌الرشید و جریانات خاندان برمکی، سبب شده بود تا مراجعات به امام رضا(ع) کمتر و همچنین صدور حدیث هم کمتر شود.
وی ادامه داد: اما بعد از مرگ هارون و سرکار آمدن مامون، در ابتدا آن درگیری حاکمیتی که بین دو برادر بود، در ارتباط شیعیان با امام رضا(ع) اثرگذار بود و بهبود یافته بود اما به حد مطلوب خود نرسیده بود. تا اینکه در ۳ سال آخر، امام رضا(ع) به خراسان مهاجرت کردند و پس از آن بحث ولایتعهدی ایشان مطرح شد، موثر بود به جهت اینکه امام(ع) در بدنه حکومت قرار گرفت و شیعه و سنی به راحتی به ایشان مراجعه کرده و اخذ حدیث می‌کردند.
غلامعلی با اشاره به اوج زمان مراجعات به امام رضا(ع)، تصریح کرد: اوج این مراجعه را در ورود امام رضا(ع) به نیشابور می‌بینیم و آن حدیث معروف «سلسله‌الذهب» که بنابر گزارش ابن حجر از علمای برجسته اهل‌سنت، ۲۰هزار نفر قلم به دست، آن را نوشتند.
وی همچنین در پاسخ به این پرسش که چه تفاوت‌هایی میان روش حدیث‌نگاری امام رضا(ع) و سایر امامان وجود دارد، تصریح کرد: بهتر است بگوییم حدیث‌نگاری در عصر امام رضا(ع)، نه حدیث‌نگاری از ناحیه امام رضا(ع) چگونه بوده است. در این دوره که اواخر سده دوم است، از نظر جایگاه علمی شیعه به یک وضعیت خوبی رسیدند و احادیث متعددی را از امامان پيشين مثل امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در کتابچه‌های موضوعی خودشان تألیف کرده بودند و به صورت کتب کوچک با اسامی خاص، به عنوان مثال کتاب زهد، کتاب‌الحج، کتاب‌الصلوة و امثالهم، منتشر می‌کردند.
شاگردان امام رضا(ع) و انقلابی در شیوه حدیث‌نگاری
وی ادامه داد: اما در دوران امام رضا(ع) یک اتفاق شگرفی رخ داد و آن هم این بود که شاگردان امام رضا(ع) کتاب‌های جامعی را تألیف کردند. کتاب جامع یعنی کتابی که موضوعات متعدد فقهی را دربرداشت. این کار بزرگی بود و در حالی که بود که تا پیش از آن، تک‌نگاری وجود داشت یعنی حول محور یک موضوع تألیف انجام می‌شد. اما ما شاگردان امام را می‌بینیم مانند یونس‌بن عبدالرحمن و حسن‌بن سعید و حسین بن سعید که کتاب‌هایی در موضوعات مختلف تألیف کردند.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، ضمن بیان نحوه کار شاگردان امام رضا(ع)، بیان کرد: برخی از آن‌ها تا ۳۰ موضوع حدیثی را در کنار هم قرار دادند و ذیل آن احادیث متعددی را تألیف کردند. از این حیث، حدیث‌نگاری در عصر امام رضا دارای یک رشد جدی است و حدود یک یا دو قرن بعد، حدیث‌نگاران بزرگ ما مانند مرحوم کلینی، در کتاب الکافی، همان روش شاگردان امام رضا را در پیش گرفتند.
مناظرات مأمون؛ آزمونی برای اثبات عصمت علمی امام رضا(ع)
وی در پاسخ این سوال که نقش مناظرات امام رضا(ع) در تثبیت جایگاه حدیث در میان مسلمانان چه بود، اظهار کرد: یک اتفاق مبارکی که در زمان امام رضا(ع) رخ داد ، مناظراتی بود که به همت برخی متکلمین پیش آمده بود. در آن دوران پرآشوب، پیش از عصر تابناک امام رضا(ع)، حتی در زمان هارون الرشید، شاهد برهه‌ای بودیم که دوران شکوفایی متکلمان و اندیشمندان شیعه و سنی بود. دورانی که مباحثات و مناظرات در بغداد به اوج خود رسید. درِ برخی خانه‌ها همیشه گشوده بود، محفل‌هایی که در آن عالمان گرد هم می‌آمدند تا در فضایی از آزاداندیشی و جویای حقیقت، سخن بگویند و قلم بزنند.
غلامعلی افزود: در میان ۳۷ خلیفه عباسی، روایت‌ها حکایت از آن دارند که یکی از برجسته‌ترین آنان از لحاظ علمی و دانش‌دوستی، با نگاهی متفاوت به مباحث دینی و علمی، در خراسان مناظراتی را پایه‌گذاری کرد. مناظراتی که هدفی دوگانه داشت؛ از یک سو، عرصه‌ای برای تبادل اندیشه و از سوی دیگر، تلاشی نهان برای به چالش کشیدن مقام علمی و جایگاه الهی امام رضا(ع).
وی بیان کرد: لیکن، تقدیر آن گونه رقم خورد که نه تنها این مناظرات شکوه دانشی امام را به تزلزل نکشاند، بلکه چونان نوری بر تاریک‌خانه اندیشه‌ها تابید و منزلت بی‌بدیل امام را بر همگان اثبات کرد.
غلامعلی در پاسخ به این سؤال که چه منابعی بیشترین احادیث امام رضا(ع) را ثبت کرده‌اند و چه تأثیری بر فقه و کلام شیعه داشته‌اند، اضافه کرد: آنچه از این جلسات و گفتگوهای سرشار از حکمت و دانش بر جای مانده، در آثار گران‌سنگی چون «احتجاج» طبرسی ثبت شده است. این متون، گواهی روشن‌اند بر اراده و تلاش بی‌وقفه امام رضا(ع) در نشر و گسترش معارف توحیدی، آموزه‌های ولایی شیعه و گنجینه‌های ناب اهل بیت(ع).
وی ضمن بیان تاثیر مناظرات در زمان امام رضا(ع) گفت: از خلال همین مناظرات، نه تنها اندیشه امام آشکارتر شد، بلکه پرده از بسیاری از ناگفته‌های معارف الهی برداشته شد. دانشی که همچون چراغی، مسیر حق‌جویان را در گذر تاریخ روشن نگاه داشته است. نکته قابل توجه این است که در دوره‌های قبل و بعد از امام رضا، از جهت کمی و کیفی بدین شکل مناظرات نداشتیم.
امامت و توحید در کلام امام رضا(ع)
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در پاسخ به این سؤال که امام رضا(ع) چگونه توانستند احادیث مربوط به امامت را در میان مسلمانان گسترش دهند، بیان کرد: مباحث اعتقادی در جامعه دوره امام رضا(ع) نسبت به دوره‌های قبلی نمود بیشتری داشت و امام هم درباره موضوعات اعتقادی و کلامی مطالب متعددی را بیان کردند. به عنوان مثال در مسئله توحید، بحث رویت خدا که خداوند قابل دیدن هست یا نه، قضا و قدر و مسائلی از این قبیل مطرح بود و در خصوص تمام موارد چندگانه توحیدی از امام رضا روایت داریم.
وی افزود: در بحث نبوت هم در معرفی انبیا الهی، پیراستن انبیا از خطا و گناه که یک باور امامیه بوده را می‌توانیم در این دوره شاهد باشیم. همچنین از بیان نورانی امام رضا نکاتی درباره امامت نیز بیان می‌شد.
غلامعلی با بیان مصداقی گفت: پهنه حقیقت و روشنگری، آنچه در مباحث توحیدی حائز اهمیت است، دقیق‌ترین تبیین از ذات بی‌کران الهی است. امام رضا(ع)، در موارد متعدد، به‌ویژه در موضوع «رویت»، روشنگری‌های ژرفی ارائه کردند.
وی ادامه داد: نمونه‌ای روشن از این آموزه‌ها را می‌توان در پاسخ ایشان به نامه محمد بن عبید مشاهده کرد. وی از امام پرسید: «مقوله رویت خداوند، که برخی از عالمان مذاهب غیرامامیه بر آن تأکید دارند، چگونه قابل تحلیل است؟» امام، با دقت و ظرافتی کم‌نظیر، پاسخ نوشتند: «دیدن خداوند با چشم سر امری محال است و در نهایت بیان داشتند: «إن الله عزوجل لا یُری بالعین»؛ این عبارت در حقیقت بیانی دقیق از تنزیه الهی است، که هرگونه تصور جسمانی را از ذات باری‌تعالی نفی می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، اقدام دیگر امام رضا(ع) را تبیین معارف امامت دانست و گفت: در کنار تبیین ظریف توحید، امام رضا(ع) در حوزه امامت نیز رسالتی خطیر بر دوش داشتند. آغاز دوران امامت ایشان، همزمان با فتنه واقفه بود؛ گروهی که در پذیرش امامت امام رضا(ع) تردید کرده و همچنان بر امامت امام کاظم(ع) پای فشردند و بر غیبت آن حضرت باور آوردند. این انحراف فکری، امام رضا(ع) را بر آن داشت تا امامت را آشکارتر بیان کنند و پرده از حقیقت این مقام الهی بردارند.
وی بیان کرد: روایات متعددی در باب امامت از حضرت امام رضا(ع) به یادگار مانده است. جلساتی که در مسجد دار معاویه شهر مدینه برگزار می‌شد و شب‌های روشنگری‌ای که امام، در فضای مسجد جامع مرو، معارف امامت را بر مشتاقان عرضه می‌کردند.
غلامعلی ضمن بیان مثالی گفت: عبدالعزیز بن مسلم روایت می‌کند: «در روزهای جمعه، ما در مسجد جامع مرو گردهم می‌آمدیم و امام رضا علیه السلام درباره‌ی جایگاه امامت سخن می‌گفتند.» شمار روایات مربوط به امامت از امام رضا علیه السلام به ۴۹۲ روایت می‌رسد. یعنی نزدیک به ۵۰۰ روایت که در کتاب «مسند امام رضا»، به گردآوری مرحوم عزیزاللهی، در حدود ۳۵۵ صفحه تدوین شده است.
وی در پایان با تاکید بر بیان محاسن کلام اهل بیت(ع) ابراز کرد: این میراث جاودانه، سند روشنی است بر جایگاه علمی امام رضا(ع)، که در طول تاریخ، راه هدایت حقیقت هموار ساخته است. ما خداوند را سپاس می‌گوییم که پیرو آن امام همام هستیم؛ همان‌که خود فرمود: «اگر محاسن کلام ما را برای مردمان بیان کنید، هر آینه خواهید دید که آنان از ما پیروی خواهند کرد.»
منبع: خبرگزاری قرآنی
