پژوهشگر تاریخ اسلام در گفتگو با خبرگزاری رضوی:
رواج تشیع در ایران حاصل اقدامات و هدایت های امام کاظم (ع) است
خبرگزاری رضوی- مرضیه وحدت؛فضایل و کمالات امام موسی بن جعفر علیه السلام بی شمار و برای جویندگان آن ها واضح و روشن است.زندگانی سراسر مهر امام کاظم (علیه السلام) در بردارنده نکات بسیار آموزنده اخلاقی است. از جمله برجسته ترین آن ها گذشت فوق العاده ایشان است. مطلب بالا برشی از گفتگوی حجه الاسلام والمسلمین دکتر عباس نصیری فرد استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ اسلام با خبرگزاری رضوی است که در ادامه تقدیم خوانندگان می شود:
پیرامون فضای اجتماعی و سیاسی عصر امام موسی کاظم (ع) توضیحی داده و اقدامات امام در این عرصه چه بوده است.؟
دوران امام کاظم (ع) از لحاظ اجتماعی و فرهنگی، زمان ظهور و بروز مکتب‌ها و انحرافهای فکری و عقیدتی در جامعه و عصر برخورد اندیشه در جامعه اسلامی است و مکاتب گوناگون و فلسفه های مختلفی فرصتی برای بروز و ظهور یافتند.
همچنین در این دوران همزمان با تثبیت حاکمیت عباسی و قیامهای متعدد علویان علیه عباسیان است، از اینرو با سختگیری بیشتری نسبت به شیعیان برخورد می‌شد، چون قیام مسلحانه و آشکار علویان- همانند واقعه فخ- سبب هراس عباسیان از شکلگیری یک جریان قوی علوی گردید، فشار آنان به جریانهای فکری مخالف، افزایش بیشتری یافت. از همین روی، امام کاظم(علیه السلام) سیاست تقیه را پیشه کردند و از هر نوع افشای اسرار و روابط با شیعیان و آشکار نمودن آیین و امور عبادی و مذهبی شیعه، جلوگیری نمودند؛ تا جایی‌که حتی گاه در احادیث منقول از حضرت، نام ایشان حذف و با عبارت «عن الرجل» نقل شده است تا از انتساب آشکار روایت به امام کاظم(علیه السلام) جلوگیری شود. امام(علیه السلام) نیز توصیه می کردند که اگر از شیعیان کسی به حدی از رشد عقلانی رسیده که بتواند با بردباری اسرار ولایت الهی را نگاه دارد، امامت مرا با او در میان گذارید، وگرنه چنین نکنید.
در کنار سیاست تقیه و پنهانکاری، امام(علیه السلام) به گسترش سازمان وکالت پرداختند تا بدینرو ارتباط های شیعیان با امام(علیه السلام) گسسته نشود.امام موسی کاظم(علیه السلام) در جهت هدایت‌گری و حفظ مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) وکلایی در بلاد اسلامی داشتند و سازمان وکالت در عصر امام کاظم(علیه السلام) شکل گرفت و در زمان امام هادی(علیه السلام) به اوج رسید.
از زمان امام کاظم(ع) به بعد ائمه اطهار(ع) بر خلاف ائمه دوران قبل وارد عرصه سیاست می‌شوند و به مردم نسبت به فساد دستگاه خلافت هشدار می‌دهند و تلاش می کردند با نفوذ دادن برخی از افراد برجسته در دستگاه خلافت بتوانند ضمن جلوگیری از برخی اشکالات و ضربات به اسلام، زمینه نشر فرهنگ اصیل اسلام که همان مکتب شیعه است را فراهم کنند.
لطفا مقداری از فضائل و کمالات اخلاقی امام موسی کاظم علیه السلام برای ما بگویید.
فضایل و کمالات امام موسی بن جعفر علیه السلام بی شمار و برای جویندگان آن ها واضح و روشن است.زندگانی سراسر مهر امام کاظم (علیه السلام) در بردارنده نکات بسیار آموزنده اخلاقی است. از جمله برجسته ترین آن ها گذشت فوق العاده ایشان است.
از جمله عادات پسندیده امام که همواره سبب جذب دیگران به سوی ایشان می شد رعایت بهداشت و آراستگی بود. بر خلاف برخی از مسلمانان که به دلیل افراط در برخی آموزه های دینی از برخی دیگر آن غافل می شوند که رعایت بهداشت و آراستگی از آن دسته است. گذشته از آن بایستی جنبه خانوادگی آن را به ویژه زوج های جوان مدنظر داشته باشند.
امام کاظم (علیه السلام) اهتمام فراوانی به مسئله صله رحم داشتند. ایشان چون پدر بزرگوار خویش همواره نزدیکان خویش را حتی در بدترین شرایط گرامی می داشت و رعایت آن را به دیگران نیز توصیه می نمود.
کمک به محرومان، نیازمندان و ستمدیدگان جامعه، اصل بزرگی در زندگانی امام کاظم (علیه السلام) بود و برطرف کردن نیازهای مادی، معنوی و روحی آنان را مهم ترین فعالیت اجتماعی خود به شمار می آورد. امام، همواره از وضعیت زندگی دوستان و آشنایان خود و مشکلات آنان با اطلاع بود و تلاش می کرد گاه گاهی با آنان دیداری تازه کند و از مشکلاتشان آگاهی یابد و تا جایی که در توان دارد معضلات معیشتی آنان را برطرف کند. همچنان که در احادیث و سخنان امامان معصوم (علیهم السلام) نیز رویکرد گسترده ای به این موضوع شده است. ایشان از هر فرصتی برای کمک به مسلمانان بهره می جست و بزرگ ترین سفارش او به نزدیکان در دوران خفقان عباسی همین اصل بود و کمک به مؤمنان را کفاره گناهان می دانست.
حلم و بردباری از ویژگی های مهمی است که مردان موفق و بزرگ به ویژه رهبران راستین که بنا به وظیفه الهی، بیشترین برخورد و معاشرت را با مردم داشتند، از آن برخوردار بودند . امام هفتم علیه السلام که به خاطر همین ویژگی اش «کاظم » لقب گرفت، علم را با حلم آراسته بود، در برابر ناملایمات روزگار بردبار بود، با دشمنان و بد اندیشان با نرمی رفتار می کرد و با این شیوه به تربیت آنان می پرداخت.
شیوه و سبک مبارزاتی حضرت امام کاظم چگونه بود؟
شیوه و سبک مبارزاتی حضرت امام کاظم علیه السلام نفوذ سیاسی در دستگاه خلافت و مبارزه از درون دستگاه حاکمیت بود.
در میان نزدیک ترین افراد دستگاه هارون، شیعیان حضور داشتند. «علی بن یقطین» وزیر هارون و شخص دوم مملکت است، ولی شیعه است و در جهت اهداف امام موسی بن جعفر (ع) حرکت می کند، اما ظاهرش با هارون است.
در میان افراد فعال در دستگاه هارون اشخاصی بودند که آن چنان مجذوب و شیفته ی امام بودند که حد نداشت، ولی هیچ گاه جرأت نمی کردند با امام تماس بگیرند.(۱۴) بعضی از این افراد و گروه ها عبارت اند از برامکه این ها گروهی از مورخان به اشتباه معتقدند که «برامکه» از امام هفتم سعایت می کردند و در قتل آن حضرت دست داشتند. با دقت در کتاب های تاریخی معتبر، اشتباه آنان معلوم می گردد و حقیقت، در شیعه بودن خاندان برامکه و دوستی آنان با امام جلوه گر است. شاید یکی از علل نابودی برامکه و قتل عام آنان، روابط ایشان با خاندان علوی بود.
همسر هارون: همسر خلیفه ی ستم گر، زنی پاک دامن و دوست دار علی (ع) و خاندان علوی بود و خود را موظف به یاری امام موسی بن جعفر (ع) می دانست و گاهی سکه های زرین فراوانی را به طور مخفیانه برای امام ارسال می داشت و حتی یکی دو مرتبه هم هارون او را سرزنش کرد، اما وی تقیه و انکار نمود.
نقش فرزندان امام کاظم(علیه السلام) در گسترش تشیع در ایران را چگونه ارزیابی می کنید.؟
نقش فرزندان امام کاظم(علیه السلام) در هدایت‌گری جامعه و گسترش و وسعت تشیع در ایران بر هیچ کس پوشیده نیست. روشن است که حضور امام رضا علیه السلام در خراسان بزرگ، موجب گسترش تشیع در ایران شد.ورود امام به ایران تحول عظیمی ایجاد کرد و حضور کوتاه مدت ایشان در شهرهای گوناگون، زمینه بازگشت مسلمانان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به تشیع را فراهم آورد. بعد از ورد امام رضا علیه السلام به ایران و خصوصا بعد از شهادت حضرت، برادران و برادر زاده های حضرت به ایران هجرت نمودند. که خدمات فرزندان حضرت موسی‌بن‌جعفر علیهم السلام در رشد علمی و فرهنگی ایران و دیگر بلاد اسلامی بسیار موثر بود.
پایداری اسلام راستین در ایران، حاصل فعالیت‌های تبلیغی فرزندان حضرت موسی‌بن‌جعفر و خط اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌باشد. که همه از آثار و برکات هدایت‌گری امام موسی کاظم(علیه السلام) است.
اگر قم نیز در عصر کنونی، کانون فرهنگ اسلام شده است، حاصل حضور دختر ارجمند حضرت موسی‌بن‌جعفر، حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) در این شهر است. شهری که موجب برهم‌زدن محاسبات امپریالیسم و قدرت‌های استکباری جهان شد؛ همه و همه در سایه نقش هدایت‌گری مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) اتفاق افتاد.
علاوه بر کاروان حضرت معصومه علیها السلام، کاروان مشهور دیگری نیز وجود دارد که با همین نیت از حجاز به سمت خراسان به حرکت درآمد که مربوط به حضرت احمد بن موسی، معروف به شاه چراغ است. وی برادر حضرت امام رضا علیه السلام بود و کاروانش شامل هفت صد تن از سادات می شد.
به لحاظ اجتماعی آیا فضای ایران آن زمان زمینه حضور فرزندان اما کاظم علیه السلام را داشته است؟
همانگونه که عرض شد یکی از دلایل گسترش تشیع در ایران، هجرت سادات علوی و امام زادگان به این کشور است. در این میان، محبوبیت اهل بیت علیهم السلام میان ایرانیان نقش مهمی در هجرت فرزندان اهل بیت علیهم السلام به ایران داشت.
سادات علوی که نزد ایرانیان، فرزندان پیامبر شناخته می شوند، نسبت به دیگر شهرهای اسلامی، همواره از محبوبیت ویژه ای برخوردار بوده اند. ایرانیان برای فرزندان پیامبر احترام خاصی قائل بودند و به طور طبیعی، این رویکرد موجب گرایش آنان به عزیمت به سوی ایران می شد. این واقعیت پس از عزیمت امام رضا علیه السلام به ایران، یکی از علل مهاجرت سادات علوی بود.
پیرامون فضای اجتماعی و سیاسی عصر امام موسی کاظم (ع) توضیحی داده و اقدامات امام در این عرصه چه بوده است.؟
دوران امام کاظم (ع) از لحاظ اجتماعی و فرهنگی، زمان ظهور و بروز مکتب‌ها و انحرافهای فکری و عقیدتی در جامعه و عصر برخورد اندیشه در جامعه اسلامی است و مکاتب گوناگون و فلسفه های مختلفی فرصتی برای بروز و ظهور یافتند.
همچنین در این دوران همزمان با تثبیت حاکمیت عباسی و قیامهای متعدد علویان علیه عباسیان است، از اینرو با سختگیری بیشتری نسبت به شیعیان برخورد می‌شد، چون قیام مسلحانه و آشکار علویان- همانند واقعه فخ- سبب هراس عباسیان از شکلگیری یک جریان قوی علوی گردید، فشار آنان به جریانهای فکری مخالف، افزایش بیشتری یافت. از همین روی، امام کاظم(علیه السلام) سیاست تقیه را پیشه کردند و از هر نوع افشای اسرار و روابط با شیعیان و آشکار نمودن آیین و امور عبادی و مذهبی شیعه، جلوگیری نمودند؛ تا جایی‌که حتی گاه در احادیث منقول از حضرت، نام ایشان حذف و با عبارت «عن الرجل» نقل شده است تا از انتساب آشکار روایت به امام کاظم(علیه السلام) جلوگیری شود. امام(علیه السلام) نیز توصیه می کردند که اگر از شیعیان کسی به حدی از رشد عقلانی رسیده که بتواند با بردباری اسرار ولایت الهی را نگاه دارد، امامت مرا با او در میان گذارید، وگرنه چنین نکنید.
در کنار سیاست تقیه و پنهانکاری، امام(علیه السلام) به گسترش سازمان وکالت پرداختند تا بدینرو ارتباط های شیعیان با امام(علیه السلام) گسسته نشود.امام موسی کاظم(علیه السلام) در جهت هدایت‌گری و حفظ مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) وکلایی در بلاد اسلامی داشتند و سازمان وکالت در عصر امام کاظم(علیه السلام) شکل گرفت و در زمان امام هادی(علیه السلام) به اوج رسید.
از زمان امام کاظم(ع) به بعد ائمه اطهار(ع) بر خلاف ائمه دوران قبل وارد عرصه سیاست می‌شوند و به مردم نسبت به فساد دستگاه خلافت هشدار می‌دهند و تلاش می کردند با نفوذ دادن برخی از افراد برجسته در دستگاه خلافت بتوانند ضمن جلوگیری از برخی اشکالات و ضربات به اسلام، زمینه نشر فرهنگ اصیل اسلام که همان مکتب شیعه است را فراهم کنند.
لطفا مقداری از فضائل و کمالات اخلاقی امام موسی کاظم علیه السلام برای ما بگویید.
فضایل و کمالات امام موسی بن جعفر علیه السلام بی شمار و برای جویندگان آن ها واضح و روشن است.زندگانی سراسر مهر امام کاظم (علیه السلام) در بردارنده نکات بسیار آموزنده اخلاقی است. از جمله برجسته ترین آن ها گذشت فوق العاده ایشان است.
از جمله عادات پسندیده امام که همواره سبب جذب دیگران به سوی ایشان می شد رعایت بهداشت و آراستگی بود. بر خلاف برخی از مسلمانان که به دلیل افراط در برخی آموزه های دینی از برخی دیگر آن غافل می شوند که رعایت بهداشت و آراستگی از آن دسته است. گذشته از آن بایستی جنبه خانوادگی آن را به ویژه زوج های جوان مدنظر داشته باشند.
امام کاظم (علیه السلام) اهتمام فراوانی به مسئله صله رحم داشتند. ایشان چون پدر بزرگوار خویش همواره نزدیکان خویش را حتی در بدترین شرایط گرامی می داشت و رعایت آن را به دیگران نیز توصیه می نمود.
کمک به محرومان، نیازمندان و ستمدیدگان جامعه، اصل بزرگی در زندگانی امام کاظم (علیه السلام) بود و برطرف کردن نیازهای مادی، معنوی و روحی آنان را مهم ترین فعالیت اجتماعی خود به شمار می آورد. امام، همواره از وضعیت زندگی دوستان و آشنایان خود و مشکلات آنان با اطلاع بود و تلاش می کرد گاه گاهی با آنان دیداری تازه کند و از مشکلاتشان آگاهی یابد و تا جایی که در توان دارد معضلات معیشتی آنان را برطرف کند. همچنان که در احادیث و سخنان امامان معصوم (علیهم السلام) نیز رویکرد گسترده ای به این موضوع شده است. ایشان از هر فرصتی برای کمک به مسلمانان بهره می جست و بزرگ ترین سفارش او به نزدیکان در دوران خفقان عباسی همین اصل بود و کمک به مؤمنان را کفاره گناهان می دانست.
حلم و بردباری از ویژگی های مهمی است که مردان موفق و بزرگ به ویژه رهبران راستین که بنا به وظیفه الهی، بیشترین برخورد و معاشرت را با مردم داشتند، از آن برخوردار بودند . امام هفتم علیه السلام که به خاطر همین ویژگی اش «کاظم » لقب گرفت، علم را با حلم آراسته بود، در برابر ناملایمات روزگار بردبار بود، با دشمنان و بد اندیشان با نرمی رفتار می کرد و با این شیوه به تربیت آنان می پرداخت.
شیوه و سبک مبارزاتی حضرت امام کاظم چگونه بود؟
شیوه و سبک مبارزاتی حضرت امام کاظم علیه السلام نفوذ سیاسی در دستگاه خلافت و مبارزه از درون دستگاه حاکمیت بود.
در میان نزدیک ترین افراد دستگاه هارون، شیعیان حضور داشتند. «علی بن یقطین» وزیر هارون و شخص دوم مملکت است، ولی شیعه است و در جهت اهداف امام موسی بن جعفر (ع) حرکت می کند، اما ظاهرش با هارون است.
در میان افراد فعال در دستگاه هارون اشخاصی بودند که آن چنان مجذوب و شیفته ی امام بودند که حد نداشت، ولی هیچ گاه جرأت نمی کردند با امام تماس بگیرند.(۱۴) بعضی از این افراد و گروه ها عبارت اند از برامکه این ها گروهی از مورخان به اشتباه معتقدند که «برامکه» از امام هفتم سعایت می کردند و در قتل آن حضرت دست داشتند. با دقت در کتاب های تاریخی معتبر، اشتباه آنان معلوم می گردد و حقیقت، در شیعه بودن خاندان برامکه و دوستی آنان با امام جلوه گر است. شاید یکی از علل نابودی برامکه و قتل عام آنان، روابط ایشان با خاندان علوی بود.
همسر هارون: همسر خلیفه ی ستم گر، زنی پاک دامن و دوست دار علی (ع) و خاندان علوی بود و خود را موظف به یاری امام موسی بن جعفر (ع) می دانست و گاهی سکه های زرین فراوانی را به طور مخفیانه برای امام ارسال می داشت و حتی یکی دو مرتبه هم هارون او را سرزنش کرد، اما وی تقیه و انکار نمود.
نقش فرزندان امام کاظم(علیه السلام) در گسترش تشیع در ایران را چگونه ارزیابی می کنید.؟
نقش فرزندان امام کاظم(علیه السلام) در هدایت‌گری جامعه و گسترش و وسعت تشیع در ایران بر هیچ کس پوشیده نیست. روشن است که حضور امام رضا علیه السلام در خراسان بزرگ، موجب گسترش تشیع در ایران شد.ورود امام به ایران تحول عظیمی ایجاد کرد و حضور کوتاه مدت ایشان در شهرهای گوناگون، زمینه بازگشت مسلمانان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به تشیع را فراهم آورد. بعد از ورد امام رضا علیه السلام به ایران و خصوصا بعد از شهادت حضرت، برادران و برادر زاده های حضرت به ایران هجرت نمودند. که خدمات فرزندان حضرت موسی‌بن‌جعفر علیهم السلام در رشد علمی و فرهنگی ایران و دیگر بلاد اسلامی بسیار موثر بود.
پایداری اسلام راستین در ایران، حاصل فعالیت‌های تبلیغی فرزندان حضرت موسی‌بن‌جعفر و خط اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌باشد. که همه از آثار و برکات هدایت‌گری امام موسی کاظم(علیه السلام) است.
اگر قم نیز در عصر کنونی، کانون فرهنگ اسلام شده است، حاصل حضور دختر ارجمند حضرت موسی‌بن‌جعفر، حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) در این شهر است. شهری که موجب برهم‌زدن محاسبات امپریالیسم و قدرت‌های استکباری جهان شد؛ همه و همه در سایه نقش هدایت‌گری مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) اتفاق افتاد.
علاوه بر کاروان حضرت معصومه علیها السلام، کاروان مشهور دیگری نیز وجود دارد که با همین نیت از حجاز به سمت خراسان به حرکت درآمد که مربوط به حضرت احمد بن موسی، معروف به شاه چراغ است. وی برادر حضرت امام رضا علیه السلام بود و کاروانش شامل هفت صد تن از سادات می شد.
به لحاظ اجتماعی آیا فضای ایران آن زمان زمینه حضور فرزندان اما کاظم علیه السلام را داشته است؟
همانگونه که عرض شد یکی از دلایل گسترش تشیع در ایران، هجرت سادات علوی و امام زادگان به این کشور است. در این میان، محبوبیت اهل بیت علیهم السلام میان ایرانیان نقش مهمی در هجرت فرزندان اهل بیت علیهم السلام به ایران داشت.
سادات علوی که نزد ایرانیان، فرزندان پیامبر شناخته می شوند، نسبت به دیگر شهرهای اسلامی، همواره از محبوبیت ویژه ای برخوردار بوده اند. ایرانیان برای فرزندان پیامبر احترام خاصی قائل بودند و به طور طبیعی، این رویکرد موجب گرایش آنان به عزیمت به سوی ایران می شد. این واقعیت پس از عزیمت امام رضا علیه السلام به ایران، یکی از علل مهاجرت سادات علوی بود.
