راز گنبد مخفی حرم مطهر امام رضا(ع)

بنابراین اگر بخواهیم روایت ارادت شیفتگان بارگاه سلطان سریر ارتضا طی قرن‌های متمادی را در یک قاب پیش روی شما قرار دهیم، بی‌تردید گنبد طلا در مرکز آن قاب خودنمایی خواهد کرد. 
درباره تاریخ ساخت گنبد حرم مطهر رضوی روایت‌های گوناگون تاریخی وجود دارد. برخی ساخت گنبد را مربوط به دوران پیش از شهادت امام رضا(ع) و زمانی می‌دانند که حُمید بن قَحطبه، حاکم عباسی توس در اراضی قریه سناباد از توابع شهر بزرگ نوغان، عمارتی بزرگ و مجلل ساخت که حاکم‌نشین منطقه باشد. 
می‌گویند نخستین گنبد، در زمان او پا گرفت و بعدها که پیکر مطهر ثامن‌الحجج(ع) را در سرداب آن عمارت به خاک سپردند، این گنبد پایدار بود و در ادوار بعد، توسط اشخاص مختلف، مرمت و حتی بازسازی شد. 
اما برخی دیگر از مورخان، چنین پنداری ندارند و معتقدند بانی این بنا، «کُنارنگ» توس در دوره پیش از ورود اسلام بوده و بعدها حُمید بن قَحطبه کاخ کنارنگ یا والی توس در عصر ساسانی را به عنوان اقامتگاه خویش برگزیده‌است. 
شاید به همین دلیل باشد که فاضل بسطامی در کتاب «فردوس التواریخ» با مبالغه‌ای آشکار، احداث بنای روضه منوره را مربوط به عصر اسکندر مقدونی می‌داند و البته معتقد است بنای گنبد را در دوره سلطان سنجر سلجوقی، اوایل قرن ششم هجری، بر فراز آن بنای عظیم برافراشته‌اند. 
فهم اینکه در این میان، گزاره صحیح کدام است، دشوار به نظر می‌رسد. اما اگر به تاریخ طولانی و چند هزارساله خراسان نظر کنیم و بناهایی مانند «بازه‌هور» را در ۷۰کیلومتری شهر مشهد از نظر بگذرانیم، درمی‌‌یابیم ساخت گنبد در خراسان قدیم، کاملاً رایج و بخشی از معماری اصیل این خطه بوده‌است؛ سبکی که البته در تمام ایران رواج داشته و مورد توجه بوده است. 

روضه منوره از همان ابتدا صاحب گنبد بود
بنابراین باید به این نکته باور داشته‌باشیم که بنای روضه منوره، یعنی مکان دفن پیکر مطهر امام رضا(ع)، از همان ابتدا صاحب گنبد بود و آنچه بعدها اتفاق افتاد، عموماً در دایره ترمیم یا بازسازی کلی قرار می‌گیرد. ابوالفضل بیهقی در قرن پنجم هجری گزارش داده‌ بزرگانی مانند ابومنصور محمدبن عبدالرزاق طوسی و نیز ابوالحسن عراقی دبیر، عبدالله بن فائق خاصه و کدخدای وی، بوبکر شهمرد در ساخت‌وساز نخستین بناهای اماکن متبرکه و تقویت جایگاه گنبد حرم مطهر رضوی نقش داشته‌اند.  نقل است در همین‌ دوره، نخستین مناره در کنار بنای روضه منوره شکل گرفت و به آن جلوه‌ای خاص بخشید. روانشاد استاد دکتر علی‌اکبر فیاض که نزد خراسان‌پژوهان جایگاهی بلند دارد، معتقد است بنای روضه منوره و گنبد آن، در دوره غزنوی ساخته شد و از این رو می‌توان آن را شبیه بنای «میل ایاز» مقبره منسوب به «ارسلان جاذب» در منطقه سنگ‌بست خراسان دانست؛ قیاسی که پذیرش آن برای پژوهشگران، دور از انتظار نیست.  چنان‌که گفتیم، گنبد حرم مطهر رضوی در ادوار بعدی بارها مرمت و حتی بازسازی شد که یکی از این ترمیم‌ها، در دوره سلطان‌سنجر اتفاق افتاد و البته نه به دست وی. ظاهراً فرامرز بن علی، از اُمرای آل‌کاکویه که شیعی مذهب بودند و در دربار سلطان سنجر صاحب مقام، به همراه ابوطاهر قمی، وزیر شیعه این فرمانروای سلجوقی، در ساخت و توسعه اماکن متبرکه و حرم مطهر رضوی، سعی بلیغی داشتند.  مشهور آن است بانی بازسازی گنبد حرم مطهر در این دوره، ابوطاهر قمی بوده‌ است. در دوره‌های بعد نیز، این بنا سیر تکامل و تطور خود را طی کرد تا آنکه در عهد تیموری، به اهتمام گوهرشاد خاتون و با طراحی قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی گنبدی دیگر بر فراز گنبد قبلی ساخته شد؛ گنبدی که قاعده‌ای استوانه‌ای داشت و بر فراز آن عرقچینی بنا کرده‌بودند.  گنبد دوم، گنبد نخست را که یادگار دوره غزنوی بود، کاملاً پوشاند تا آنجا که دیگر بسیاری از زائران و مجاوران از وجودش خبر نداشتند. نمای بیرونی گنبد جدید، برای تزئین و جلوه بیشتر، با کاشی سبز پوشانده شد. اینکه چرا گوهرشاد خاتون دستور داد گنبد دوم بنا شود، نکته‌ای نغز و تاریخی و رازی جذاب دارد که در نخستین ویدئو از سری ویدئوهای رواق درباره آن صحبت کرده‌ایم و علاقه‌مندان را به مشاهده آن دعوت می‌کنیم.