در میزگرد سوغات تشریح شد:
پیوند میان هویت سوغات مشهد با امام رضا(ع)
به گزارش رضوی، با توجه به اهمیت سوغات در معرفی فرهنگ و اقتصاد هر منطقه، میزگردی با حضور جمعی از مسئولان و فعالان این حوزه با هدف بررسی وضعیت فعلی صنعت سوغات و تبیین راهکارهای توسعه آن، برگزار شد. در این میزگرد مباحث مختلفی چون واکاوای هویت سوغات شهر مشهد، گردش‌های مالی مرتبط، سهم صنایع دستی در سبد سوغات، زنجیره تأمین، بازاریابی و شبکه‌سازی فروش کالاهای ایرانی، سیاست‌گذاری‌های دولت و نقش بخش خصوصی در این حوزه و... مطرح شد.
سوغات در بستر سفر، ناظر به غیر است
آرش قهرمان، عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی در ابتدای این میزگرد اظهار کرد: بحث سوغات از منظر فرهنگی اجتماعی، مقداری متفاوت با بحث اقتصادی این حوزه است، چراکه اساساً سوغات در بستر سفر، ناظر به غیر است. به این معنا که شما در بازگشت از سفر برای آن بخش از جامعه که از سفر بازمانده‌اند، رهیادی از سفر تهیه می‌کنید و این یکی از مفاهیمی است که چون معمولاً در سنجش قرار نمی‌گیرد، یک خلط معنایی هم به‌وجود می‌آورد.
وی ادامه داد: در سنجش‌ها گاهی اوقات هر چیزی را که زائر یا گردشگر در مقصد خرید می‌کند، «سوغات» می‌نامند. مثلاً اگر گردشگر از یکی از برندهای چرم شهر مشهد یک کیف خرید کند آن را هم سوغات در نظر می‌گیرند در حالی که این کیف به لحاظ فرهنگی ناظر به غیر نیست، ولی چون به‌عنوان یک خرید و کنش اقتصادی، بازار مقصد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، آن را سوغات می‌نامند و این موضوع به تفاوت میان معنای فرهنگی و معنای اجتماعی سوغات اشاره دارد. سوغات در طول تاریخ یک کارکرد اجتماعی ـ فرهنگی داشته است، چراکه همیشه سفر حسی از نابرابری، بین کسی که تمکن مالی دارد و به سفر می‌رود و آن کسی که نمی‌تواند برود، ایجاد می‌کند و این حس با آن سوغاتی که فرد در بازگشت از سفر با خود می‌آورد و آن حس خوشایند را در شخص بازمانده از سفر ایجاد می‌کند، ترمیم پیدا می‌کند.
الزام اجتماعی برای خرید سوغات تابع زمان سفر است
قهرمان گفت: گاهی ما با یک دید ایستا به مشکلاتی که در فرآیند تولید، توزیع، برندینگ و امثال این‌ها در سوغات است می‌پردازیم و گاهی نگاه ما به سوغات در بستر سفر است، یعنی به‌مثابه یک ساب‌سیستم که سیستم کل آن، سفر و گردشگری است و قاعدتاً تحت‌تأثیر یک پلتفرم و بستر عام قرار می‌گیرد. به این معنا که در بستر مورد بحث ما، روندهای فرهنگی که سفر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، سوغات را هم دستخوش تغییر می‌کند. برای مثال الزام اجتماعی برای خرید سوغات، تابع زمان سفر است یعنی سفر طولانی‌تر، الزام اجتماعی برای خرید سوغات را بیشتر می‌کند و سفر کوتاه‌تر آن را کم‌تر می‌کند.
وی افزود: یکی از روندهای دیگری که سوغات را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد در واقع معنای سفر است. هر چقدر که ما سفر را فردگرایانه‌تر تفسیر کنیم و بپذیریم که یکی از روندهای فرهنگی کشور ما این است که سفر ابزاری برای لذت بیشتر است، آن‌وقت در این چارچوب، سهم غیر، تنزل پیدا می‌کند و هر قدر که غیر، سهمش تنزل پیدا کند، سهم سوغات کم‌تر می‌شود. روند مؤثر بعدی، وضعیت اقتصادی جامعه است. هر چقدر که رکود و تورم در وضعیت اقتصادی جامعه حاکم باشد، سهم سفر در سبد مصرف خانوار کاهش پیدا می‌کند و در ادامه از اولین ردیف‌هایی که آسیب می‌بیند، سوغات است، چراکه یک بخشی‌هایی از زنجیره سفر که مرتبط و ناظر بر سبک زندگی افراد است، مانند اقامت، حمل و نقل و خوراک به‌راحتی تغییر نمی‌کند، اما سوغات راحت‌تر تحت‌تأثیر و تغییر قرار می‌گیرد.
عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به اهمیت در دسترس بودن سوغات بیان کرد: شبکه توزیع کالا به‌گونه‌ای تنظیم شده است که خاص بودن سوغات به‌مثابه کالایی که اینجا است و جای دیگری نیست، پیامدهای کاهنده‌ای بر خرید گردشگر در مقصد دارد. نکته بعد هم ناظر به نحوه گذران اوقات فراغت گردشگر در مقصد گردشگری است. هر قدر گردشگردی ما تجربه‌گراتر شود، یعنی تلقی گردشگر این باشد که باید در مقصد گردشگری ویژگی‌هایی را تجربه کند و لذت‌هایی را ببرد و گردشگری را بر مبنای تجربیاتی از این دست، معنا کند و اصالت ببخشد، سهم بخش‌های دیگر قاعدتاً به شکل متعارف کاهش پیدا می‌کند که سوغات هم نمونه‌ای از آن است. این روندها، روندهای آلارم‌دهنده‌ای است که انعکاس تنزل مصرف سوغات را در مقاصد گردشگرپذیر دارد.
سفر اولی و استطاعت مالی از عوامل مهم در خرید سوغات
مژگان ثابت‌تیموری، رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز در ادامه این میزگرد اظهار کرد: هدف‌گذاری ما در بررسی‌هایی که از سال‌ها قبل در کمیسیون انجام دادیم و براساس آن برنامه‌ای را در قالب همایش سوغات ویژه خراسان رضوی در سال ۹۶ برگزار کردیم، این بود که «بسته سوغات» تعریف کنیم. در آن زمان ما هم به تأثیر فردی یا گروهی بودن سفر فکر کردیم؛ با این فرض که آیا فرد، تنها سفر می‌کند، سفر اولی است، آیا استطاعت مالی دارد و سطح خرید سوغات برای او تا چه حدی است، چه سنی دارد و از کدام مبدأ وارد مشهد می‌شود. یعنی از لحاظ فرهنگی هم بررسی کردیم که بسته سوغات را متناسب با گروه‌های مختلف به‌ویژه اینکه سفر اولی باشند یا خیر، انتخاب کنیم.
بهره‌گیری از صنایع دستی در بسته سوغات
وی افزود: در این زمینه بحث استطاعت مالی بسیار مهم است. برای مثال این را می‌توانیم در کسانی ببینیم که برای بار اول و یا فقط برای یک بار به مشهد ورود پیدا می‌کنند. آن‌ها برای این سفر از مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی مالی کرده‌اند و در بازگشت، خیلی دست‌پر‌تر از کسانی بازمی‌گردند که تعداد سفرشان بیشتر بوده و یا از لحاظ فرهنگی، ویژگی زیارتی بودن این سفر را در ذهن نداشته‌اند. این مورد، نتیجه برآوردهایی است که از نظر اقتصادی در اتاق بازرگانی، توسط مرکز پژوهش‌ها انجام شده است. ما مجموعه‌هایی داریم که روی مسائل مربوط به حوزه سوغات زیارت و آن دسته از تولیدات استان که قابلیت سوغات شدن را دارند، کار می‌کنیم.
ثابت‌تیموری با اشاره به اینکه به کمیسیون گردشگری برچسب صنایع دستی هم اضافه شده است، بیان کرد: عملاً هدف از این کار این بوده است که آن بخش از صنایع دستی که می‌تواند به‌عنوان سوغات ارائه شود، در بسته سفر قرار گیرد و منظور ما هر محصولی است که به‌عنوان سوغات قابل ارائه و خریداری باشد و یا به‌عنوان سوغات قابل صادرات، پتانسیل‌هایی داشته باشد. چه خوراکی و چه غیرخوراکی، از بافته‌های داری گرفته تا صنایع مرتبط با سنگ، چرم، منسوجات و موارد دیگر.
سوغات مشهد با حضرت رضا(ع) گره نخورده است
امیرمهدی حکیمی، مدیر مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی در ادامه این گفت‌وگو گفت: ما از سوغات در سرزمینی صحبت می‌کنیم که به نام مشهدالرضا(ع) است. بسیاری از شهرهای مهم دنیا که المان خاص خود را دارند، سوغات به هویت‌شان گره خورده و کسانی که به آن مقاصد سفر می‌کنند، یادگاری از آن شهر برای بقیه می‌برند. مشهد نیز هویت خود را از وجود نازنین حضرت رضا(ع) دارد و با مسئله زیارت حضرت، شهر شکل پیدا می‌کند، اما متأسفانه این شهر سوغاتی ندارد که با حضرت رضا(ع) گره بخورد و این نقطه ضعف سوغات در این شهر است.
وی ادامه داد: اگر بپرسید سوغات مشهد چیست، اولین چیزی که به ذهن می‌آید، زرشک، زعفران و نبات است و کدامیک از این‌ها به هویت این شهر ربط دارد؟ این بی‌هویتی شهر، باعث شده که بر سوغات آن هم تأثیر بگذارد. نکته مهم دیگر این است که ما در مشهد، گردشگر به معنای گردشگری نداریم، ما زائر داریم؛.آدم‌ها به عشق زیارت به این شهر می‌آیند. در مسئله زیارت در فرهنگ دینی ما اشاراتی به سوغات و یادگاری از سفر هم شده است که معنای دینی به آن می‌بخشد و اگر بخواهد تحولی در سوغات این شهر رخ دهد باید در ماهیت سوغات شهر، تغییری ایجاد شود.
حکیمی افزود: در مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، محصولاتی را که به هویت شهری مشهد ربط پیدا می‌کند، به سوغات این شهر اضافه و توجه ویژه‌ای به آن‌ها داشته‌ایم. مشهد شهری است که بزرگ‌ترین گنجینه هنری جهان اسلام را در خود دارد. در مکتب هنر رضوی مدت‌هاست که روی این موضوع کار می‌کنیم. تنها جایی که زیباترین و فاخر‌ترین آثار هنری را می‌بینید که به‌طور مستمر و در حدود ۹۰۰ سال جریان تولیدشان ادامه داشته، حرم رضوی است. در حقیقت از یک منبع الهام قوی در مشهد برخوردار هستیم، گنجینه هنری بی‌مانند که می‌توان از آن ایده‌های زیادی گرفت، در صنایع مختلف از آن استفاده کرد و آن را به سوغات زیارت تبدیل کرد.
سوغات در مشهد هیچ‌گاه هویت اصلی خود را پیدا نکرده است
وی با اشاره به اهمیت گنجینه‌های هنری حرم مطهر رضوی در این زمینه بیان کرد: استفاده مناسب از این ظرفیت می‌تواند سوغات زیارت را به‌طور کلی متحول کند، هم در بحث اقتصادی، هم در طراحی و هم در اینکه این سوغات، یادی را به‌عنوان هدیه زیارت تداعی کند. این نکته دقیقاً تفاوت سوغات مشهد با مراکز دیگر کشور است که سوغات را به معنا متصل می‌کند و به شکل مرسوم به سوغات مشهد نگاه نمی‌شود. معتقدم که سوغات در مشهد هویت اصلی خود را پیدا نکرده است و تا به این هویت متصل نشود، همچنان دچار آسیب‌های زیادی خواهد بود.
حکیمی یادآور شد: گاهی یک مورد متبرک مانند «تربت» به مردم فروخته می‌شود که مشخصاً جایگاه ویژه‌ای ندارد، اما گاهی آن را تبدیل به یک اثر هنری می‌کنیم و فرآورده دیگری را در اختیار مردم قرار می‌دهیم که این اتفاق ارزش و جایگاه خاص خود را دارد. امتداد اجتماعی زیارت می‌تواند مردم را از جای جای ایران به یکدیگر متصل کند که این مورد در سوغات مشهد هم می‌تواند رخ دهد، اما در حال حاضر سوغاتی که مشخصاً به مشهد ربط پیدا می‌کند، الزاما سوغات متبرک نیست.
وی افزود: در سوغات این شهر نماد مشخصی از گنبد و گلدسته، پنجره فولاد، سقاخانه و یا نقاره‌خانه و امثال آن نداریم. از بطن این نمادها، نقش‌های بی‌مانند و گنجینه‌های موجود در حرم، می‌توان هزاران اثر هنری دیگر تولید کرد که انسان‌ها را یاد حضرت رضا(ع) و این شهر مقدس بیندازد و این همان معنای سوغات زیارت است. این چرخه می‌تواند سوغات زیارت، حتی صنایع دستی ایران را جا‌به‌جا کند و تغییر جدی دهد. مورد مهم دیگر که باید به آن توجه شود، بهره‌وری وقف و نذر است. برای مثال اگر گل‌های اهدایی به حرم مقدس بعد از استفاده، تبدیل به یک محصول جذاب دیگر شود که افراد آن را خریداری کنند و هزینه آن دوباره به حرم رضوی بازگردد، هم فرد اهداکننده خوشحال‌تر می‌شود و هم خریدار، یک سوغات زیارتی با بهره‌وری جدید خریداری کرده است.
مشهد؛ در دوگانه میان گردشگری تجاری و گردشگری زیارت
سعید خدیوی، معاون فرهنگی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی در ادامه این میزگرد اظهار کرد: علاوه بر اهمیت شهر مشهد به‌عنوان یک مرکز زیارتی، در سیر تاریخی و محدوده جغرافیایی این شهر هم نکته‌ای مغفول مانده است که باید آن را نیز در نظر گرفت و آن، مسیر تبادلات و تجارتی بوده که از قرن‌ها پیش در آن شکل گرفته است. به نظر می‌رسد در طول تاریخ و به فراخور اتفاقات مختلف و گسترش شهر، مجموعه‌ای از بازارها حول حرم مطهر رضوی شکل گرفته و افراد زیادی حتی از شهرهای دیگر برای ارائه محصولات خود و یا خرید از محصولات مشهد در کنار زیارت، به این شهر می‌آمده‌اند، پس بخشی از کارکرد این شهر از همان زمان، تجاری شده است. این مسئله رفته رفته باعث شده که مشهد در دوگانه‌ای بین گردشگری تجاری و گردشگری زیارت، بروز و ظهور داشته باشد.
وی گفت: در مشهد، در بیشتر ایام سال به غیر از بازه عید نوروز که در آن تا حدودی زعفران و نبات، به‌عنوان سوغات مطرح است، کالایی که مردم از این شهر با خود می‌برده‌اند پوشاک بوده است و این موضوع به یک معنا به تداخل همیشگی کارکرد گردشگری خریدمحور و زیارتی در مشهد اشاره دارد. یکی از موارد قابل توجه دیگر در حوزه خرید در مجموعه‌های قدسی، دوگانه بین امر قدسی و امر عرفی یعنی کالایی شدن زیارت است که نیازمند مراقبت بیشتر است. یعنی تبدیل یک سری از المان‌ها به سوغات، اگرچه می‌تواند شامل منافعی نیز شود، اما همچنین می‌تواند زیان‌هایی نیز به دنبال داشته باشد.
معاون فرهنگی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: برای مثال یک سری از کالاها مانند تربت کربلا، برای زائر مقدس است که اگر تبدیل به کالاهای قابل خرید و فروش شود، حس قدسی خود را از دست می‌دهد و این می‌تواند مضرات زیادی داشته باشد. اگرچه ورود به این حوزه بسیار مهم و جذاب است، اما از جهتی حساسیت آن بالا است و باید دقت شود که خود امر زیارت، تبدیل به کالای مصرفی نشود. مسئله طراحی سوغات زیارتی هم بسیار ارزشمند است، چراکه ما با خریدارانی مواجه هستیم که نیازهای جدیدی دارند، اما مرز ورود به این حوزه بسیار ظریف و حساس است.
منبع: ایکنا
سوغات در بستر سفر، ناظر به غیر است
آرش قهرمان، عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی در ابتدای این میزگرد اظهار کرد: بحث سوغات از منظر فرهنگی اجتماعی، مقداری متفاوت با بحث اقتصادی این حوزه است، چراکه اساساً سوغات در بستر سفر، ناظر به غیر است. به این معنا که شما در بازگشت از سفر برای آن بخش از جامعه که از سفر بازمانده‌اند، رهیادی از سفر تهیه می‌کنید و این یکی از مفاهیمی است که چون معمولاً در سنجش قرار نمی‌گیرد، یک خلط معنایی هم به‌وجود می‌آورد.
وی ادامه داد: در سنجش‌ها گاهی اوقات هر چیزی را که زائر یا گردشگر در مقصد خرید می‌کند، «سوغات» می‌نامند. مثلاً اگر گردشگر از یکی از برندهای چرم شهر مشهد یک کیف خرید کند آن را هم سوغات در نظر می‌گیرند در حالی که این کیف به لحاظ فرهنگی ناظر به غیر نیست، ولی چون به‌عنوان یک خرید و کنش اقتصادی، بازار مقصد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، آن را سوغات می‌نامند و این موضوع به تفاوت میان معنای فرهنگی و معنای اجتماعی سوغات اشاره دارد. سوغات در طول تاریخ یک کارکرد اجتماعی ـ فرهنگی داشته است، چراکه همیشه سفر حسی از نابرابری، بین کسی که تمکن مالی دارد و به سفر می‌رود و آن کسی که نمی‌تواند برود، ایجاد می‌کند و این حس با آن سوغاتی که فرد در بازگشت از سفر با خود می‌آورد و آن حس خوشایند را در شخص بازمانده از سفر ایجاد می‌کند، ترمیم پیدا می‌کند.
الزام اجتماعی برای خرید سوغات تابع زمان سفر است
قهرمان گفت: گاهی ما با یک دید ایستا به مشکلاتی که در فرآیند تولید، توزیع، برندینگ و امثال این‌ها در سوغات است می‌پردازیم و گاهی نگاه ما به سوغات در بستر سفر است، یعنی به‌مثابه یک ساب‌سیستم که سیستم کل آن، سفر و گردشگری است و قاعدتاً تحت‌تأثیر یک پلتفرم و بستر عام قرار می‌گیرد. به این معنا که در بستر مورد بحث ما، روندهای فرهنگی که سفر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، سوغات را هم دستخوش تغییر می‌کند. برای مثال الزام اجتماعی برای خرید سوغات، تابع زمان سفر است یعنی سفر طولانی‌تر، الزام اجتماعی برای خرید سوغات را بیشتر می‌کند و سفر کوتاه‌تر آن را کم‌تر می‌کند.
وی افزود: یکی از روندهای دیگری که سوغات را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد در واقع معنای سفر است. هر چقدر که ما سفر را فردگرایانه‌تر تفسیر کنیم و بپذیریم که یکی از روندهای فرهنگی کشور ما این است که سفر ابزاری برای لذت بیشتر است، آن‌وقت در این چارچوب، سهم غیر، تنزل پیدا می‌کند و هر قدر که غیر، سهمش تنزل پیدا کند، سهم سوغات کم‌تر می‌شود. روند مؤثر بعدی، وضعیت اقتصادی جامعه است. هر چقدر که رکود و تورم در وضعیت اقتصادی جامعه حاکم باشد، سهم سفر در سبد مصرف خانوار کاهش پیدا می‌کند و در ادامه از اولین ردیف‌هایی که آسیب می‌بیند، سوغات است، چراکه یک بخشی‌هایی از زنجیره سفر که مرتبط و ناظر بر سبک زندگی افراد است، مانند اقامت، حمل و نقل و خوراک به‌راحتی تغییر نمی‌کند، اما سوغات راحت‌تر تحت‌تأثیر و تغییر قرار می‌گیرد.
عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به اهمیت در دسترس بودن سوغات بیان کرد: شبکه توزیع کالا به‌گونه‌ای تنظیم شده است که خاص بودن سوغات به‌مثابه کالایی که اینجا است و جای دیگری نیست، پیامدهای کاهنده‌ای بر خرید گردشگر در مقصد دارد. نکته بعد هم ناظر به نحوه گذران اوقات فراغت گردشگر در مقصد گردشگری است. هر قدر گردشگردی ما تجربه‌گراتر شود، یعنی تلقی گردشگر این باشد که باید در مقصد گردشگری ویژگی‌هایی را تجربه کند و لذت‌هایی را ببرد و گردشگری را بر مبنای تجربیاتی از این دست، معنا کند و اصالت ببخشد، سهم بخش‌های دیگر قاعدتاً به شکل متعارف کاهش پیدا می‌کند که سوغات هم نمونه‌ای از آن است. این روندها، روندهای آلارم‌دهنده‌ای است که انعکاس تنزل مصرف سوغات را در مقاصد گردشگرپذیر دارد.
سفر اولی و استطاعت مالی از عوامل مهم در خرید سوغات
مژگان ثابت‌تیموری، رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز در ادامه این میزگرد اظهار کرد: هدف‌گذاری ما در بررسی‌هایی که از سال‌ها قبل در کمیسیون انجام دادیم و براساس آن برنامه‌ای را در قالب همایش سوغات ویژه خراسان رضوی در سال ۹۶ برگزار کردیم، این بود که «بسته سوغات» تعریف کنیم. در آن زمان ما هم به تأثیر فردی یا گروهی بودن سفر فکر کردیم؛ با این فرض که آیا فرد، تنها سفر می‌کند، سفر اولی است، آیا استطاعت مالی دارد و سطح خرید سوغات برای او تا چه حدی است، چه سنی دارد و از کدام مبدأ وارد مشهد می‌شود. یعنی از لحاظ فرهنگی هم بررسی کردیم که بسته سوغات را متناسب با گروه‌های مختلف به‌ویژه اینکه سفر اولی باشند یا خیر، انتخاب کنیم.
بهره‌گیری از صنایع دستی در بسته سوغات
وی افزود: در این زمینه بحث استطاعت مالی بسیار مهم است. برای مثال این را می‌توانیم در کسانی ببینیم که برای بار اول و یا فقط برای یک بار به مشهد ورود پیدا می‌کنند. آن‌ها برای این سفر از مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی مالی کرده‌اند و در بازگشت، خیلی دست‌پر‌تر از کسانی بازمی‌گردند که تعداد سفرشان بیشتر بوده و یا از لحاظ فرهنگی، ویژگی زیارتی بودن این سفر را در ذهن نداشته‌اند. این مورد، نتیجه برآوردهایی است که از نظر اقتصادی در اتاق بازرگانی، توسط مرکز پژوهش‌ها انجام شده است. ما مجموعه‌هایی داریم که روی مسائل مربوط به حوزه سوغات زیارت و آن دسته از تولیدات استان که قابلیت سوغات شدن را دارند، کار می‌کنیم.
ثابت‌تیموری با اشاره به اینکه به کمیسیون گردشگری برچسب صنایع دستی هم اضافه شده است، بیان کرد: عملاً هدف از این کار این بوده است که آن بخش از صنایع دستی که می‌تواند به‌عنوان سوغات ارائه شود، در بسته سفر قرار گیرد و منظور ما هر محصولی است که به‌عنوان سوغات قابل ارائه و خریداری باشد و یا به‌عنوان سوغات قابل صادرات، پتانسیل‌هایی داشته باشد. چه خوراکی و چه غیرخوراکی، از بافته‌های داری گرفته تا صنایع مرتبط با سنگ، چرم، منسوجات و موارد دیگر.
سوغات مشهد با حضرت رضا(ع) گره نخورده است
امیرمهدی حکیمی، مدیر مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی در ادامه این گفت‌وگو گفت: ما از سوغات در سرزمینی صحبت می‌کنیم که به نام مشهدالرضا(ع) است. بسیاری از شهرهای مهم دنیا که المان خاص خود را دارند، سوغات به هویت‌شان گره خورده و کسانی که به آن مقاصد سفر می‌کنند، یادگاری از آن شهر برای بقیه می‌برند. مشهد نیز هویت خود را از وجود نازنین حضرت رضا(ع) دارد و با مسئله زیارت حضرت، شهر شکل پیدا می‌کند، اما متأسفانه این شهر سوغاتی ندارد که با حضرت رضا(ع) گره بخورد و این نقطه ضعف سوغات در این شهر است.
وی ادامه داد: اگر بپرسید سوغات مشهد چیست، اولین چیزی که به ذهن می‌آید، زرشک، زعفران و نبات است و کدامیک از این‌ها به هویت این شهر ربط دارد؟ این بی‌هویتی شهر، باعث شده که بر سوغات آن هم تأثیر بگذارد. نکته مهم دیگر این است که ما در مشهد، گردشگر به معنای گردشگری نداریم، ما زائر داریم؛.آدم‌ها به عشق زیارت به این شهر می‌آیند. در مسئله زیارت در فرهنگ دینی ما اشاراتی به سوغات و یادگاری از سفر هم شده است که معنای دینی به آن می‌بخشد و اگر بخواهد تحولی در سوغات این شهر رخ دهد باید در ماهیت سوغات شهر، تغییری ایجاد شود.
حکیمی افزود: در مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، محصولاتی را که به هویت شهری مشهد ربط پیدا می‌کند، به سوغات این شهر اضافه و توجه ویژه‌ای به آن‌ها داشته‌ایم. مشهد شهری است که بزرگ‌ترین گنجینه هنری جهان اسلام را در خود دارد. در مکتب هنر رضوی مدت‌هاست که روی این موضوع کار می‌کنیم. تنها جایی که زیباترین و فاخر‌ترین آثار هنری را می‌بینید که به‌طور مستمر و در حدود ۹۰۰ سال جریان تولیدشان ادامه داشته، حرم رضوی است. در حقیقت از یک منبع الهام قوی در مشهد برخوردار هستیم، گنجینه هنری بی‌مانند که می‌توان از آن ایده‌های زیادی گرفت، در صنایع مختلف از آن استفاده کرد و آن را به سوغات زیارت تبدیل کرد.
سوغات در مشهد هیچ‌گاه هویت اصلی خود را پیدا نکرده است
وی با اشاره به اهمیت گنجینه‌های هنری حرم مطهر رضوی در این زمینه بیان کرد: استفاده مناسب از این ظرفیت می‌تواند سوغات زیارت را به‌طور کلی متحول کند، هم در بحث اقتصادی، هم در طراحی و هم در اینکه این سوغات، یادی را به‌عنوان هدیه زیارت تداعی کند. این نکته دقیقاً تفاوت سوغات مشهد با مراکز دیگر کشور است که سوغات را به معنا متصل می‌کند و به شکل مرسوم به سوغات مشهد نگاه نمی‌شود. معتقدم که سوغات در مشهد هویت اصلی خود را پیدا نکرده است و تا به این هویت متصل نشود، همچنان دچار آسیب‌های زیادی خواهد بود.
حکیمی یادآور شد: گاهی یک مورد متبرک مانند «تربت» به مردم فروخته می‌شود که مشخصاً جایگاه ویژه‌ای ندارد، اما گاهی آن را تبدیل به یک اثر هنری می‌کنیم و فرآورده دیگری را در اختیار مردم قرار می‌دهیم که این اتفاق ارزش و جایگاه خاص خود را دارد. امتداد اجتماعی زیارت می‌تواند مردم را از جای جای ایران به یکدیگر متصل کند که این مورد در سوغات مشهد هم می‌تواند رخ دهد، اما در حال حاضر سوغاتی که مشخصاً به مشهد ربط پیدا می‌کند، الزاما سوغات متبرک نیست.
وی افزود: در سوغات این شهر نماد مشخصی از گنبد و گلدسته، پنجره فولاد، سقاخانه و یا نقاره‌خانه و امثال آن نداریم. از بطن این نمادها، نقش‌های بی‌مانند و گنجینه‌های موجود در حرم، می‌توان هزاران اثر هنری دیگر تولید کرد که انسان‌ها را یاد حضرت رضا(ع) و این شهر مقدس بیندازد و این همان معنای سوغات زیارت است. این چرخه می‌تواند سوغات زیارت، حتی صنایع دستی ایران را جا‌به‌جا کند و تغییر جدی دهد. مورد مهم دیگر که باید به آن توجه شود، بهره‌وری وقف و نذر است. برای مثال اگر گل‌های اهدایی به حرم مقدس بعد از استفاده، تبدیل به یک محصول جذاب دیگر شود که افراد آن را خریداری کنند و هزینه آن دوباره به حرم رضوی بازگردد، هم فرد اهداکننده خوشحال‌تر می‌شود و هم خریدار، یک سوغات زیارتی با بهره‌وری جدید خریداری کرده است.
مشهد؛ در دوگانه میان گردشگری تجاری و گردشگری زیارت
سعید خدیوی، معاون فرهنگی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی در ادامه این میزگرد اظهار کرد: علاوه بر اهمیت شهر مشهد به‌عنوان یک مرکز زیارتی، در سیر تاریخی و محدوده جغرافیایی این شهر هم نکته‌ای مغفول مانده است که باید آن را نیز در نظر گرفت و آن، مسیر تبادلات و تجارتی بوده که از قرن‌ها پیش در آن شکل گرفته است. به نظر می‌رسد در طول تاریخ و به فراخور اتفاقات مختلف و گسترش شهر، مجموعه‌ای از بازارها حول حرم مطهر رضوی شکل گرفته و افراد زیادی حتی از شهرهای دیگر برای ارائه محصولات خود و یا خرید از محصولات مشهد در کنار زیارت، به این شهر می‌آمده‌اند، پس بخشی از کارکرد این شهر از همان زمان، تجاری شده است. این مسئله رفته رفته باعث شده که مشهد در دوگانه‌ای بین گردشگری تجاری و گردشگری زیارت، بروز و ظهور داشته باشد.
وی گفت: در مشهد، در بیشتر ایام سال به غیر از بازه عید نوروز که در آن تا حدودی زعفران و نبات، به‌عنوان سوغات مطرح است، کالایی که مردم از این شهر با خود می‌برده‌اند پوشاک بوده است و این موضوع به یک معنا به تداخل همیشگی کارکرد گردشگری خریدمحور و زیارتی در مشهد اشاره دارد. یکی از موارد قابل توجه دیگر در حوزه خرید در مجموعه‌های قدسی، دوگانه بین امر قدسی و امر عرفی یعنی کالایی شدن زیارت است که نیازمند مراقبت بیشتر است. یعنی تبدیل یک سری از المان‌ها به سوغات، اگرچه می‌تواند شامل منافعی نیز شود، اما همچنین می‌تواند زیان‌هایی نیز به دنبال داشته باشد.
معاون فرهنگی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: برای مثال یک سری از کالاها مانند تربت کربلا، برای زائر مقدس است که اگر تبدیل به کالاهای قابل خرید و فروش شود، حس قدسی خود را از دست می‌دهد و این می‌تواند مضرات زیادی داشته باشد. اگرچه ورود به این حوزه بسیار مهم و جذاب است، اما از جهتی حساسیت آن بالا است و باید دقت شود که خود امر زیارت، تبدیل به کالای مصرفی نشود. مسئله طراحی سوغات زیارتی هم بسیار ارزشمند است، چراکه ما با خریدارانی مواجه هستیم که نیازهای جدیدی دارند، اما مرز ورود به این حوزه بسیار ظریف و حساس است.
منبع: ایکنا
