۲
تاریخ انتشار
پنجشنبه ۱۶ مرداد ۱۳۹۹ ساعت ۰۷:۵۳
خبرگزاری رضوی گزارش می دهد؛

ارتباط ۴۰۰ ساله سادات رضوی با آستان قدس رضوی

سادات رضوی
سادات رضوی
خبرگزاری رضوی - آزیتا ذکاء، مشهد به سبب وجود حرم مطهر امام رضا(ع) همواره مورد توجه دوستداران حضرت بوده و سادات حسینی، موسوی و رضوی، ضمن برخورداری از موقعیت اجتماعی، مورد احترام حکومت‌های مختلف در این منطقه بوده‌اند. پس از به حکومت رسیدن صفویه و رسمیت یافتن تشیّع، مشهد مورد توجه خاص حکومت مرکزی قرار گرفت و حرم مطهر نیز با گسترش مکانی و ازدیاد موقوفات از تشکیلات اداری برخوردار بود. اینها گوشه‌ای از سخنان ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی و مولف کتاب «سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه» است که در تبیین بیشتر می‌گوید: «سادات رضوی از قرن نهم هجری‌قمری وارد مشهد شده بودند، از این زمان به بعد با در اختیار داشتن نقابت سادات، تولیت حرم مطهر و سایر خدمات اماکن‌متبرکه نقش ویژه‌ای در تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این شهر و به خصوص آستان قدس رضوی بر عهده گرفتند که تا اواخر دوره قاجار ادامه پیدا کرد». 
گفتگوی وی به مناسبت ایام عید غدیر با خبرنگار خبرگزاری رضوی در ادامه آمده است.

در ابتدا بفرمایید با توجه‌ به اینکه ورود سادات رضوی به عهد تیموریان‌ برمی‌گردد، چرا آنها مناصب مختلف آستان قدس رضوی را از دوره صفویان به بعد دریافت کرده‌اند؟
تسامح و تساهل مذهبی تیموریان در خراسان بزرگ باعث روی آوردن سادات به مشهد شد. در دوره تیموریان دو خانواده از سادات به مشهد آمدند. یکی خانواده شمس‌الدین محمد رضوی که بعد از ۱۶ نسل به امام رضا(ع) می‌رسد. او در زمان شاهرخ به مشهد آمد و به شغل تدریس در شهر مشغول شد. رضی‌الدین محمد بن علی یکی دیگر از خانواده سادات رضوی است که در زمان سلطان حسین بایقرا وارد مشهد شد و به شغل تدریس پرداخت. هر چند در دوره تیموریان، تشیّع حالت رسمی نداشت و سلاطین تیموری به فقه حنفی تمایل بیشتری داشتند اما سادات از اهمیت و احترام ویژه‌ای برخوردار بودند.
با به حکومت رسیدن صفویان و رسمی شدن تشیّع و ایجاد تمرکز مذهبی، در وضعیت سادات دگرگونی به وجود آمد و آنها از حالت گروه کوچک خارج و به جوامع مقتدر تبدیل شدند. سادات رضوی مشهد در یک تعامل دو جانبه با حکومت صفوی توانستند ضمن کسب امتیازهای اجتماعی، اقتصادی و سیادت مذهبی از نفوذ سیاسی برخوردار شوند. رهبران مذهبی سادات رضوی از طبقه متموّل بودند و مناصب مهم اداری و سیاسی را به صورت موروثی به دست آوردند.

 
آیا سادات رضوی مشهد از نسل امامزاده موسی‌مبرقع فرزند بلافصل امام جواد(ع) هستند؟
بله. سادات در ابتدای ورود به ایران موقعیت ویژه‌ای به عنوان نمایندگان اسلام راستین در جامعه سنّی مذهب ناراضی ایران بدست آوردند و با نفوذ اجتماعی توانستند با پرهیزگاری نظر حکّام محلی، امرا و حتی سلاطین را به خود جلب کنند که نمونه این مورد را می‌توان امامزاده موسی‌مبرقع نام برد که او اولین فرد از سادات رضوی بود که در سال ۲۵۹ هجری‌قمری به ایران و شهر قم ورود پیدا کرد. میر شمس‌الدین محمد رضوی که در دوره تیموریان به مشهد آمده، شجره او با ۱۶ نسل به این امامزاده جلیل‌القدر می‌رسد.
 


آیا می‌توان دو وصلت سلطان ابراهیم میرزا رضوی و میرزا ابوالقاسم رضوی با خاندان صفوی را دلیل نفوذ آنها در دربار صفوی و آستان قدس رضوی دانست؟
ارتباط خویشاوندی سادات رضوی با حکومت صفوی ثمرات زیادی برای آنها داشته که از جمله آنها می‌توان به نفوذ مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اشاره کرد. آنها در مشهد و آستان قدس مناصبی نظیر نقابت، کلانتری، تولیت آستان قدس، صدارت خاصه و عامه و... را در اختیار داشتند و از سیورغالات، املاک شخصی و موقوفات برخوردار بوده و از انواع مالیات مرسوم آن زمان معاف بودند.
 
در تاریخ دوران صفوی می‌بینیم سادات رضوی دارای مشاغلی بودند که این شغل‌ها مختص همان زمان بوده است. در مورد این مشاغل توضیح بفرمائید.
ارتباط سادات روحانی با حکومت صفوی در قالب به وجود آمدن مناصبی از قبیل صدر خاصه، صدر عامه، شیخ‌الاسلام، متولی و... وسعت یافت. روحانیان در این دوره بر تمام شئون مادی و معنوی مردم مسلّط بودند.
ارتباط قوی خانواده محمدجعفر رضوی با حکومت صفوی، پیوند با دیوان‌سالاری دینی و سیاسی بود که سلسله مراتب قدرت از بالاترین مناصب تا پائین‌ترین آنها را در اختیار داشتند و یک تعامل همه جانبه در تمامی سطوح قدرت وقت بود.
سابقه تاریخی شغل صدر به قبل از دوره صفویه برمی‌گردد اما در دوره صفویه کارکرد آن پررنگ‌تر شده است. صدر در اختیار سادات بوده و بالاترین مقام روحانی کشور شمرده می‌شد که کارکردهای گوناگونی داشته است. ابوطالب رضوی معروف به میرزا ابوطالبا به مدت ۲۱ سال به شغل صدر خاصه مشغول بود و میرزا ابوصالح رضوی نیز سمت صدر عامه را داشت.
میرزا ابوصالح رضوی فرزند میرزا محسن رضوی جزو بزرگان سادات در عصر خود محسوب می‌شد و منصب صدر عامه را داشت، این منصب بیشتر به اموری مانند تعیین و نصب حکمای شرع، تفویض، ریش سفیدی جمیع سادات، مدرسان، قاضیان، شیخ‌الاسلام‌ها و... می‌پرداخته است.


 
در اسناد حرم مطهر رضوی مشخص است اولین فرد از میان سادات رضوی که به طور رسمی در آستان قدس منصبی داشته، چه کسی بوده است؟
میرزا محمدجعفر رضوی از اولین علمای سادات در دوره صفوی است که در زمان فتح مشهد توسط شاه عباس در سال ۱۰۰۶ هجری‌قمری به سمت مُدرس آستان قدس رضوی انتخاب شد. او در واقع نخستین فرد از میان سادات رضوی است که به طور رسمی در آستان قدس عنوانی را دارا شده و تا سال ۱۰۲۳ هجری‌قمری آن را در اختیار داشته است. او خط خوشی داشته و املاکی را وقف اولادش کرده است که اولین وقف‌نامه سادات رضوی در آستان قدس محسوب می‌شود.
 
چرا با وجود منصب تولیت و قائم‌مقام یا نائب‌التولیه سمت نظارت در آستان قدس رضوی بوده است؟
نظارت جنبه شرعی و عرفی داشت. ناظران کل از همان ابتدا تا پایان قاجاریه همه روحانی و از علمای بزرگ مشهد بودند. معمولا محمدصادق رضوی، محمدکاظم رضوی، محمدابراهیم رضوی و محمد رضی رضوی از جمله علمای مشهد هستند که دارای منصب نظارت بودند. ناظر موظف بود تا افرادی را در اماکن‌متبرکه و کلیه امور دیگر منصوب کرده و نظارت کامل در کارخانه زوّاری(مهمانسرای حضرت)، دارالشفاء و... داشته باشد. ناظر آستات قدس رضوی نظارت بر انجام کارها در کلیه امور آستان قدس را داشته است که متناسب با گسترده شدن تشکیلات اداری به وجود آمده است. نظارت ناظر در اداره امور املاک و مزارع از طریق انتصاب داروغه صورت می‌گرفته که معمولا هر مزرعه داروغه‌ای داشته است. همچنین ناظر بر کار کشیک و نحوه انجام وظایف عمّال از قبیل سرکشیک، خادم‌باشی، فراشان، خدّام و... از طریق انتصاب ناظر در هر کشیک نظارت داشته است. قدرت ناظر بیشتر جنبه نظارت و مشرفی داشته تا جنبه اجرایی و ناظر حق تنبیه افراد و بازخواست آنها را به صورت مجزا نداشته است و باید با حضور متولی به کوتاهی افراد رسیدگی می‌کرده است. محمدابراهیم رضوی پس از پدرش محمد رضی به عنوان ناظر انتخاب شد و او یکی از مقتدرترین ناظران آستان قدس رضوی بود. آشفتگی‌های اواخر حکومت افشاریه و اوایل قاجاریه، نبود متولی در اوایل دوره قاجاریه تا سال ۱۲۴۷ هجری‌قمری قدرت زیادی را برای او ایجاد کرده بود و به نوعی طرف مشورت شاهان وقت قرار داشت.
البته ایجاد منصبی به نام قائم‌مقام التولیه از ابداعات دوره قاجاریه است و این منصب که طی حکمی از ناصرالدین شاه قاجار به سیدمحمد قائم‌مقام اعطا شد هنوز هم مبهم است؛ دامنه اختیارات قائم‌مقام با نائب‌التولیه و حتی ناظر تداخل داشت.
 


ناصرالدین‌شاه منظور خاصی از ایجاد منصب قائم‌مقام داشت؟
قائم‌مقام التولیه بیشتر به عنوان قائم‌مقام و نائب شاه در آستانه بود تا قائم‌مقام متولی؛ علت انتخاب قائم‌مقام برای برخی نابسامانی‌ها در امور آستان قدس بوده و شاه از این طریق می‌خواسته نظارت بیشتری در امور آستانه داشته باشد. قائم‌مقام سرپرست آستان قدس از طرف شاه در غیاب متولی بود. قائم‌مقام موظف بود نظارت بر معاملات و محاسبات امور اماکن‌متبرکه، امور موقوفات، صدر احکام و اسناد پیش از دیدن متولی داشته باشد یا قضاوت به نزاع‌ها و دعاوی آستانه با سایر افراد را عهده‌دار بوده است.
 
عهده‌دار شدن بعضی از مشاغل کلیدی آستان قدس رضوی به صورت موروثی که از دوره صفویه شروع شد ارتباط سادات رضوی با آستان قدس را به رابطه‌ای تنگاتنگ و مستمر در طی چند قرن تبدیل کرد. بفرمائید پایه‌های اولیه تشکیلات اداری حرم چگونه شکل گرفت؟
حرم امام رضا(ع) ابتدا ساده و متشکل از بارگاهی کوچک بوده و در ساعات خاصی از روز توسط کلیددار حرم گشوده می‌شد. بعد از ورود سادات رضوی به مشهد اداره این مجموعه به طور مشترک در اختیار سادات موسوی و رضوی قرار گرفت. با به قدرت رسیدن صفویان که تمرکز مذهبی را به همراه داشت، شهر مشهد به عنوان کانون تشیّع مورد توجه واقع شد، گسترش سنت وقف در ایران و در کنار آن، وقف املاک و مزارع برای حرم، پایه‌های اولیه تشکیلات آستان قدس رضوی را به وجود آورد که با گسترش املاک دیوان‌سالاری اداری گسترش یافت. شکل اولیه تشکیلات در حوزه اماکن‌متبرکه به وجود آمد که متشکل از کارکنان کشیک‌ها(خدام، فراش و..‌.) و کارکنان وابسته مانند تحصیلداران و تحویلداران بود. در رأس تشکیلات فردی به عنوان متولی مسئول کلیه امور در آستانه بود که با کمک ناظر، امور را اداره می‌کرد.


 
سادات رضوی القاب مختلفی را در مناصب خود دریافت می‌کردند. آیا این القاب جنبه تشریفاتی داشته است؟
در دوره قاجاریه القاب در حرم زیاد شده بود. لقب‌ها شغلی، تبلیغی، تشریفاتی یا موروثی بوده است. برخی نیز پول می‌دادند و لقب دریافت می‌کردند‌.
نمونه‌ای از لقب‌ موروثی را می‌توان به القاب سرکشیک‌ها اشاره کرد. سرکشیک‌ اول با لقب «رکن‌التولیه»، سرکشیک دوم با لقب «قوام‌التولیه» و کشیک چهارم با لقب «نظام‌التولیه» بوده است.
https://www.razavi.news/vdcc0oqp.2bq4m8laa2.html
razavi.news/vdcc0oqp.2bq4m8laa2.html
کد مطلب ۵۸۹۷۴
ارسال نظر
نام شما

آدرس ايميل شما