۱
تاریخ انتشار
چهارشنبه ۸ فروردين ۱۳۹۷ ساعت ۲۱:۴۹
نویسنده کتاب «کتیبه های صحن عتیق»؛

کتاب‌سازی پاشنه آشیل تالیفات پژوهشی و تحقیقی امروز / نگارش کتاب «کتیبه‌های صحن عتیق» چهار سال طول کشید

کتاب «کتیبه‌های صحن عتیق» برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در حوزه هنرهای تجسمی شد
کتاب‌سازی پاشنه آشیل تالیفات پژوهشی و تحقیقی امروز / نگارش کتاب «کتیبه‌های صحن عتیق» چهار سال طول کشید
فاطمه بیرجندی، سرویس هنر خبرگزاری رضوی/ کتاب کتیبه های صحن انقلاب (عتیق) نوشته دکتر مهدی صحراگرد از مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی است که در سی‌وپنجمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان برگزیده بخش هنرهای تجسمی معرفی شد. این اثر هنری توسط مؤسسه آفرينش‌های هنری آستان قدس رضوی در ادامه برنامه احيای آثار كهن و نشر نفايس و معرفی هنرهای موجود در بارگاه مطهر رضوی، به عنوان ششمین مجلد از مجموعه كتاب‌های شاهكارهای هنری در آستان قدس رضوی به زيور طبع آراسته شده است. همچنین این کتاب در هفت فصل به معرفی معماری،‌ تاریخ ساخت، مرمت و بررسی دقیق کتیبه‌های قرآنی و ادبی صحن عتیق (صحن انقلاب اسلامی) پرداخته است.

در ادامه این گزارش متن مصاحبه با دکتر مهدی صحراگرد نویسنده کتاب «کتیبه های صحن عتیق» را می خوانید:

شما از چه سالی فعالیت پژوهش و تحقیق را در زمینه کتیبه ها آغاز کردید؟
بنده از سال 1385 به صورت جدی کار پژوهش در زمینه هنرهای اسلامی را در حوزه تخصصی تاریخ خوشنویسی و کتیبه نویسی آغاز کردم. طی این سال ها موفق به تالیف پنج کتاب به صورت مستقل و شش کتاب به صورت مشترک شدم که کتاب «کتیبه های صحن عتیق» سومین کتاب مستقل بنده می باشد. این اثر از مجموعه کتاب هایی است که به عنوان شاهکارهای هنری توسط موسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی با هدف معرفی آثار مهم و برجسته هنری محفوظ  در آستان قدس رضوی منتشر می شود.

محتوای کتاب «کتیبه های صحن عتیق» شامل چه بخش هایی است و چه تفاوتی با کتاب «کتیبه های مسجد گوهرشاد» که نخستین جلد از این مجموعه سه جلدی می باشد، دارد؟ 
«صحن عتیق»، یک بخش از مجموعه بناهای حرم مطهر رضوی است که با هدف گسترش فضای این مجموعه در دوره صفویه ساخته شد. کتیبه های این بنا با توجه به مکان مذهبی و زیارتی بودن متناسب با آن انتخاب شده است لذا بیشتر کتیبه هایی که بر روی ایوان ها و نماهای آن کار شده اند، به صورت عمده آیات و سوره های قرآن است، همچنین محتوای بیشتر کتیبه هایی که در داخل ایوان ها و حواشی قسمت های مختلف بنای صحن عتیق کار شده نیز احادیث و روایات مرتبط با اهمیت زیارت امام رضا(ع) است.
 تعدادی کتیبه نیز در ورودی حجره های صحن عتیق کار شده است، در اواخر دوره قاجار این محل ها در اختیار سرشناسان و متمولان مشهدی قرار می گیرد تا حجره ها را بازسازی و آنها را تبدیل به آرامگاه های خانوادگی کنند، بنابراین یک تعداد از کتیبه های ورودی های این حجره ها که اشعار فارسی مانند قصیده و غزل است در مورد شخصی می باشد که در آن قسمت حجره دفن شده است، البته ابیاتی در مدح و ستایش خداوند و مکان حرم مطهر نیز در آغاز متن این کتیبه ها وجود دارد.
تنها تفاوت کتیبه های مسجد گوهرشاد با کتیبه های صحن عتیق مربوط به همین بخش حجره ها می باشد، زیرا دفن افراد در مسجد مجاز نبوده است لذا محتوای کتیبه های این قسمت از بنای حرم مطهر بیشتر سوره ها و احادیث هستند و تعداد محدودی نیز از کتیبه ها در مورد ساخت و تعمیر بنا در دوره های مختلف نوشته شده که به طور معمول آنها نیز همراه با یک آیه و سوره از قرآن کریم بوده است.

کتاب های «کتیبه های صحن عتیق» و «کتیبه های مسجد گوهرشاد» چه جوایز هنری تاکنون توانسته اند، کسب کنند؟
کتاب «کتیبه های مسجد گوهرشاد» موفق به کسب جایزه فصل تابستان 1392 جمهوری اسلامی و کتاب «کتیبه های صحن عتیق» نیز موفق به کسب جایزه کتاب سال رضوی، کتاب سال خراسان و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در بخش هنرهای تجسمی شد.
جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران بخشی از مجموعه جشنواره فجر است که در بهمن ماه برگزار می شود. این جایزه از معتبرترین و مهم ترین رویدادهای فرهنگی کشور به حساب می آید که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می شود. امسال در بخش هنر جشنواره فجر دو عنوان کتاب برگزیده شدند که نخست کتاب «دایره المعارف هنر» نوشته رویین پاکباز در بخش کلیات هنر و دیگر کتاب «کتیبه های صحن عتیق» در بخش هنرهای تجسمی بود.

به نظر شما اهمیت پرداختن و پژوهش در زمینه کتیبه ها شامل چه مواردی است؟
کتیبه ها اساسا گروه مهمی از تزئینات معماری در زمینه ثبت اطلاعات هستند، زیرا در هیچ یک از انواع تزئینات معماری دیگر اطلاعات ثبت شده و معینی وجود ندارد لذا این کتیبه ها سندهای مهمی برای تاریخ معماری به ویژه معماری اسلامی هستند که دخل و تصرفی در آن به مرور زمان صورت نمی گیرد.
باید دقت داشت که کتیبه ها انواع مختلفی دارند، برخی تنها جنبه اطلاع رسانی دارند و برخی شامل آیه ها و احادیث هستند که بیشتر جنبه تزئینی دارند. از دیدگاه تاریخ معماری بسیار مهم و ضروری است که به صورت مداوم اطلاعات این کتیبه ها را ثبت و ضبط کنیم؛ زیرا کتیبه ها به مرور زمان در اثر سوانح طبیعی از جمله زلزله و یا فرسودگی ها از بین رفته یا دچار تغییر و تحول می شوند و ممکن است این تزئینات معماری از بین بروند و اطلاعاتی که در آن ها وجود دارد دیگر به دست ما و آیندگان نرسد، این موضوع در مورد کتیبه های حرم مطهر رضوی بسیار با اهمیت تر است زیرا این مکان یک زیارتگاه زنده و فعال می باشد که به صورت مداوم مورد استفاده قرار می گیرد و تغییر و تحول می یابد بنابراین ثبت و ضبط اطلاعات آنها بسیار ضروری است.
در مورد اهمیت این موضوع در بخش ثبت و مستندسازی کتیبه ها در طول تاریخ معماری می توان به اقدامی که محمدحسن خان اعتماد السلطنه،  مشاور ناصرالدین شاه  در سال 1300 قمری صورت داد، اشاره کرد، او در سفر ناصرالدین شاه به مشهد ویژگی های عمومی و متن کتیبه های حرم امام رضا(ع) و بناهایی که در مسیر سفرشان بوده است را ثبت و ضبط کرد که امروز یک سند و منبع بسیار مهم از وضع بناها و کتیبه های آن ها در میانه عصر قاجار در اختیار محققان قرار داده است.
از جنبه دیگر نیز می توان به نقشی که این کتیبه ها در جهت معرفی هنرمندان برجسته هر دوره دارند اشاره کرد، زیرا اهمیت بارگاه امام رضا (ع) از نظر اجتماعی و دینی موجب شده که همواره بهترین هنرمندان هر دوره بهترین آثارشان را در این مجموعه به جای گذارند. ما با ثبت و ضبط این کتیبه ها در واقع بهترین آثار از بهترین هنرمندان هر دوره را حفظ و نگهداری می کنیم. همچنین اگر بخواهیم از دیدگاه تاریخ هنر نیز این کتیبه ها را وارسی کنیم بیان ویژگی های هنری و ظرایف به کار رفته در این آثار و جنبه اطلاعاتی آن ها در تاریخ معماری بسیار ضروری است.
و مورد سوم این که به دلیل عدم امکان عکسبرداری از بناهای حرم مطهر رضوی به سبب حساسیت های امنیتی و زیارتی برای محققان کار سخت و دشواری است نگارش و جمع آوری مجموعه تصاویر این کتیبه ها که با دقت مستند سازی شده باشند برای محققان و پژوهشگران لازم است تا بتوانند تصاویر با کیفیت و اطلاعات دقیق را در اختیار داشته باشند و نیازی نباشد افراد به صورت مستقل برای هر تحقیق اقدام به عکس برداری کنند.

لطفا درباره شیوه پژوهش خود و پیشینه این نوع کار که در سایر کتاب ها در داخل و خارج از کشور کار شده است به ویژه در معرفی آرایه های بناهای تاریخی توضیح دهید.
سابقه این نوع پژوهش ها به خصوص در داخل کشور بسیار کم است، در خارج از کشور محققان غربی در دوره های مختلف از سده نوزدهم به بعد روی کتیبه های جهان اسلام بیشتر با رویکرد مستند سازی کار کردند و ما امروز کارهای ارزنده ای در این زمینه به ویژه در سوریه و کشورهای مغرب جهان اسلام مانند مصر شاهد هستیم که در دوره های مختلف چند محقق برجسته بر روی کتیبه های این کشورها کار کردند. تنها کار مهمی که در زمینه کتیبه های بناهای ایران انجام شده کتابی است که خانم «شیلا بلر» با عنوان کتیبه های نخستین در ایران و ماوراءالنهر نوشته است. این محقق برجسته تمام کتیبه های پنج سده ی اول ماوراءالنهر ایران را معرفی، جمع آوری و نقد کرده است بنده نیز در کار نگارش این دو کتاب از کار این محقق برای الگوی طبقه بندی محتوایی کتیبه ها استفاده کردم. متاسفانه کارهای دیگری که در داخل کشور انجام شده بیشتر به صورت منفرد و ذوقی بوده که الگوی تحقیقی خاصی را دنبال نمی کرده است. البته ناگفته نماند تحقیقات گسترده ای در مورد کتیبه های ایرانی داریم که نگاه تاریخ معماری به آنها شده و صرفاً اطلاعات کتیبه ها را در جهت نگارش تاریخ معماری استخراج کردند اما از این نگاه که این کتیبه ها به تنهایی یک اثر هنری نیز هستند که باید ویژگی های آنها بیان شود، کار منسجمی انجام نشده است.
جنبه مهمی که بنده تلاش کردم در این دو کتاب به آنها با دقت بپردازم، معرفی و ارزیابی کتیبه ها بر اساس الگویی واحد است که بتواند برای سایر کتیبه ها و بناها نیز قابل تعمیم باشد، در واقع جنبه پژوهشی مهم کتاب های این بوده که از «کتیبه های مسجد گوهرشاد» شروع شد و در کتیبه های «صحن عتیق» تکمیل شد به همین علت من گمان می کنم الگوی به کار رفته در کتاب کتیبه های صحن عتیق با اغماض، قابل تعمیم به کتیبه های سایر بناهای تاریخی دوران اسلامی باشد. 

شما برای نگارش کتاب «کتیبه های صحن عتیق» چه مدت زمانی را صرف کردید؟
مدت زمان نگارش هر اثر به ظرفیت منابع بنا یا موضوع خاص آن اثر ارتباط دارد، کتاب «کتیبه های صحن عتیق» که بنده به صورت مداوم بر روی آن کار می کردم سه سال به طول انجامید،دو سال کار نگارش و ویرایش اثر طول کشید و حدود یکسال  صفحه آرایی و نمونه خوانی کتاب زمان برد.اگر زمان صرف شده جهت دو مرتبه عکاسی از کتیبه ها و چاپ و صحافی را حساب کنیم در مجموع چهار سال شد.

آیا کتاب  جدیدی با این مضامین در دست تالیف دارید؟
بله، جلد سوم همین مجموعه که مربوط به «کتیبه های صحن آزادی» حرم مطهر رضوی هم اکنون زیر چاپ است و دو کتاب دیگر نیز در دست تالیف دارم که به ترتیب به موضوع «خطوط و کتیبه های اسلامی» کتاب درسی رشته تاریخ و تمدن اسلامی و «گروه بندی انواع خط کوفی در ایران» مربوط به قرآن های قرن چهارم و هفتم است.

آیا تا کنون درباره هنرهای حرم مطهر رضوی کتاب های درخور و شایسته ای چاپ شده و چه پیشنهادی برای پژوهشگران در این رابطه دارید.
نمی توان به این سوال به صورت کلی پاسخ داد بلکه باید برای هر اثر موردی صحبت کرد اما در چندسال اخیر بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی آثار خوبی را منتشر کرده است.از کارهای خوب گذشته مانند کتاب هایی در خصوص نسخه شناسی از اسناد «نجیب مایل هروی» تا کتاب های اخیر. همچنین جلدهای نخستین مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی نیز که مربوط به قطعات نستعلیق و قرآن های خطی است نیز کتاب های درخور و ارزنده ای هستند که در این حوزه منتشر شده اند.
مهمترین توصیه که بنده به محققان به ویژه پژوهشگران جوان این حوزه دارم، این موضوع می باشد که محقق باید قبل از انتشار اثرش به این فکر کند که وی مسئول تمام نوشته های خود است و پس از انتشار دیگر نمی تواند جلوی ایده ای را که مطرح کرده بگیرد، از این زاویه نگارش و انتشار یک فرصت و یک تهدید است. به این معنا که شما وقتی مطلبی در هزار یا دو هزار نسخه منتشر می کنید اگرچه به سرعت ایده و یافته هایتان را به دیگران منتقل می کنید و صدها و شاید به مرور هزاران نفر از آن بهره می برند باید دانست اگر خطایی در آن باشد، یا اطلاعاتی شتاب زده و بدون اندیشه در آن باشد دیگر نمی شود مانع گسترش آن شد، چون آن اثر در جامعه منتشر شده و امکان بازگشتی وجود ندارد در نتیجه آن نوشته ناثواب برای همیشه با نام نویسنده همراه است و برای نویسنده جز شرمساری نتیجه های نخواهد داشت بنابراین نویسنده و محقق باید نسبت به حرف و نوشته خودش حساس و مسئول باشد که مبادا سخن بی پایه و اساس در اثرش داشته باشد.
این طرز تفکر به ما کمک می کند که در کنار متعهد بودن به خواننده و مخاطب، به نوشته های خود حساس باشیم، حرف های مستدل، منطقی و علمی بزنیم و از آن مهمتر ما را از کتاب سازی دور می کند. 
 
 
https://www.razavi.news/vdchqvni.23nqidftt2.html
razavi.news/vdchqvni.23nqidftt2.html
کد مطلب ۲۷۰۲۷
ارسال نظر
نام شما

آدرس ايميل شما